دیدبان: با گذشت بیش از دو دهه از اتمام جنگ، شعر نسبت به دیگر گونه‌های ادبیات دفاع مقدس رمق و حضور چندانی در عرصه ندارد، گویی این شعر در حال افول است. هرچند شاعرانی جوان با دریچه‌های تازه‌ای که گشوده‌اند، می توانند نجات بخش باشند.
ادبیات دفاع مقدس، ادبیاتی است که با جنگ متولد شد و هر چه از سالهای آغازین جنگ فاصله می‌گرفت، به رشد و تکامل خود نزدیک می‌شد، از همان ابتدای آغاز جنگ تحمیلی ضرورت توسعه و گسترش این ادبیات مشخص مبرهن و روشن بود، در میان گونه‌های مختلف ادبیات هم‌چون داستان، رمان، خاطره و شعر، این شعر بود که توانست از همان ابتدا جای خود را در جبهه ها باز کرده و ردپایی محسوسی از خود در هشت سال دفاع مقدس بر جای بگذارد، شاعران بسیاری با حضور در جبهه‌ها یا در پشت جبهه‌ها سوژه‌های جنگ را دستمایه سرودن اشعاری کردند که برای روحیه دادن به جبهه‌ها و توصیف رشادت‌ها و رزمندگی‌ها سروده می‌شدند.
در این میان تنها شاعرانی که نام‌آشنا بوده و سروده‌هایشان ورد زبان‌ها بود، نقش‌آفرین نبودند، بلکه شاعران دیگری بودند که چندان برای مردم شناخته شده نبودند و در کارنامه خود سروده‌های دیگری نیز نداشتند، اما به واسطه دفاع مقدس و تأثیری که بر جای گذاشته بود، شاعر شده بودند، از همین روست که می‌گویند دفاع مقدس ادبیات خود و خالقان این ادبیات را تربیت کرد.
پس از آن هر چه از سالهای نخست جنگ فاصله گرفتیم، سوژه‌ها و نگاه‌های تازه‌تری وارد ادبیات دفاع مقدس شد، شاعران و نویسندگان تلاش کردند تا با نگاهی متفاوت از دهه 60 و حتی 70 به ادبیات دفاع مقدس نگاه کنند، زوایای پنهان مانده از جنگ دستمایه خلق آثاری تازه شد. اما در مجموع شمار آثار دفاع مقدس در دهه 80 به نسبت دو دهه گذشته کاهش چشمگیری پیدا کرد که به باور برخی از شاعران از اهمال نشأت می‌گرفت و به باور برخی دیگر از شاعران طبیعی بود. چرا که اکنون در دو دهه پس از انقلاب دیگر نیازی به کمیت در اشعار دفاع مقدس نداریم، بلکه باید به سمت کیفی‌سازی سروده‌ها و آثار قدم برداشت.
اکنون که بیش از دو دهه از اتمام جنگ را پشت سر گذاشته‌ایم، آیا آثار درخور و شاخصی که یکه‌تاز ادبیات دفاع مقدس باشند، به عرصه ظهور رسیده است؟ آیا شاعران دفاع مقدس توانسته‌اند دین خود را به این ادبیات ادا کنند؟ آیا شعر دفاع مقدسی که در دهه 60 و 70 در اوج شعر انقلاب قرار داشت، امروز به افول رفته است؟
براتی‌پور: ورود شاعران جوان به عرصه شعر دفاع مقدس گونه تازه‌ای از این ادبیات را خلق کرد
عباس براتی‌پور معتقد است که در زمان جنگ رویکرد شعرا بیشتر به مسائل جنگ اختصاص داشت، اکنون اکثر آثار شاخث شعر دفاع مقدس در همان زمان سروده شد، پس از اتمام جنگ دغدغه برای سرودن شعر دفاع مقدس کمرنگ‌تر شد، البته موضوعاتی چون جانبازان، آزادگان و ... هنوز سوژه‌هایی را برای سرودن اشعار در اختیار شاعران قرار می‌دادند، به ویژه جانبازان شیمیایی که در برهه‌ای بسیار در شعر دفاع مقدس جلوه کردند.
وی با بیان این مطلب که به طور قاطع نمی‌توان گفت که شعر دفاع مقدس در دهه 80 و 90 افول کرده است، چرا که با وجود اینکه کمیت اشعار کاهش داشته اما کیفیت تا حدودی افزایش پیدا کرده است، هم‌چنین عده‌ای از شاعران جوان که با شهدا و جانبازان نسبت داشته‌اند، وارد این عرصه شده و زبان حال خود را در اشعار بیان کردند. که گونه تازه‌ای از شعر دفاع مقدس بود.
براتی‌پور: شاعران امروز دیگر کمتر به سرودن در ژانر دفاع مقدس علاقه نشان می‌دهند
براتی‌پور با بیان اینکه تصورم بر این است که شاعران دفاع مقدس دیگر امروز کمتر به سرودن در ژانر دفاع مقدس علاقه نشان می‌دهند، می‌افزاید: این شاعران اکنون سوژه‌های دیگری هم‌چون بیداری اسلامی و شعرهای عاشقانه و اجتماعی را در کارنامه کاری خود دارند، اما باید گفت: دفاع مقدس همچنان سراسر سوژه‌ها و موضوعات دیده نشده‌ای در خود دارد که باید به آن‌ها پرداخت.
تفحص شهدا؛ سوژه‌ای بکر برای سرودن شعر دفاع مقدس
وی ادامه می‌دهد: برای نمونه اکنون مهمترین سوژه‌ای که می‌توان به آن توجه نشان داد، تفحص شهدا است، اینکه پس از سال‌ها همچنان شهدای ما را پیدا می‌کنند و به کشور می‌آورند، احساسات خانواده‌های شهدای مفقود‌الاثر، شهدای گمنام و سوژه‌هایی چون «ننه علی» و... بهترین دستمایه برای خلق آثار تأثیر‌گذار در این زمینه است.
براتی‌پور که آثار چندین کنگره شعر دفاع مقدس را داوری کرده است، ذوق فرزندان شهید در سرودن شعر دفاع مقدس را بسیار قابل توجه عنوان می‌کند و می‌گوید: وظیفه شاعران پیشکوست امروز این است که بیش از اینکه خود بخواهند شعر بگویند، باید تجربیات خود را در اختیار جوانان تازه‌قدم و تازه‌نفس بگذارند، اگر ما شعر جوان دفاتع مقدس دهه 90 را پخته کنیم، قطعاً نسل‌های آینده پیوندی مستحکم با دفاع مقدس برقرار خواهند کرد.
شکارسری: شعر دفاع مقدس دهه 80 پخته‌تر و تکامل‌یافته تر شده است
حمید‌رضا شکارسری اما بر خلاف براتی‌پور معتقد است که شعر دفاع مقدس دهه 80 و سالهای آغازین دهه 90 نه تنها رو به افول نرفته است، بلکه پخته‌تر و کمال‌یافته‌تر شده است.
وی معتقد است، طبیعی است هر چه از اوج بحران‌های اجتماعی و سیاسی فاصله بگیریم، آثار ادبی که در ارتباط مستقیم با آن بحران یا حادثه سروده می‌شوند، به لحاظ کمی رو به کاهش بگذارند، از سوی دیگر همه شاعران و نویسندگان بزرگ متفق‌القول هستند که حوادث وزین اجتماعی و سیاسی بعد از پایان و بعد از اینکه در ذهن هنرمندان ته‌نشین شدند، تحلیل درست داده شده و تمام اجزا، کنج ها و زوایای ناپیدای آن‌ها آشکار می شود، آن‌‌گاه است که شاعر و نویسنده می‌تواند آفرینش‌های ماندگاری در آن زمینه داشته باشد.
نگاه عمیق‌تر و فلسفی به دفاع مقدس در شعر شاعران 10 سال اخیر
شکارسری می‌گوید: شاعران دهه 80 با نگاهی عمیق‌تر، فلسفی‌تر و انسانی‌تر به شعر دفاع مقدس توجه نشان داده‌اند و از این نظر می‌توان گفت شعر دفاع مقدس به پختگی نسبی دست یافته است. در همین یکی دو سال اخیر با آثار خوبی از شاعران جوان روبرو بودیم که کارهای قابل تاملی بوده و نگاهی جدید را به شعر دفاع مقدس شکل دادند.
این شاعر که شعرهای بسیاری در حوزه دفاع مقدس دارد، ادامه می‌دهد: بسیاری از شاعران موفق دهه 60 و 70 امروز در حوزه شعر دفاع مقدس حرفی برای گفتن ندارند و به تکرار رسیده‌اند، در حالیکه شاعران جوان با نگاه‌های تازه و بکر به دفاع مقدس این عرصه را به دست گرفته‌اند. در سالهای جنگ گفتمان حاکم بر ادبیات دفاع مقدس، حماسی و سوگمندانه بوده و شاعر نیز به وظیفه خود کاملاً عمل کرده است، اما در سالهای بعد از جنگ نگاه سوگمندانه، نوستالژیک و اعتراضی شده و شاعر باز نیز به وظیفه خود عمل کرده است، پس از آن نگاه انسانی به حادثه دفاع مقدس گفتمان حاکم بر شعر شده است .که بسیاری از شاعران متقدم و باتجربه نتوانستند، به این نگاه دست پیدا کنند.
اسرافیلی: جنگ تمام شد اما ارزشهای دفاع مقدس همچنان باید پابرجا بماند
حسین اسرافیلی شاعر دفاع مقدسی نیز معتقد است پس از انقلاب و با آغاز جنگ تحمیلی، خود به خود شعر انقلاب و جنگ متولد شد و رشد یافت و این امری طبیعی بود که همه شاعران آن دوره به مقوله ادبیات دفاع مقدس بپردازند. در دوران جنگ این شاعران جوان بودند که با پرداختن به مسئله جنگ از منظرهای مختلف سنگر فرهنگ دفاع مقدس را در ادبیات بنا کردند اما امروز دیگر خبری از صدای توپ و تانک و اعزام نیروهای چند صد نفره به مناطق جنگی نیست، اما ارزشهای انقلاب و جنگ همواره پابرجاست و از بین نمی‌‌رود.
تکراری شدن ساختار و نبود حرکتی جدید در شعر دفاع مقدس سالهای اخیر
وی می‌گوید: اکنون مدتهاست که شعله‌های جنگ خاموش شده، اما شعله‌های ارزشهای آن هنوز روشن است، امروز شاعران جوان، حتی آنهایی که در دوران جنگ نبوده‌اند، به این مسئله روی آورده‌اند، شاعران جوان، بیشتر به ارزشهای دفاع مقدس می‌پردازند تا به خود جنگ. اما اکنون شعر دفاع مقدس در دهه 90 با مشکلاتی چون تکراری شدن ساختارها و ترکیبات ادبیات پایداری، نبود اتفاق و حرکتی جدید در این زمینه، نبود نگاه‌های تازه و بکر روبرو است و همین امر شعر دفاع مقدس را در روزگار معاصر با افول روبرو کرده است.
سعیدی راد: باید از دریچه‌های تازه به دفاع مقدس نگاه کرد
عبدالرحیم سعیدی‌راد دیگر شاعری است که معتقد است مقایسه شعر دفاع مقدس دهه 60 و 70 با شعر دفاع مقدس دهه 80 و 90 صحیح نیست، وی می‌گوید: هر دهه‌ای شعر مخصوص به خود را دارد، طبیعی است که دهه 60 که شاعران با جنگ به طور مستقیم در ارتباط بودند، شعرهای دفاع مقدس به لحاظ کمی در اوج باشند، اما در دهه 70 نیز شعر دفاع مقدس با رویکردی دیگر به حیات خود ادامه داد، پس از آن هر چه از سالهای اتمام جنگ فاصله گرفتیم، شعرا به سایر گونه‌های شعر نیز اشتیاق نشان دادند، و شعر کمتری درباره موضوع دفاع مقدس نوشته شد. اکنون نیز با گذر بیش از دو دهه از جنگ هنوز شاعران دفاع مقدس آثاری را در این زمینه خلق می‌کنند، که جنسشان با شعرهای دهه‌های گذشته متفاوت است.
سعیدی راد ادامه می‌دهد: اکنون دیگر زمان آن فرا رسیده که از دریچه‌های تازه به دفاع مقدس نگاه کرد، موضوعاتی هم‌چون نقش زنان در دفاه مقدس، طنظر در جبهه و تبعات جنگ که قطعاً می‌توانند دستمایه خلق آثاری جدید باشند. هنوز هم می‌توان در ادبیات دفاع مقدس خوش درخشید چرا که ادبیات دفاع مقدس باید همچنان به حیات خود ادامه دهد.
محدثی خراسانی: موفقیت شعر دفاع مقدس را نباید به حساب بیلان‌های کاری مدیران فرهنگی گذاشت
مصطفی محدثی‌خراسانی که شعرهای بسیاری در حوزه دفاع مقدس دارند، معتقد است که شعر دفاع مقدس در دهه 80 و 90 جلوه‌های خود را تغییر داده است، وی می‌گوید: ضرورت دهه 60 ایجاب می‌کرده که شعر دفاع مقدس در ذهن و زبان شاعران جاری و ساری باشد، اما با اتمام جنگ و به وجود آمدن سنگرهای جدید فرهنگی همان طور که رزمندگان سنگر خود را عوض کردند، شعر دفاع مقدس نیز سنگر خود را عوض کرد.
وی ادامه می‌دهد: خوشبختانه امروز تأثیرات فرهنگ، شهادت و ایثار که حاصل دفاع مقدس است، در شعر شاعران جوان که جنگ را تجربه نکرده‌اند نیز مشاهده می‌شود، اگر ما امروز شعر دفاع مقدس را با برنامه‌ریزی هدفمند دنبال کنیم، در آینده شاهد جلوه‌ها پررنگ‌تری خواهیم بود.
محدثی خراسانی با انتقاد از عملکرد نظام فرهنگی در حوزه ادبیات دفاع مقدس گفت: وقتی که شعر در نظام فرهنگی ما جایگاه و تعریف مشخصی ندارد، برنامه کلان دراز مدتی برای شعر در نظام فرهنگی ما تعریف نشده و هیچ کاشتی انجام نمی‌شود توقع چه برداشتی باید داشت، تمام کارهایی که تاکنون در حوزه شعر دفاع مقدس انجام شده را نباید به حساب بیلان کار مدیران فرهنگی گذاشت، چرا که تنها جوشش عشق و علاقه شاعران این حوزه بوده است.
یوسفعلی میرشکاک: افول در شعر دفاع مقدس دهه 80 و 90 جدی است
یوسفعلی میرشکاک برخلاف دیگر شاعران که افول شعر دفاع مقدس در دهه 80 را نسبی می دانند، به جد معتقد است که شعر دفاع مقدس در سالهای اخیر به شدت رو به افول و خاموشی گذاشته است.
وی نبود حمایت از شعر و شاعران این عرصه را مهمترین دلیل بر این وضعیت عنوان می‌کند و می‌گوید: شعر مظلوم‌ترین هنرهاست و در میان گونه‌های شعر نیز شعر دفاع مقدس امروزه مظلوم واقع شده است، زمانی که حمایتی از شاعران دفاع مقدس نشود، در دوره‌ای که دیگر خبری از جنگ و دفاع مقدس نیز نیست، کمتر شاعرای به سراغ این مضامین می‌رود.
وضعیت داستان بهتر از شعردفاع مقدس است
میرشکاک معتقد است که ادبیات دفاع مقدس در حوزه رمان و خاطره‌نویس امروزه بسیار موفق است، اما دیگر نباید از شعر دفاع مقدس انتظار داشت که درخشش سالهای آغازین حیات خود را داشته باشد، شعرهایی که اکنون نیز تولید می‌شوند، به بهانه سالگرد شهادت شهدا، عملیات‌های بزرگ دفاع مقدس، سالروز فتح خرمشهر و ... سروده می‌شود که انگشت شمار هستند.
به نظر می‌رسد، گذشت بیش از دو دهه از اتکمام جنگ تحمیلی از یک سو شاعران فعال در دهه‌های آغازین را از ادبیات دفاع مقدس دور کرده است و از طرفی دیگر شاعرانی تازه‌نفس پا به این عرصه گذاشته و بانگاه‌های تازه خود ادبیاتی از دفاع مقدس را خلق کرده‌اند، که اگر ازطرف شاعران پیشکسوت حمایت نشوند، شعله‌‌ای که می‌تواند آتشی گلستان‌گونه را در شعر دفاع مقدس به وجود آورد، دیر یا زود خاموش خواهد شد.
اگر بپذیریم که ادبیات دفاع مقدس تنها به جزئی از تاریخ و به بخش اندکی از هویت غنی هشت ساله پرداخته است. باید ظرفیت‌های شعر، داستان، تاریخ شفاهی، خاطره و ... را فعال کنیم تا ظرفیت بالای این حوزه به تعالی رسیده و حماسه دیگری خلق شود، تاریخ نشان داده است که شاعران دفاع مقدس ما در ادبیات تبلیغی دفاع مقدس خوش درخشیدند اما در ادبیات حماسی دفاع مقدس چندان گامی برداشته نشده است.
منبع:خبرگزاری تسنیم