دیدبان؛ دوم اردیبهشت ماه 98، مایک پمپئو وزیر‌خارجه آمریکا در اقدامی قابل پیش‌بینی و البته خصمانه اعلام کرد، آمریکا در‌نظر دارد جهت فشار حداکثری به ایران به معافیت‌های شش ماهه خود برای خرید نفت ایران خاتمه دهد. پمپئو هدف دولت از این اقدام را مجبور کردن ایران برای بازگشت به میز مذاکره و رسیدن به توافقنامه‌ای بین‌المللی فرای برجام که منجر به توقف آزمایش‌ موشک‌های بالستیک و خاتمه‌بخشی به حمایت از جنبش‌های مقاومت در منطقه بشود، اعلام کرده‌است.

صحبت‌های مایک پمپئو واکنش‌های بسیاری را در پی داشته‌است. بسیاری از کارشناسان سیاسی براین باورند این اقدام آمریکا نه تنها منجر به افزایش تنش‌ها در منطقه خاورمیانه خواهد شد، بلکه اقتصاد جهانی را تحت تاثیر قرار خواهد داد.

واکنش واردکنندگان نفت ایران

پیش از این 3 کشور ایتالیا، یونان و تایوان عملاً طی ماه‌های گذشته خرید نفت از ایران را به صفر رسانده بودند. اما این اقدام آمریکا واکنش‌های سایر خریداران نفت ایران به همراه داشت. وزیر خارجه ترکیه با بیان اینکه اینگونه تحریم‌ها مردم ایران را نشان گرفته تاکید کرد: این دست از اقدامات آمریکا برای ثبات و امنیت منطقه نیز بسیار خطرناک است. برای ترکیه و دیگر کشورها ایجاد تنوع در تامین‌کنندگان نفت به آسانی ممکن نیست. وی با اشاره به تصمیمات یکجانبه آمریکا تصریح کرد، اجبار به جایگزینی نفت ایران با کشورهای همکار خود و اسرائیل (امارات و عربستان) با قوانین سازمان تجارت جهانی در تضاد و یک ریسک برای ثبات منطقه محسوب می شود [1].

گنگ شوانگ، سخنگوی وزارت خارجه چین اعلام کرد که همکاری دوجانبه چین و ایران منطبق بر قانون است. از طرفی وی از پاسخ به سوال خبرنگاران درباره‌ی تبعیت از اقدام آمریکا امتناع کرد. این درحالی‌است که برخی از گمانه‌زنی‌ها به استفاده ابزاری چین از خرید نفت ایران در مذاکرات تجاری چین و آمریکا خبر می‌دهند. کره‌جنوبی نیز طی بیانیه‌ای اعلام کرد که همچنان به رایزنی با واشنگتن در جهت دریافت معافیت‌های نفتی ادامه خواهد داد [2].

اما از طرف دیگر دولت‌های هند و ژاپن گویا از مدت‌ها قبل خود را برای این اقدام آمریکا آماده کرده‌بودند. طی گزارش رویترز پالایشگاه‌های هندی برای جبران نفت ایران، واردات نفت از کشورهای اوپک، آمریکا و مکزیک را بیشتر کرده‌اند. علاوه بر این ژاپن تاثیر لغو معافیت‌ها را بر بازارهای نفت محدود ارزیابی کرده فلذا وزیر اقتصاد ژاپن در یک نشست خبری با اشاره به این مسئله بیان داشت: ژاپن نیازی به استفاده از ذخایر ملی نفت خود در این شرایط نمی‌بیند. واکنش سرد هند و ژاپن به اقدام آمریکا آمادگی و آگاهی قبلی آنها از این امر را نشان می‌دهد [3].

ادعای دروغین عربستان و امارات

نرسی قربان، کارشناس بازار نفت و انرژی می گوید: باتوجه به عدم تمدید معافیت‌های خرید نفت ایران، احتمالا یک مقدار از صادرات نفت ایران کاسته خواهد شد، اما صادرات نفت ایران هرگز به صفر نخواهد رسید. وی در تایید سخنان خود بیان داشت، همواره کشورها و شرکت‌هایی بوده‌اندکه از ایران نفت بخرند و ایران نیز در شرایط تحریم راه‌های خودش را در فروش نفت دارد. این کارشناس ادعای عربستان برای جبران حذف نفت ایران از بازار جهانی انرژی را امری خلاف واقع عنوان کرد و بیان داشت: عربستان و امارات در حداکثر مقدار، می‌توانند به اندازه کمتر از 500 هزار بشکه عرضه بیش از میزان فعلی داشته باشند و این مقدار هرگز جبران‌کننده سهم بیش از یک میلیونی ایران از بازار نخواهد بود. از طرف دیگر وی با اشاره به وجود پالایشگاه‌هایی که با مخلوط نفت خاصی کار می‌کنند بیان داشت: جابه جایی خوراک پالایشگاه حداقل زمانی 3 ماهه می‌طلبد و این امر هزینه‌های فراوانی را بر واحدهای پالایشی متحمل می‌سازد [4].

حمیدرضا آصفی، دیپلمات پیشکسوت کشورمان جبران خلاء نفت ایران در بازارهای جهانی توسط عربستان و امارات را بعید ارزیابی نمود. وی در همین راستا بیان داشت: علاوه بر میزان سهم ایران در بازار جهانی، شباهت در کیفیت آن نیز باید به‌گونه‌ای باشد که این هدف محقق شود، لذا از همین الان آمریکا را باید شکست خورده دانست. از طرفی تولیدات نفتی در هر کشوری تا یک اندازه مقرون به صرفه است و تولید بالاتر نیازمند صرف هزینه‌های اقتصادی گزاف است که توجیه‌پذیر نیست. وی افزود ناظران بی‌طرف بر این باورند که نهایتا عربستان و امارات توانایی جبران 30 درصد از سهم ایران را در بازارهای جهانی خواهند داشت [5].

تحریم ایران، راهی برای برای توسعه میادین نفت شیل

سید مهدی حسینی قائم مقام اسبق وزیر نفت ضمن تاکید براینکه جایگزینی نفت ایران به آسانی امکان پذیر نیست بیان داشت: اگر آمریکا بخواهد به تولید نفت خود که نفت شیل ستون فقرات آن است ادامه دهد باید قیمت نفت چیزی در حدود 60 تا 70 دلار باشد، درغیراینصورت تولید نفت شیل به صرفه نخواهد بود. وی در ادامه به برنامه آمریکا برای حفر چاه‌های شیل در سال 2019 اشاره کرد و افزود: روند کنونی قیمت نفت و حتی افزایش آن، گامی مفید جهت افزایش تولیدات نفت آمریکا خواهد بود [6].

طبق ادعای جان کمپ، تحلیلگر رویترز افزایش تولید نفت آمریکا بخش زیادی از افزایش هزینه‌های ناشی از بالا رفتن قیمت نفت را جبران می‌کند. وی همچنین اذعان داشت، تولید سالانه 3/4 میلیارد بشکه‌ای نفت به این معناست که افزایش قیمت‌ها درآمد تولیدکنندگان داخلی این کشور را 95 میلیارد دلار افزایش داده است و این موضوع تا حدود زیادی از افزایش هزینه‌های حمل و نقل می‌کاهد [7].

تحریم‌های نفتی ترامپ؛ معضل اساسی در انتخابات 2020

تحریم‌های نفتی در دولت ترامپ اهرم فشاری جهت تحقق اهداف سیاسی آمریکایی‌ها در کشورهای هدف شده است. طی سال گذشته ترامپ جهت اعمال فشار علیه مادورو رئیس جمهور قانونی ونزوئلا و حمایت از گوایدو رئیس جمهور خودخوانده در این کشور، دراقدامی خصمانه شدیدترین تحریم‌ها را علیه ونزوئلا اعلام کرد. این دست اقدامات که دخالت آشکار در مسائل داخلی کشورهای مستقل تلقی می‌شود بارها از طرف کشورهای مختلف محکوم شده است. آمریکا با رفتارهای قلدر‌مآبانه خود در اعمال تحریم‌های نفتی علیه ایران و ونزوئلا ثبات و امنیت بازاهای جهانی انرژی را خدشه‌دار کرده است.

افزایش قیمت نفت که تحت تاثیر مستقیم کاهش عرضه ناخواسته نفت از سوی ایران و ونزوئلا است، فشاراقتصادی و حتی سیاسی سنگینی بر کشورها وارد می‌کند؛ امری که آمریکا نیز از آن مستثنی نخواهد بود. افزایش قیمت نفت در جهان از یک‌سو منجر به تولید نفت شیل بیستر در آمریکا می‌شود، اما از طرف دیگر افزایش قیمت انواع سوخت و در نتیجه افزایش هزینه‌های حمل‌و‌نقل در آمریکا را به‌دنبال دارد. با خبر لغو معافیت خرید نفت ایران، قیمت بنزین در کالیفرنیا 7 سنت جهش کرده و در برخی نقاط این ایالت به 7/4 دلار به ازای هر گالن رسیده‌است. ژانت کاسلانو، سخنگوی اتحادیه خودروی آمریکا می‌گوید: اگر عرضه‌ی نفت در جهان محدودتر شود، در طول تابستان قیمت متوسط بنزین در آمریکا از 3 دلار در هر گالن فراتر خواهد رفت [8].

از طرف دیگر جان کمپ، تحلیلگر رویترز معتقد است، با وجود افزایش 100 میلیارد دلاری هزینه‌های بخش حمل‌و‌نقل در آمریکا طی سال اخیر، افزایش قیمت نفت درآمد تولیدکنندگان داخلی را تا 95 میلیارد دلار افزایش خواهد داد. اما نکته مهم این است که سود ناشی از افزایش قیمت نفت نصیب شرکت‌های بزرگ نفتی می‌شود. در‌عین‌حال افزایش قیمت‌ها بسیاری از خانوارها و کسب‌و‌کارهای کوچک از جمله کشاورزان و شرکت‌های حمل‌ونقل را تحت فشار قرار می‌دهد [9].

تمام این‌ تحلیل‌ها درحالی است که طبق نظر کارشناسان آر پی سی کپیتال لغو معافیت خرید نفت ایران و به طبع آن ایجاد اختلال در بازارهای نفتی و افزایش مصرف سوخت تا تابستان قیمت نفت را به بیش از 80 دلار می‌رساند. نفت 80 دلاری نه تنها برای ترامپ که می‌خواهد در انتخابات 2020 رای بیاورد خطرساز است بلکه برای مصرف کنندگان بزرگی همچون هند نیز فاجعه آفرین است [10]. دلایل ذکر شده سبب شده‌است ترامپ به کمک خوش رقصی نوکرانش در خاورمیانه (عربستان و امارات) و وعده‌های توخالی آنها از یک طرف و فشارهای توئیتری شبانه‌اش به اعضای اوپک از سوی دیگر علاوه بر ادعای دروغین تامین ثبات و امنیت بازارهای جهانی نفت، شانس خود را برای انتخابات 2020، حفظ نماید.

اقدامات احتمالی ایران برای حفظ میزان فروش نفت

طبق نظر کارشناسان سیاسی آنچه که آمریکا به دنبال آن‌ است صفر کردن صادرات نفت ایران به معنی مطلق نبوده و آنچه وجود دارد نسبی است. فلذا اگر آمریکا بتواند در فروش نفت ایران کاهش قابل توجهی را ایجاد کند به هدف خود رسیده است، زیرا در این شرایط دولت با کسری بودجه بالا برای پرداخت حقوق مواجه خواهد شد و این می‌تواند بحران موجود در جامعه را افزایش دهد [11]. اما ایران هم یقینا در این کارزار آنقدرها هم دست خالی نیست؛ بلکه با وجود در کنترل داشتن گذرگاه‌های اصلی تجاری دنیا توسط خود یا متحدانش لرزه بر اندام خیلی‌ها خواهد انداخت. همین امر موجب شده است که مقامات آمریکایی طی اظهار نظری که نشان از هراس واشنگتن و متحدانش در خاورمیانه دارد، اعلام کنند «ما از ایران و همه کشورها می‌خواهیم که به جریان آزاد انرژی و تجارت و آزادی تردد از تنگه‌ها (هرمز و باب المندب) احترام بگذارند» [12].

البته ایران پیش از این نشان داده‌است در شرایطی که نه تنها آمریکا، بلکه اتحادیه اروپا و شورای امنیت سازمان ملل نیز ایران را تحریم کرده بود، توانایی بالایی در استفاده از بازارهای غیر رسمی جهت فروش نفت خود دارد. در تمام دوران تحریم‌های ظالمانه سابق به گواه بسیاری از منابع داخلی و خارجی، نفت ایران چیزی در حدود بیش از یک میلیون بشکه در روز در بازارهای جهانی به فروش می‌رسید و هیچ مانعی جلودار صادرات نفت ایران نبود. پس یقینا امروزه با توجه به شکنندگی بازار جهانی نفت به خاطر شرایط بحرانی ونزوئلا، لیبی و حتی درگیر بودن عربستان و امارات در جنگ یمن، فشارهای وارده جهت جلوگیری از خرید نفت ایران به مراتب کمتر خواهد بود. همین امر موجب شده است که دولت آمریکا طی روزهای گذشته به بررسی ساز‌وکاری برای معافیت خرید نفت ایران از طریق پیش فروش نفت بپردازد [13].

به نظر برخی از کارشناسان داخلی و خارجی با توجه به گسترش نفوذ ایران در منطقه و حتی جهان از یک طرف و پیشرفت‌های حوزه سایبری ایران از سوی دیگر، قدرت سیاست تهاجمی ایران بر هیچ‌کس پوشیده نیست. همین تحلیل‌ها موجب شده است که برخی از سایت‌های خارجی از قول مقامات ایرانی خطر اختلال در صادرات نفت عراق به عنوان یکی از اصلی‌ترین متحدان منطقه‌ای ایران یا امکان حملات سایبری به زیرساخت‌های نفتی متحدان آمریکا در منطقه خاورمیانه را در صورت عدم صادرات نفت ایران جدی تلقی کنند.

آنچه از جمع‌بندی نظرات تحلیلگران و شرایط شکننده بازارهای نفتی به دست می‌آید، آن‌است‌که اقدامات آمریکا جهت صفر کردن صادرات نفت ایران در دراز مدت یقیناً شکست خواهد خورد. از طرف دیگر نتیجه این اقدامات در کوتاه مدت در عین افزایش فشارهای اقتصادی بر ملت ایران، ثبات و امنیت منطقه و بازارهای جهانی انرژی را به مخاطره خواهد انداخت.

نویسنده: کاوه بقایی

[1] http://www.irna.ir/fa/News/83291844

[2] https://www.khabaronline.ir/news/1252519

[3] https://fararu.com/fa/news/397182

[4] https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/02/02/1994927

[5] https://www.khabaronline.ir/news/1252524

[6] http://www.irna.ir/fa/News/83291720

[7] https://donya-e-eqtesad.com/

[8] https://www.tabnak.ir/fa/news/894303

[9] http://www.irna.ir/fa/News/83284814

[10] https://tejaratnews.com

[11] https://www.isna.ir/news/98020401813

[12] https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/02/03/1996051

[13] https://www.yjc.ir/fa/news/6910240