دیدبان: خاطره نویسی و بیان خاطرات تلخ و شیرین زندگی، شاید یکی از سرگرمی های مردم قبل از دوران پیدایش سرگرمی های جدید و دیجیتال بود اما امروز در عرصه سیاسی دیگر نمی تواند به عنوان یک سرگرمی و داستان گونه به بیان خاطرات نگاه کرد، بلکه امروز خاطرات شخصیت های سیاسی به ابزاری برای تبیین و توجیه عملکرد گذشتگان و قضاوت در مورد آنها تبدیل شده است. نوشتن خاطرات امروز بیشتر با کارکردهای سیاسی همراه است و وسیله ای شده است برای تصویه حساب های سیاسی  که این مسئله را به می توان در خاطرات نوشته شده برخی شخصیت های سیاسی بعد از انقلاب مشاهده کرد.

این در حالی است که به دلیل کمبود منابع مناسب در زمینه تاریخ بعد از انقلاب و ناکافی بودن اطلاعات مناسب، این خاطرات به منبعی برای مطالعه جوانان امروز تبدیل گشته است و شخصیت هایی که خاطرات خود را چه با قلم خود و چه به صورت شفاهی به نسل امروز عرضه کرده اند، روایت خود از تحولات معاصر را در ذهن جوانانی که شاهد و ناظر تحولات نبوده و با ذهنی خالی از اطلاعات و قضاوت در این مورد به سراغ تاریخ رفته اند فرو می نشانند.

خاطرات شخصیت ها به دو صورت می تواند عرضه شود؛ خاطرات شفاهی یا زندگی نامه خود نگاشت. خاطرات شفاهی، آن دسته از خاطراتی است که صاحب خاطره، خود اقدام به ثبت آنها نمی کند، بلکه این خاطرات به صورت شفاهی برای دیگری نقل می شود. این خاطرات ممکن است برای فرد متخصصی که درصدد جمع آوری اطلاعات از خاطره ای خاص است و یا صرفا از روی نوعی تفنن و یا دلتنگی بیان شوند.

یا در حالت دیگر با توجه به موقعیت راوی و صاحب خاطره، خاطرات به اتوبیوگرافی (زندگی نامه خود نگاشت/ سوانح عمر/ حسب حال/ کارنامه/ ترجمه حال) و مشاهده نویسی یا واقعه نگاری (شرح دیده های نویسنده از وقایع بیرونی و احوال دیگران) تقسیم می گردد. ممکن است تلفیقی از دو نوع یاد شده یعنی شرح حال و کردار و مواضع نویسنده همراه با شرح حوادث و رخداده و ماجراهای به وقوع پیوسته باشد که این، نوع جامع و عام خاطره نویسی است.[1]

در همین راستا و با توجه به اهمیت و تأثیر خاطرات شخصیت های سیاسی، مروری بر مهم ترین کتب چاپ شده در این زمینه خواهیم داشت:

الف) قبل از انقلاب

بعد از سقوط رژیم پهلوی بسیاری از رجال و دست اندرکاران حکومت خاطرات و شرح حال خود در حکومت گذشته را به رشته تحریر درآوردند. خاطرات رجال سیاسی و مسئولان بلندپایه حکومت پهلوی غالباً به قصد توجیه وضع دوران قبل از انقلاب یا به قصد تبیین علت بروز انقلاب پدید آمده و عموماً گویندگان و نویسندگان آنها می‌خواسته‌اند خود را از خطاهایی که منجر به سقوط حکومت پهلوی شد مبرا سازند. در این میان می توان به خاطرات محمدرضا پهلوی، اسدالله علم، علی امینی، حسین فردوست، و نیز اشخاصی مانند دکتر علی‌اکبر سیاسی، احمد آرامش، احسان نراقی، احمدعلی مسعود انصاری، جهانگیر تفضلی اشاره کرد که در لابلای این خاطرات با وجود موارد فراوانی از تحریف و انکار حقایق،  اطلاعات ارزشمندی از مناسبات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی رژیم سابق و ارتباطات شخصی و کاری مسئولین بلند پایه آن دوران به دست می آید.[2]

مجموعه یادداشت های علم که هر روز آن را به صورت محرمانه ثبت می‌کرده یکی از منابع ارزشمند در این زمینه است. این مجموعه 7 جلدی منعکس کننده وقایع و اوضاع تاریخی و سیاسی سال‌های 1347تا 1356 است. علم یکی از شخصیت‌های قدرتمند و با ‌نفوذ دوران پهلوی بود که در سال 1345 به وزارت دربار محمدرضا شاه منصوب شد و این سمت را نزدیک به 11 سال یعنی تا چند ماه پیش از پایان عمرش، حفظ کرد. وی محرم اسرار شاه و از معدود شخصیت‌های مورد اعتماد وی بود. علم در همه جنبه‌های زندگی شاه و روابط او با خانواده و نزدیکانش دخالت مستقیم داشت و تقریبا هر روز چند ساعتی را با شاه می‌گذارند یا با او تماس تلفنی داشت. بر این اساس، یادداشت‌های روزانه وی حاوی اطلاعات مستندی درباره اوضاع ایران، سیاست داخلی و خارجی، زندگی روزانه شاه و رویدادهای مهم تاریخ معاصر ایران است.

علم تمام یادداشت‌هایش را در بانک سوییس نگهداری و پیرو وصیت خود مبنی بر این که این یادداشت‌ها پس از مرگ خود و شاه، 20 سال بعد منتشر شود، از سوی علینقی عالیخانی ، وزیر اقتصاد دوران پهلوی و از دوستان خانوادگی وی و با اجازه همسر علم از بانک سوییس بیرون آورده و ویرایش شده است.[3]

خاطرات حسین فردوست با عنوان "ظهور و سقوط سلطنت پهلوی" از دیگر آثار مهم نگاشته شده توسط رجال پهلوی است. وی به واسطه دوستی و همکلاس بودن با محمدرضا پهلوی از دوران کودکی، در بسیاری از مقاطع زندگی آخرین شاه ایران با او همراه بوده است، و مسئولیت های گوناگونی را در حوزه‌های نظامی و امنیتی بر عهده داشته  که از آن جمله می‌توان به تاسیس گارد جاویدان در نخستین سال‌های پس از شهریور ۱۳۲۰ و دفتر ویژه اطلاعات رژیم پهلوی در سال ۱۳۳۸ اشاره کرد.

ب) بعد از انقلاب

اما خاطرات و روز نوشت های رجال سیاسی بعد از انقلاب گستره وسیع تری دارد و شامل طیف های گوناگون سیاسی می شود که با اهداف متفاوتی نوشته شده است. در بین این موارد محتوای خاطرات برخی از شخیصیت های سیاسی و برخی از فرازهای کتب منتشر شده واکنش های زیادی را در سطوح مختلف به دنبال داشته که در برخی موارد حتی باعث نگارش کتاب هایی در نقد این دست خاطرات شده است.

جریان های معارض و مخالف نظام جمهوری اسلامی

طیف وسیعی از خاطرات نوشته شده توسط رجال سیاسی بعد از انقلاب متعلق به جریان معارض و مخالف نظام جمهوری اسلامی است که شامل اعضای گروهک های مخالف نظام، سران احزاب اپوزوسیون و برخی مسئولین و همراهان ابتدای انقلاب که به دلایلی به جرگه مخالفان پیوسته اند می شود. برخی از شخصیت ها در بیان خاطرات خود بغض و کینه نسبت به انقلاب اسلامی و مسئولین نظام جمهوری اسلامی را پنهان نکرده و برخی دیگر نیز دانسته یا ندانسته به تحریف تاریخ و اتفاقات دست زده اند که در اینجا به برخی از مهم ترین این کتب اشاره می‌شود:

سران نهضت آزادی و دولت موقت

یکی از احزابی که در ابتدای انقلاب به تدریج راه خود را از گروههای انقلابی جدا کرد، نهضت آزادی است که برخی از اعضای آن که از قضا در دوره دولت موقت نیز مسئولیتی بر عهده داشتند به نگارش خاطرات خود پرداخته‌اند. در این زمینه می توان به کتاب خاطرات ابراهیم یزدی با عنوان شصت سال صبوری وشکوری، خاطرات عباس امیر انتظام، خاطرات احمد صدر حاج سید جوادی و خاطرات سیاسی کریم سنجابی اشاره کرد. خاطرات این افراد همه با نگاه جانبدارانه نسبت به دولت موقت و عملکرد نهضت آزادی نوشته شده است و دارای ابهامات فراوانی است که البته نقدهایی نیز بر اشکالات و تحریفات تاریخی موجود در این کتب نوشته شده است.

به عنوان نمونه کتاب خاطرات عباس امیر انتظام با عنوان " آنسوی اتهام" که در برگیرنده خاطرات سخنگوی دولت موقت جمهوری اسلامی بین سال های 57 تا 60  می باشد، بیشتر با هدف تبرئه امیرانتظام از اتهام جاسوسی و توجیه اقداماتش نوشته شده و این در حالی است که در همان زمان نیز همه اعضای دولت موقت حاضر به حمایت از امیرانتظام نبوده و تلاشی برای رفع اتهام از وی صورت نگرفت که همین نیز باعث بیان گلایه های امیر انتظام از اعضای دولت موقت شده است.[4]

پیرامون خاطرات احمد صدر حاج سید جوادی وزیر کشور دولت موقت با عنوان "خاطرات صدر انقلاب" نیز ابهامات فراوانی وجود دارد. از چهار فصل کتاب «خاطرات صدر انقلاب»، دو فصل از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ فصلی که به خاطرات و روایات آقای احمد صدر حاج سیدجوادی تعلق دارد و فصل دیگری که به یادداشت‌ها و توضیحات ویرایشگر اثر اختصاص یافته است. شاید بتوان مدعی شد برخلاف فصل دوم، روزانه‌نگاری وزیر محترم کشور دولت وقت (از تاریخ شنبه 9 دی ماه 1357 تا شنبه 11 بهمن همین سال) از صراحت و صداقت بیشتری برخوردار است. یکی از موارد ضعف کتاب، ویرایش و توضیحات ویرایشگر کتاب است؛ به عنوان مثال در بخشی از کتاب که حاج‌سید‌جوادی از ارتباط خاص و معنادار نهضت‌آزادی به برخی از عوامل کشورهای غربی سخن می‌گوید، ویراستار با حذف بعضی از جملات، مانع از بیان تمام حقایق در این باره شده است.[5]

کتاب «خاطرات سیاسی دکتر کریم سنجابی»  نیز اگرچه حاوی مطالبی پیرامون وقایع و حوادث بیش از نیم‌قرن تاریخ کشورمان است، اما با نگاهی دقیق‌تر باید گفت در حقیقت هسته مرکزی این خاطرات را چگونگی شکل‌گیری جبهه ملی و فعالیتها و تحولات و سرنوشت آن تشکیل می‌دهد.[6]

لطف الله میثمی

اعضای سازمان مجاهدین

یکی از مواردی که می تواند در شناخت مناسبات داخلی و خارجی سازمان ها و تشکل های بسته مانند سازمان مجاهدین انقلاب اطلاعات مناسبی در اختیار بگذارد، خاطرات افراد جدا شده از این تشکل هاست. کتاب " برما چه گذشت؟" خاطرات آقای محمدرضا اسکندری یکی از اعضای بریده از سازمان مجاهدین است که در سال 72 موفق به فرار از اردوگاه این سازمان شده است. خاطرات این عضو سازمان مجاهدین خلق هرچند حاوی اطلاعات پراکنده‌ای دربارة مناسبات داخلی این گروه است، از سطح مطالب پراکنده و غیرمنسجم و عمدتاً آشکار شده در گذشته فراتر نمی‌رود. به نظر می‌رسد این نقصان در مورد ارتباطات بیرونی این سازمان بسیار چشمگیرتر باشد، زیرا در این زمینه جز اشاراتی بسیار جزئی در مورد همکاری کشورهایی چون اردن، ترکیه و سازمانهای اطلاعاتی کشورهای غربی با مجاهدین در کتاب نمی‌توان یافت. نپرداختن به مسائل اساسی و ریشه‌ای مجاهدین خلق در این کتاب، این گمان را تقویت می‌کند که آقای اسکندری هرچند از سازمان فاصله گرفته، اما اطلاعات حساس و افشا نشده را مکتوم داشته است تا روابط خود را با مسعود رجوی از حد خاصی تیره‌تر نسازد و بدین ترتیب از خشم و گزند وی در اروپا مصون بماند. ^[7]

خاطرات لطف الله میثمی با عنوان «از نهضت آزادی تا مجاهدین» نیز از دیگر کتب موجود در رابطه با سازمان مجاهدین است. خاطرات مهندس میثمی که اگرچه رسماً در سال 1348 به عضویت سازمان مجاهدین خلق درآمد، اما از سالها پیش از آن با بنیانگذاران این سازمان همراه و همفکر بوده است، می‌تواند تصویر نسبتاً جامعی از مراحل شکل‌گیری و نیز تغییر و تحولات بعدی پیش روی ما قرار دهد و امکان تأمل درباره هر یک از مقاطع حیات این تشکل را فراهم آورد. با وجود اطلاعات مفید موجود در کتاب، باید مواضع نویسنده نسبت به سازمان و علل انحراف این سازمان و پیدایش حوادث 30 خرداد سال 1360 را نیز در هنگام مطالعه در نظر داشت. موضعی که قبل از انتشار کتب خاطرات نیز در نشریه تحت مدیریت میثمی دنبال می شد و آن  مساوی نشان دادن سهم سازمان مجاهدین و نظام جمهوری اسلامی در پیدایش حوادث منتهی به 30 خرداد 1360 و اتخاذ آشکار خط مشی تروریستی سازمان مجاهدین در قبال نظام و مردم است. [8]

ابولحسن بنی صدر

"درس تجربه" عنوان کتابی است که بنی صدر به اصطلاح خاطرات خود را در آن بازگو کرده است که البته اشتباهات و تحریفات فراوان تاریخی در آن و بیان مطالبی بدون استدلال کتاب را بیشتر به یک بیانیه و تسویه حساب سیاسی با نظام جمهوری اسلامی تبدیل کرده است. بنی صدر اصولاً رویکردی تاریخی به رخدادهایی که روایت خود را حول آنها مطرح می‌سازد، ندارد و در پاسخ به هر سؤال، متناسب با مقتضیات امروز خویش موضوعات و حوادث دیروز را تحلیل و تبیین می‌نماید. توهین به امام خمینی (ره) و بیان مطالب بدون سند و استدلال در جای جای این کتاب به چشم می خورد.[9]

آیت الله منتظری

کتاب خاطرات آیت الله منتظری نیز از جمله کتبی است که به نظر می رسد از شرایط روزهای بعد از عزل آیت الله منتظری و مواضع و تحلیل های زمان نگاشته شدن خاطرات متأثر باشد. مطالب مطرح شده در کتاب خاطرات آیت الله منتظری باعث شد که نقدهای فراوانی بر این خاطرات نوشته شود و دفتر حفظ و نشر آثار امام خمینی و اعضای خانواده ایشان نیز بارها به محتوای خاطرات ایشان نقد و اعتراض خود را بیان کرده‌اند.

یکی از ویژگی های خاطرات آیت الله منتظری استناد به منابع و اشخاص مبهم و یا فوت شده است. همچنین  ایشان مهمترین نقل قولها و یا تحلیلها که منجر به تخریب وجهه یک نفر یا یک جریان می شود را به عباراتی نظیر "همان زمان شنیدم که"، "یک آقایی نزد من آمد و گفت"، ارجاع می دهند. نکته دیگر تضاد برخی تحلیلها و صحبت های مطرح شده توسط ایشان در خاطرات، با نقل همه افراد دخیل در آن قضایا می باشد که مکرراً در خاطرات ایشان به این مسئله برمی خوریم. همچنین تصویری که آیت الله منتظری در کتاب خود  از امام خمینی ترسیم می کند، با تصویری که در خاطرات و روایات سایر چهره های شاخص انقلاب ترسیم می گردد به کلی  متفاوت است.به گونه ای که امام راحل شخصیتی متزلزل، ساده اندیش، تحت تاثیر القائات اطرافیان و بی اطلاع و منقطع از مسائل جاری مملکت معرفی می شود.[10]

جریان ها و اشخاص داخل نظام جمهوری اسلامی

اما برخی شخصیت سیاسی و اعضای جریان های داخل در دایره نظام جمهوری اسلامی نیز خاطرات خود از دوران مسئولیت‌ و اتفاقات بعد از انقلاب اسلامی را به رشته تحریر در آورده‌اند. در این بین بعضی با رویکرد صادقانه و بدون غرض ورزی های سیاسی به بیان خاطرات خود پرداخته‌اند و برخی نیز متأثر از گرایشات حزبی امروز خود و با اهدافی سیاسی خاطرات خود را نوشته‌اند که به برخی از این موارد اشاره می شود.

بررسی محتوایی خاطرات سال 1368 هاشمی رفسنجانی (کلیک کنید)

اکبر هاشمی رفسنجانی

شاید خاطرات هاشمی رفسنجانی که به صورت روزنوشت هایی در زمان مسئولیتش چاپ می شود معروف ترین و مهم ترین کتاب خاطرات مسئولین جمهوری اسلامی باشد. اینکه یکی از سران نظام جمهوری اسلامی هر روز با چه کسانی دیدار می کرده و با چه درخواست هایی روبه رو بوده و چه نگاهی به حوادث و اتفاقاتی که روزانه در کشور رخ می داده داشته است می تواند برای محققان و حتی عموم مردم مهم و در درجه بعدی جذاب باشد. نکته جالب این خاطرات، ذکر اتفاقات و حوادث خانواده هاشمی و مسائل درون خانه در کنار حوادث و اتفاقات سیاسی کشور است که این مسئله خواندن خاطرات ایشان را برای عموم مردم آسان تر و جذاب تر خواهد کرد و البته به احتمال زیاد، بسیاری از مردم را متوجه تفاوت بین خانواده و سبک زندگی آقای هاشمی و دیگر مسئولین بلندپایه نظام خواهد کرد.

برخی فرازها و روایت های آقای هاشمی از حوادث و اتفاقات دوران مسئولیت خود حواشی فراوانی در جریان مسائل سیاسی روز کشور بوجود آورده است و صحت برخی قسمت هایی از خاطرات نیز مورد خدشه وارد شده است. آخرین نمونه آن ماجرای حضور حسن روحانی در جریان مذاکره با مک فارلین است که به صراحت در خاطرات هاشمی به آن اشاره شده اما پس از پخش مستند «من روحانی هستم» برخی از مسئولین این مسئله را رد کردند. قبل از این نیز ادعاهای هاشمی در رابطه با نگارش نامه به امام خمینی(ره) در مورد رابطه با آمریکا و حذف شعار مرگ بر آمریکا انتقادات فراوانی را به دنبال داشت.[11]

البته شیوه نگارش خاطرات توسط هاشمی و تدوین آن توسط خانواده ایشان انتقاداتی را نیز در میان جناح های سیاسی گوناگون به دنبال داشته است. ابراهیم اصغرزاده پیرامون اشکال های خاطره نویسی هاشمی می گوید:  «اشکالی که وجود دارد این است که این خاطرات دارد از فیلترهای خانواده ایشان رد می‌شود. لازم نیست خاطرات انقلابی را که آقای هاشمی دارد مکتوب می‌کند، خانواده‌شان درباره‌اش نظر دهند. یکی دیگر از اشکالات این است که در تمام خاطرات، آقای هاشمی دانای کل است. همه اشخاص و نیروها در خاطرات آقای هاشمی نقد می‌شوند به غیر از خود ایشان. مثلاً درباره تمام‌شدن جنگ پس از فتح خرمشهر که علی‌رغم درخواست امام، آقای هاشمی بر ادامه جنگ تاکید می‌کند و هزینه‌های ناشی از این تاکید بر کشور وارد می‌شود در خاطرات آقای هاشمی مغفول است. در واقع آقای هاشمی در جایگاهی می‌نشیند که در ابتدای صحبت به آن اشاره کردم یعنی در جایگاه معمار منحصر به فرد انقلاب که این دیگران هستند که باید متر و معیارشان را با آقای هاشمی میزان کنند. یعنی آقای هاشمی در رأس تاریخ قرار می‌گیرد و دیگران باید خودشان را با ایشان هماهنگ کنند. این از نظر من هم نقض است و هم نقص غرض.»[12]

محمد محمدی ری شهری

خاطرات آقای ری‌شهری نیز از دیگر کتب خاطراتی که توسط مسئولین نظام جمهوری اسلامی نوشته شده است. جدیدترین کتاب خاطرات ایشان با عنوان «خاطرات عبرت آموز حج در دو دهه سرپرستی حجاج» که به حدود ۱۸ سال (از سال ۷۰ تا سال ۸۸) ریاست وی در بعثه مقام معظم رهبری و سرپرستی حجاج ایرانی بیت الله الحرام اختصاص دارد امسال در نمایشگاه کتاب عرضه شد که برخی فرازهای آن نیز در رسانه‌ها انعکاس زیادی پیدا کرد که ماجرای گم شدن نامه رهبری در ریاست جمهوری در دولت نهم یکی از این روایت ها بود.

پیش از این، خاطرات آیت الله ری شهری با موضوعاتی نظیر مقطع مسئولیت وی در وزارت اطلاعات، دادستانی ارتش، عضویت در مجلس خبرگان و بویژه پرونده برخورد با باند سید مهدی هاشمی در قالب ۴ جلد با عنوان «خاطره‌ها» منتشر شده بود که جلد چهارم خاطرات ایشان با عنوان «بررسی برهه‌ای حساس از تاریخ رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران» که مربوط به ماجرای عزل آیت الله منتظری و برخورد با باند مهدی هاشمی هست اهمیت فراوانی دارد.[13]

علی اکبر ناطق نوری

ناطق نوری از دیگر شخصیت ها و مسئولین کشور است که خاطرات خود را در دو جلد روانه بازار کرده است. جلد دوم از خاطرات وی دربرگیرنده‌ی بخش دوم خاطرات 'علی‌اکبر ناطق‌نوری' در زمان پس از انقلاب اسلامی است؛ بخش اول این خاطرات، دوران وزارت کشور 'ناطق نوری' از زمان نخست‌وزیری 'میر حسین موسوی' است که مشکلات امنیتی و راه‌کارهای رفع آن‌ها در این بخش، توضیح داده شده است. در بخش دوم، دوران ریاست جمهوری آیت الله خامنه‌ایو نخست‌وزیری 'موسوی' به تفصیل بیان گردیده است. بخش سوم، به مجلس سوم و جریان‌های فعال سیاسی در آن زمان اختصاص یافته و در بخش‌های بعدی، مباحثی در زمینه‌ی جامعه‌ی روحانیت و سیر تحول آن، رحلت امام خمینی و چگونگی انتخاب آیت الله خامنه‌ای برای رهبری، گوشه‌ای از چگونگی نظارت رهبری بر اوضاع کشور از طریق دفتر بازرسی رهبری، مجلس چهارم و پنجم به ریاست 'ناطق نوری'، روند تشکیل کنفرانس بین‌المجالس کشورهای اسلامی و  رویدادهای انتخابات هفتم ریاست جمهوری مطرح گردیده است. در بخش پایانی نیز، دیدگاه‌های راوی نسبت به مسائل کشور بیان گردیده است. از نکات مورد توجه در این کتاب اشاره چند باره ناطق نوری به بی اخلاقی‌های اصلاح طلبان در جریان انتخابات ریاست جمهوری هفتم است.[14]

آیت الله مهدوی کنی

کتاب خاطرات آیت الله مهدوی کنی از دیگر کتب خاطرات مسئولین کشور است که در آن به مسائل بعد از انقلاب نیز اشاره شده است.  فصل اول این کتاب به زندگی نامه آیت الله مهدوی کنی از زمان تولد تا ازدواج ایشان پرداخته و به وقایع مهمی همچون کشف حجاب، اشغال ایران توسط متفقین و جنگ جهانی دوم اشاره می نماید. درفصل دوم به تحصیلات وی و هجرت به قم و آغاز منبر ها و تدریس ایشان پرداخته و فضای سیاسی در حوزه علمیه و فعالیتهای شهید نواب صفوی در آن دوران را بازگو می نماید. در فصل سوم به بیان فعالیتهای سیاسی و اجتماعی آیت الله مهدوی کنی در قبل از انقلاب بخصوص دهه چهل و وقایع مهم سال ۱۳۴۲ ش و همچنین اوایل دهه پنجاه پرداخته است. فصل چهارم به فعالیتهای سیاسی و اجتماعی ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی پرداخته و از وقایع و اقدامات پس از انقلاب از جمله تشکیل دولت موقت و شکل گیری نهاد ها و وزارتخانه ها یاد کرده و در ادامه حوادثی چون انفجار دفتر نخست وزیری را بیان می نماید. در فصل پنجم به قضایای پس از دوم خرداد و روی کار آمدن دولت خاتمی می پردازد. فصل ششم نیز به فعالیتهای فرهنگی خود در مدرسه مروی و دانشگاه امام صادق پرداخته شده است.[15]

صادق طباطبایی

 خاطرات صادق طباطبایی هم از دیگر کتبی است که به دلیل روابط خانوادگی صادق طباطبایی و نزدیکی وی به خانواده امام خیمنی (ره) و امام موسی صدر می تواند نکات قابل توجهی داشته باشد. مجموعه 5 جلدی خاطرات سیاسی اجتماعی دکتر صادق طباطبایی به خاطرات وی از تولد تا سال 1368 می‌پردازد. این مجموعه پنج جلدی است که تا کنون سه جلد آن با عنوان «جنبش دانشجویی ایران»، «لبنان، امام صدر و انقلاب فلسطین» و «شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران» منتشر شده است و دو جلد دیگر آن با درگذشت طباطبایی ناتمام ماند. البته یکی از ضعف های جدی خاطرات طباطبایی نبود سند و مدرک برای خیلی از فرازهای کتاب است که احتمال خطا و فراموشی در نقل خاطرات را زیاد می کند  که خود وی نیز به این موضوع معترف است: : «من در مقدمه این کتاب ذکر کردم که یکی از اشکالات آن نبودن مستندات تاریخی است. من نوشته‌ها و مستندات و یادداشت‌هایی داشتم که برخی از آنها دسته‌بندی نیز شده بود. مثل مطالب مربوط به دولت موقت و حضور امام در پاریس و ماجرای گروگان‌گیری سفارت آمریکا و مسایل منجر به تغییر پیش‌نویس قانون اساسی به این شکلی که هم اکنون در آمد. پیرو یک حادثه‌ای دو چمدان اسناد و مدارک از منزل من به سرقت رفت و اتفاقاً مرحوم احمد آقا و خود من خیلی از وزیر اطلاعات و معاون وزیر پیگیری کردیم تا سارق را پیدا کنند و نهایتا گفتند که یک سرقت معمولی بوده است. شما می‌دانید که یک سارق وقتی به منزل‌تان می‌آید به سراغ طلا و نقره و اشیاء قیمتی می‌رود و اینها به سراغ این دو چمدان یادداشت و اسناد رفته بودند و به هر حال آن اسناد از دست رفت اما حافظه من از دست نرفته و تا آنجا که توانستم خاطرات را با شواهد و قرائنی که داشتم ذکر کردم.»[16]

دیگر شخصیت ها

اما به غیر از موارد ذکر شده، از خاطرات دیگر شخصیت ها و مسئولین کشور که فرازهایی از تاریخ بعد از انقلاب را در بر می گیرد و می تواند نکات قابل توجهی در زمینه تاریخ معاصر به ما ارائه دهد نیز می توان نام برد. در این زمینه می توان به خاطرات آیت الله مصباح یزدی با عنوان گفتمان مصباح اشاره کرد که  گزارشی درباره‌ی سوابق مبارزاتی و مواضع فکری ، فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی آیت‌الله مصباح یزدی از سال‌های پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان نهمین دوره‌ی انتخابات ریاست جمهوری در سال 1384 است[17] .  همچنین در خاطرات علی جنتی فرزند آیت الله جنتی خاطراتی از راوی در فلسطین و لبنان و مبارزان ایرانی در این دو کشور و رویدادهای پس از انقلاب، بخصوص تاُسیس حزب جمهوری بیان شده است.[18] خاطرات محسن رفیقدوست که در دو جلد منتشر شده است نیز مباحث بعد از انقلاب را در بر میگیرد. جلد دوم خاطرات رفیق دوست از سال ۶۸ آغاز می‌شود و تا سال ۷۸ که مأموریت وی در بنیاد مستضعفان امام خمینی(ره) به پایان می‌رسد، ادامه دارد.[19] جلد نخست خاطرات محمد هاشمی رفسنجانی، نیز که  شامل خاطرات وی از دوران کودکی تا سال1360 است نیز منتشر شده است و جلد دوم که خاطرات بعد از سال 60 را نیز شامل می شود در دست انتشار است.[20]

خاطرات فرماندهان نظامی

در بین کتب خاطرات دفاع مقدس در زمینه تاریخ شفاهی، کتاب های زیادی انتشار پیدا کرده است که جزو پر فروش ترین کتاب های کشور شده اند. اما در بعد سیاسی خاطرات دوران دفاع مقدس کار زیاد صورت نگرفته است. اما خاطرات فرماندهان سپاه علاوه بر انعکاس رشادت ها و جان فشانی های رزمندگان در 8 سال دفاع مقدس می تواند ابعاد سیاسی نیز به خود بگیرد که در این زمینه می توان به خاطرات سردار سید رحیم صفوی و سردار عزیز جعفری اشاره کرد. کتاب «از جنوب لبنان تا جنوب ایران» نوشته مجید نجف‌پور حاوی خاطرات سید رحیم صفوی از دوران مبارزاتش در پیش از انقلاب و پس از انقلاب و جنگ تحمیلی است. همچنین کتاب «ایستگاه آسمان» نیز اخیرا چاپ شده که شامل خاطرات و شرح حال زندگی سردار رحیم صفوی می باشد.[21] کتاب «کالک‌های خاکی» نیز خاطرات سردار محمدعلی(عزیز) جعفری از دوران کودکی در تابستان ۱۳۳۵ تا عملیات بیت‌المقدس و فتح خرمشهر در تابستان ۱۳۶۱ است که به کوشش گلعلی بابایی تهیه و منتشر شده است.[22]

عرصه دیپلماتیک و هسته‌ای

اما عرصه دیپلماسی کشور و تجربه مذاکرات هسته‌ای که بیش از ده سال است به یکی از مهم ترین عرصه های جدال دیپلماتیک کشور تبدیل شده است نیز خاطرات زیادی برای مسئولین کشور به جای گذاشته است که کتب مهمی نیز در این زمینه نگاشته شده است. کتاب امنیت ملی و دیپلماسی هسته نوشته حسن روحانی از جمله این کتاب هاست که حسن روحانی در آن به بیان خاطرات و سیر تحول پرونده هسته‌ای در دوران مسئولیت خود پرداخته است. در همین زمینه باید به کتاب « بحران اتمی ایران: یک خاطره» نوشته حسین موسویان عضو تیم مذاکره کنند اسبق کشورمان اشاره کرد که مطالبی حول پرونده هسته ‌ای ایران از زمان مطرح شدن آن در سال 82 تا زمان دبیری جلیلی در شورای عالی امنیت ملی در آن مطرح شده است.[23]

خاطراتی که در انتظار چاپ هستند

با وجود اینکه شخصیت های زیادی دست به انتشار خاطرات خود زده اند اما هنوز مسئولینی هستند که احتمالا حرف های نگفته زیادی دارند که در صورت انتشار خاطراتشان به برخی از آنها اشاره خواهند کرد. از طرف دیگر برخی دیگر از مسئولین نیز در حال نوشتن خاطرات خود هستند که محمود احمدی نژاد رئیس جمهور سابق کشورمان یکی از این افراد است. در این بین جای خالی خاطرات برخی از مسئولین کشور بیش از دیگران احساس می شود و انتشار خاطرات افرادی مانند محسن رضایی، علی لاریجانی، غلامعلی حداد عادل و سعید جلیلی می تواند به خیلی از ابهامات پاسخ دهد.

جمع بندی

نگارش خاطرات توسط شخصیت های سیاسی یکی از رسوم متداول در بین سیاستمداران است که امروزه بعضاً با هدف اثر گذاری بر فضای سیاسی و با توجه به اقتضائات روز نوشته می‌شود. در جمهوری اسلامی ایران نیز  افرادی از جریان های متفاوت به بیان خاطرات خود از تحولات سیاسی و دوران مسئولیت خود پرداخته‌اند که در این گزارش به برخی از این موارد اشاره شد. به نظر دیدبان با توجه به اهتمام جریان معارض و مخالف نظام جمهوری اسلامی ایران برای تحریف تاریخ معاصر و دوره جمهوری اسلامی و کمبود منابع مناسب برای مطالعه این دوره از تاریخ، تدوین خاطرات مسئولین معتقد به نظام جمهوری اسلامی برای پاسخ به سئوالات و ابهاماتی در طول این چند ساله مطرح شده است یکی از اولویت های دستگاه مسئول می‌باشد. اهمیت این مسئله زمانی بیشتر می شود که به حجم فراوان خاطرات تدوین شده توسط جریان معارض و کمبود منابعی که بدون اغراض سیاسی برای پاسخ به ابهامات و شبهات تدوین شده است توجه شود.