دیدبان؛ قوه قضائیه جمهوری اسلامی، به عنوان عالی ترین مرجع نظارتی در ایران، نقش مهمی را در اداره کشور بازی می کند. این نهاد تا پیش از بر سر کار آمدن حکومت پهلوی، زیر نظر مجتهدین و مراجع تقلید بزرگ کشور اداره می‌شد و از ساختاری مردمی برخوردار بود. با تشکیل وزارت عدلیه رضاخانی، ارتباط سازنده مردم و مسئولین قضایی کاهش یافت و این رابطه تبدیل به رابطه‌ای یک سویه شد. این در حالی است که در دوره‌های پیشین، مسائل قضایی به شکل مسالمت آمیزتری و با مشارکت خود مردم حل و فصل می‌شد.

پس از انقلاب اسلامی و با شروع تغییرات در عرصه‌های مختلف کشور، قوه قضائیه نیز دستخوش تحولاتی عمیق شد. مجتهدین و علما دوباره به عرصه قضاوت بازگشتند و تلاشی جدی برای از سرگیری ارتباط میان مردم و قوه قضائیه انجام شد. هر کدام از روسای قوه قضائیه در دوره‌های مختلف پس از انقلاب، نقشی را در برطرف ضعف‌های قوه قضائیه ایفا کردند. با این حال، با گذشت چهل سال از انقالب اسلامی و با وجود پیشرفتهای زیادی که در قوه قضائیه رخ داده است، هنوز ضعفهایی در عرصه قضائی کشور مشاهده می‌شود. با انتصاب حجت‌الاسلام رئیسی به عنوان رئیس قوه قضائیه در اواخر سال 97، انتظار می رود روند جدیدی از تغییرات در این قوه آغاز شود.

حجت‌الاسلام و المسلمین، سید ابراهیم رئیسی، در سال ۱۳۳۹ در شهر مشهد متولد شد. وی پس از تکمیل تحصیلات ابتدایی در مدرسه نواب مشهد، به حوزه علمیه قم رفته و تحصیلات حوزوی خود را تا سطح اجتهاد ادامه داد. وی همزمان با شرکت در دروس خارج مراجع تقلید، تحصیلات دانشگاهی خود را نیز تا سطح دکتری ادامه داد. یکی از نقاط قوت حجت‌الاسلام رئیسی نسبت به روسای پیشین قوه قضائیه سابقه پر بار اجرایی و قضائی وی است. رئیسی پس از انقلاب اسلامی، با توصیه آیت‌الله مشکینی و حکم امام خمینی در دادگاه‌های ‌انقلاب مشغول به کار شد. وی در سالهای مختلف مسئولیتهای متعددی را از قبیل دادستانی تهران، معاون اول قوه قضائیه، ریاست سازمان بازرسی کل کشور، دادستان کل کشور و تولیت آستان قدس رضوی بر عهده داشته است (1).

انتصاب رئیس جدید قوه قضائیه واکنش‌های مختلفی را در بین چهره‌های مختلف سیاسی و قضایی برانگیخت. اکثر گروه‌های داخلی این انتصاب را مثبت تلقی کرده و با توجه با سابقه حجت‌الاسلام رئیسی در عرصه قضایی، تغییرات مثبتی را در آینده قوه قضائیه پیش‌بینی کرده اند. از پر بازخوردترین موضعگیری‌های اصلاح‌طلبان در این ارتباط، توئیت محمود صادقی نماینده تهران بود. او نوشته بود: «بسیاری از قضات دادگستری نسبت به تغییرات قریب‌الوقوع در مدیریت قوه قضائیه خوش‌بین هستند. با توجه به پیشینه گزینه احتمالی ریاست قوه، امید می‌رود سازمان بازرسی جایگاه بایسته خود را در مقابله با فساد باز یابد و دیگر هیچ بازرس وظیفه‌شناسی به اتهام افشای اسرار بازداشت نشود (2)».

سیدمصطفی هاشمی‌طبا فعال سیاسی اصلاح طلب نیز با اشاره به احتمال حضور حجت الاسلام و المسلمین رئیسی به عنوان رئیس قوه قضاییه گفت: حجت‌الاسلام والمسلمین رئیسی سوابق بسیار زیادی در قوه قضاییه دارند و به اصطلاح با پیچ و خم‌های این دستگاه بسیار آشنا هستند و به نظر بنده حجت‌الاسلام والمسلمین رئیسی شایستگی ریاست بر قوه قضاییه را دارند (3).

تحولات احتمالی در قوه قضائیه

در دوره‌ی ریاست آیت‌الله آملی لاریجانی، شاهد تحولی جدی در موضوع برخورد با مفاسد اقتصادی بودیم. اما به دلیل ضعف رسانه‌ای، این اقدامات به شیوه‌ی مطلوبی به گوش جامعه و حتی نخبگان نرسید. همچنین مدت‌ها است که اطاله روند رسیدگی به پرونده‌ها در قوه قضائیه نگاه نامطلوبی را نسبت به عملکرد قضات ایجاد کرده است. مسائل و مشکلات دیگری نیز در ساختار قوه قضائیه در حوزه نیروی انسانی و ساختارها وجود دارد.

رئیسی اولین رئیس قوه قضائیه است که پیش از ریاست، سابقه طولانی فعالیت قضائی دارد و این می تواند منشأ تحولات زیادی در قوه قضائیه باشد. عیسی امینی رئیس کانون وکلای مرکز، ضمن اشاره به سابقه قضایی حجت‌الاسلام رئیسی انتخاب وی به عنوان رئیس قوه قضاییه را مثبت ارزیابی کرد و گفت: وی سیستم قضایی، قضات و آسیب‌های قوه قضاییه را به خوبی می‌شناسد و تجربه دارد و می‌تواند در توسعه قضایی تاثیر بالایی بگذارد (4). سخنان و عملکرد اخیر رئیسی نیز، حاکی از تغییراتی در قوه قضائیه است. محور‌های اساسی این تغییرات را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1. اصلاح درونی قوه قضائیه

در سالهای اخیر ثابت شد یکی از نیازهای اساسی در قوه قضاییه اصلاحات ساختاری و نظارت جدی بر عملکرد قضات در جهت مقابله با فساد در خود قوه قضائیه است. این مسئله نیازمند توجه جدی به تربیت و به کارگیری نیروی انسانی متخصص و متعهد است که توسط مقام معظم رهبری در حکم انتصاب حجت‌الاسلام رئیسی به ایشان یادآوری شده است. آشنایی قبلی رئیسی با مشکلات و نیازهای داخلی قوه قضائیه باعث می شود گامهای موثرتری در جهت اصلاحات لازم بردارد. وی چند روز پس از انتصاب خود، در جمع اصحاب رسانه گفت: حتماً باید از قاضیِ عزت آفرین و مقتدر که در برابر نفوذ می‌ایستد و هیچگونه جناح سیاسی، خط و خط بازی و روابط ناسالم بر او تأثیر ندارد و تحت هیچ شرایطی حق و عدل را زیر پا نمی‌گذارد، حمایت کرد. چرا که حمایت از اینگونه قضات که تعداد آنها نیز کم نیست، حمایت از کل دستگاه قضایی است. امروز مسئله مبارزه با فساد، خواست جدی و عمومی مردم است و بخش‌های نظارتی قوه قضاییه موظفند ساز و کارهایی را در نظر بگیرند که سلامت دستگاه قضایی تضمین شود (5).

یکی از اشکالات ساختاری قوه قضائیه در سال‌های گذشته، اطاله روند دادرسی بوده است که باعث تعدد زیاد پرونده‌ها و مشکل ساختن نظارت بر روند دادرسی می‌شود. حجت‌الاسلام رئیسی در ادامه سخنان خود، ضمن اشاره به این معضل گفت: در ارتباط با دستگاه قضایی تلاش‌های بسیار شده است؛ اما امروزه همچنان مسئله اطاله دادرسی، تعداد ورودی پرونده‌ها به دستگاه قضایی زیبنده نظام قضایی و اسلامی ما نیست. در این رابطه باید سرچشمه‌ها را بررسی کرد تا مشخص شود تولید این میزان پرونده از کجاست؟ طبیعتا در این رابطه جایگاه پیشگیری را هم دولت بر عهده دارد و هم مجلس با تصویب قوانین ومقررات پیشگیرانه (6).

2. ورود ابتدائی و پیگیرانه در احقاق حقوق عامه

یکی دیگر از تغییراتی که از آغاز ریاست حجت‌الاسلام رئیسی شاهد آن بوده‌ایم، ورود ابتدائی و پیگیرانه قوه قضائیه در احقاق حقوق عامه است. در دوره‌های پیشین در بسیاری از موارد شاهد مبارزه جدی قوه قضائیه با پرونده‌های فساد اقتصادی بوده‌ایم اما ضعف جدی در برخورد با سهل انگاری‌ها‌ وکم‌کاری‌هایی که منتهی به فساد یا مشکلات دیگر می‌شدند وجود داشت. به نظر می‌رسد با انتصاب حجت‌الاسلام رئیسی به عنوان رئیسی قوه قضائیه شیوه برخورد این قوه با این گونه جرائم تغییر کرده است. خود ایشان در این باره می‌گوید: ما در بروز فساد همیشه نباید فقط فردی که متهم است و مورد اتهام قرار گرفته را تعقیب کنیم. البته مجرم و متخلف حتما باید تنبیه شود؛ اما قصورها، کوتاهیها، عدم پیش بینی‌ها و پیشگیری‌ها چه می‌شود؟ به نظر ما این نیز قابل پیگیری خواهد بود و نمی‌شود در قضیه‌ای که اتفاق افتاده فقط کسانی که در خط اول به عنوان متهم هستند، مورد پیگیری و سوال قرار بگیرند. بنده معتقدم کسانی که در شکل‌گیری یک جرم و تخلف قصور داشتند و ندیدند آنچه که باید می‌دیدند و پیش بینی نکردند آنچه که باید انجام دهند طبعاً باید به صورت جدی مورد پیگیری و سوال قرار بگیرند (7).

حضور حجت‌اسلام رئیسی در مناطق آسیب دیده در سیل اخیر، و نظارت مستقیم بر عملکرد دستگاه‌ها در انجام وظایف خود، شاهدی بر این ماجراست. رئیسی، در بدو ورود به استان خوزستان، در فرودگاه اهواز با اشاره به در دستور کار بودن سفرهای استانی، تصریح کرد: اولویت این سفر را به استان خوزستان اختصاص دادیم تا علاوه بر دیدار با مردم و مسئولان، نسبت به مسائل سیل و اقداماتی که انجام شده نیز بررسی‌های لازم را انجام دهیم (8). در جریان سیل اخیر، سازمان بازرسی کل کشور نیز به دستور رئیس قوه قضائیه مأمور به تهیه گزارشی آسیب‌شناسانه و شناسایی مقصران آسیب‌های اخیر شد. قاضی سراج، رئیس سازمان بازرسی کل کشور، پس از حضور در مناطق سیل زده و بررسی اقدامات دستگاه‌ها از نزدیک، در خصوص آخرین اقدامات سازمان بازرسی در رابطه با سیل اخیر، گفت: گزارش کاملی در این رابطه تهیه شده است. پس از تکمیل، این گزارش‌ها به رئیس قوه قضائیه ارسال شده تا تصمیم گیریهای لازم انجام شود (9).

3. ارتباط سازنده با رسانه ها و تنویر افکار عمومی

از دیگر مسائلی که در دوره جدید قوه قضائیه مورد توجه قرار گرفته است، تنویر افکار عمومی نسبت به عملکرد این قوه است. مقام معظم رهبری در دیداری که در سال 97 و در دوره ریاست آیت‌الله آملی لاریجانی با مسئولین قوه قضائیه داشتند در این باره فرمودند:

امروز قوه قضاییه از جانب دشمنان خارجی و غافلین داخلی، آماج شدیدترین فشارهای تبلیغی و رسانه ای است به‌گونه‌ای که در این تبلیغات، یک قاتل بی رحم که چند جوان حافظ امنیت را به قتل رسانده و در یک فرآیند قانونی و منصفانه چند ماهه به جرم وی رسیدگی و محکوم شده است، مظلوم جلوه داده می شود و قوه قضاییه‌ی دلسوز و پیگیر حقوق مظلومین، ظالم و متجاوز معرفی می‌شود. کار تبلیغی مؤثر در دستگاه قضایی و مقابله با چنین عملیات رسانه ای سنگین، نیازمند یک تیم قوی رسانه ای و هنرمند است (10).

ضعف رسانه‌ای در دوره‌هایی پیشین، باعث می‌شد تا جامعه از بسیاری از اقدامات مثبت قوه قضائیه مطلع نشود. به نظر می‌رسد در دوره کنونی این روند رو به اصلاح است. حجت‌الاسلام رئیسی در روز‌های آغازین انتصاب در این باره گفت: درباب احکام نورانی اسلام که بر آن تاکید شده و ما نیز تاکید می‌کنیم، فکر می‌کنیم که مسئله مهم تنویر افکار عمومی نسبت به ابعاد مختلف آن است که ما در این مورد در این ۴۰ ساله نقص داشته‌ایم و رهبر معظم انقلاب در دیدار با مسئولان عالی قضایی در دوره قبل فرمودند، در مورد تبیین آنچه که انجام می‌دهید و تنویر افکار عمومی، کار رسانه‌ای و تلاش بیشتری بکنید و بیشتر باید با مردم و با دنیا سخن بگویید (11).

وی در نشستی دیگر ضمن اشاره با لزوم ارتباط مستمر مردم با دستگاه قضا تصریح کرد: کار سخنگویی کار لازمی است؛ اما کافی نیست و در تبیین مسائل قضایی نباید به این نشست‌ها اکتفا شود. البته این به معنای آن نیست که مسئولان قضایی مدام سخنرانی کنند، بلکه باید با اقدامات هنرمندانه، مبانی تصمیم‌ها و اقدام‌های قضایی را برای مردم تشریح کرد (12).

4. ارتباط با نخبگان نسل جوان

از همان روز‌های آغازین انتصاب رئیسی به عنوان رئیس قوه قضائیه، نشانه‌هایی از بهبود رابطه این قوه با نخبگان نسل جوان ظهور یافت. مهدی پور، دبیر‌کل اتحادیه جامعه اسلامی دانشجویان در این باره خاطر نشان کرد: آقای رئیسی به عنوان فردی که قبلا در قوه قضاییه سابقه طولانی داشتند و با زیر و بم این قوه آشنایی کاملی دارند و از طرفی شخصیت قاطع و پیگیر در سالیان متمادی از خود نشان دادند، به نظر می رسد با ایجاد تغییر و تحولات کلیدی می توانند این قوه را کارآمدتر از گذشته کنند. یکی از مسائلی که وجود دارد این است که قوه قضاییه باید بیش از پیش مردمی شود (13).

محمد صابر باغخانی پور مسئول بسیج دانشجویی دانشگاه شهیدبهشتی درباره انتصاب رئیسی به ریاست قوه قضائیه اظهار کرد: از این انتصاب استقبال می‌کنیم و امیدواریم مواردی که در قوه قضائیه وجود دارد از جمله کم‌کاری‌ها و کاهش بازرسی‌ها که باعث افزایش فساد اداری شده است، به بهترین شکل ممکن حل شوند (14).

رئیس قوه قضائیه نیز در آیین تکریم ومعارفه روسای پیشین و جدید قوه قضائیه، برنامه‌های خود برای ارتباط با نخبگان حوزوی و دانشگاهی را اینگونه ترسیم کرد: جامعه نخبگان کشور جامعه اثرگذاری هستند و با گروه‌های مختلف نخبگان نشست خواهیم داشت و مسائل را با آن‌ها طرح خواهیم کرد و نگاه‌های آنها را مورد استفاده قرار خواهیم داد... ما نگاه نخبگان حوزه، دانشگاه و دانشجویان دلسوز و حزب اللهی را در صحنه می‌خواهیم که در جریان کار‌های قضایی قرار بگیرند و هم در این میدان، مساعدت و همکاری کنند؛ لذا حتما جامعه نخبگان دانشگاهی و حوزوی در این رابطه احساس مسئولیت می‌کنند (15).

در پایان باید گفت قوه قضائیه در ایران، نماد عدالت و احقاق حقوق مردم است. چهره‌ای که از این قوه در ذهن مردم نقش می‌بندد تأثیر به سزایی در نگاه جامعه نسبت به حکومت و آرمان‌های اسلامی دارد. بخش زیادی از امیدواری جامعه به آینده متأثر از عملکرد قوه قضائیه و شیوه اطلاع رسانی این عملکرد دارد. بررسی حکم مقام معظم رهبری برای انتصاب حجت‌الاسلام رئیسی به ریاست قوه قضائیه، حاکی از نیاز این قوه به تغییرات و تحولات جدیدی است و با توجه به سخنان و عملکرد رئیس جدید قوه قضائیه، عزمی جدی در مسئولان این قوه، برای این تغییرات وجود دارد.

نویسنده: میلاد غلامی

1- http://raisi.ir/page/biography

2- http://aftabnews.ir/fa/news/578713/

3- https://www.mashreghnews.ir/amp/942104/

4- https://www.mashreghnews.ir/amp/942104/

5- https://www.isna.ir/amp/97122111119/

6- http://www.irna.ir/fa/News/83239046

7- https://www.isna.ir/amp/97122111119/

8- https://www.isna.ir/amp/98012912864/

9- https://www.mehrnews.com/news/4584499/

10- https://www.leader.ir/fa/content/21466/

11- http://www.irna.ir/fa/News/83239046

12- https://www.isna.ir/amp/97122111119/

13- https://snn.ir/fa/news/750607/

14- https://www.yjc.ir/fa/amp/news/6850216

15- http://www.irna.ir/fa/News/83239046