اصل و ریشه ی تشکیل شورایی با کارویژه ی شورای نگهبان،‌ به متمم قانون اساسی مشروطه باز می گردد که به پیشنهاد شهید شیخ فضل الله نوری، ‌مقرر شد تا در هر زمان بیست تن از مجتهدین طراز اول بر مصوبات مجلس شورای ملی نظارت کنند تا مصوبات این مجلس مخالف احکام اسلام و مذهب تشیع نباشد. هر چند این قانون در دوره ی سلطنت مشروطه اجرا نشد اما با پیروزی انقلاب اسلامی این نهاد تکامل یافته و با اضافه شدن حقوقدانان قانون اساسی شکل و جایگاه جدیدی در قانون اساسی پیدا کرد. این شورا از دو طیف از شخصیت ها تکوین می یابد. فقها و حقوقدانان. طبق اصول قانون اساسی فقها منصوب مقام رهبری بوده و حقوقدانان به پیشنهاد رئیس قوه ی قضائیه و انتخاب مجلس،‌ راهی شورای نگهبان می شوند. به عبارت دیگر این شورا ترکیبی از انتصاب و انتخاب دارد و از دو بعد فقه و حقوق تشکیل می شود. اما این نهاد مهم و تإثیرگذار چه تحولات و تغییراتی را از بدو تإسیس خود دیده است؟

فقهای شورا؛‌ علمایی منصوب

تشکیل نهاد شورای نگهبان در دو مرحله صورت گرفت. در مرحله ی اول بعد از تصویب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و قبل از استقرار قوه ی مقننه و قوه مجریه،‌ در تاریخ اسفندماه سال 1358 و از سوی امام خمینی (ره) فقهای مجتهد این شورا منصوب شدند. مرحله ی دوم،؛ در تیرماه 1359 با تشکیل اولین دوره ی مجلس شورای اسلامی 6 حقوقدان این شورا انتخاب شدند که با اضافه شدن به ترکیب فقهای منصوب شده، شورای نگهبان کار خود را رسما شروع کرد.

در دور اول تشکیل شواری نگهبان 6 تن از فقیهان برای عضویت در این شورا منصوب شدند که به ترتیب: ‌آیت الله صافی گلپایگانی، آیت الله جنتی، آیت الله مهدوی کنی، آیت الله عبدالرحیم ربانی شیرازی، آیت الله غلامرضا رضوانی و آیت الله یوسف صانعی؛ می باشند. طبق قانون در دور اول بعد از قرعه کشی از میان این شش تن،‌ سه تن از فقها از شورا خارج شده و سه فقیه دیگر به جای آنان از سوی مقام رهبری منصوب شدند. در این دوره ‌آیت الله محمد مؤمن،‌ آیت الله محمدی گیلانی و آیت الله محمد امامی کاشانی به جای آیت الله مهدوی کنی، ‌آیت الله رضوانی و آیت الله محمد مهدی ربانی املشی منصوب شدند.

از میان فقهای دور اول شورای نگهبان دو چهره کمتر مورد بررسی قرار گرفته است. آیت الله عبدالرحیم ربانی شیرازی و آیت الله محمدمهدی ربانی املشی. آیت الله عبدالرحیم ربانی شیرازی از شاگردان مبرز آیت الله بروجردی بود که در سال های قبل از انقلاب به مبارزات علیه رژیم شاه پرداخت. آیت الله ربانی شیرازی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز وی از سوی امام (ره) برای فروکش کردن غائله ی کردستان و آذربایجان عازم این منطقه شد. وی در فروردین سال 1360 از سوی گروهک منافقین مورد سوءقصد واقع شد اما در اسفند همان سال در اثر تصادف درگذشت. آیت الله ربانی املشی نیز از فعالین انقلابی و مبارزین در دوره ی مبارزه علیه رژیم شاهنشاهی بود. وی هفت بار زندانی و بارها تبعید شد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی مسئولیت های مختلف دیگری نظیر عضویت در   مجلس خبرگان قانون اساسی،‌ ریاست شعبه اول دادگاه عالی انقلاب، عضویت در ستاد انقلاب فرهنگی،‌ عضویت در شورای عالی قضایی،‌ دادستانی کل کشور و ... را برعهده گرفت. وی در سال 1364 بر اثر بیماری درگذشت.

دور دوم انتصاب فقهای شواری نگهبان نیز با حضور آیت الله صافی گلپایگانی، آیت الله احمد جنتی، آیت الله ابوالقاسم خزعلی، ‌آیت الله محمدی گیلانی،‌آیت الله محمد مؤمن و آیت الله امامی کاشانی تشکیل شد که در تاریخ 4/4/ 1367 و با استعفای آیت الله صافی گلپایگانی از عضویت در شورای نگهبان، حضرت امام خمینی (ره)،‌ آیت الله محمد یزدی را به عنوان جایگزین ایشان در شورای نگهبان منصوب کرد.

دور سوم نیز اعضای قبلی در جای خود ابقا شدند و تنها آیت الله هاشمی شاهرودی جایگزین آیت الله محمدی گیلانی شد. در دوره ی چهارم شواری نگهبان تغییرات بیشتری به خود دید. در این دوره آیت الله رضا استادی جایگزین آیت الله امامی کاشانی شد و همچنین آیت الله طاهری خرم آبادی به جای آیت الله ابوالقاسم خزعلی وارد شورای نگهبان شد. در این دوره همچنین با ریاست آیت الله هاشمی شاهرودی بر قوه ی قضائیه؛‌ آیت الله محمد یزدی جایگزین وی در شورای نگهبان شد.

در دوره ی پنجم شورای نگهبان، دو چهره ی جدید وارد این شورا شدند. آیت الله محمد صادق لاریجانی و آیت الله محمد حسین قدیری جایگزین آیت الله طاهری خرم آبادی و آیت الله رضا استادی شدند. آیت الله محمد حسن قدیری از شاگردان برجسته ی فقهی امام خمینی (ره) بود که سابقه ای طولانی در دفتر استفتاءات امام (ره) و مقام معظم رهبری داشتند. این فقیه عالم در تاریخ مهرماه 1378 دارفانی را وداع گفتند و چهره ی جدید و جوان دیگر یعنی آیت الله محمد مدرسی یزدی جایگزین ایشان در شورای نگهبان شد. همچنین در سال 1388 آیت الله صادق لاریجانی و آیت الله هاشمی شاهرودی جای خود را در شورای نگهبان و ریاست قوه ی قضائیه عوض کردند. دوره ی ششم نیز اعضای دوره ی پنجم ابقا شدند و به جای مرحوم آیت الله رضوانی، آیت الله محمد مهدی شب زنده دار جایگزین ایشان در شورای نگهبان شد.

در میان چهرهای جدید و جوان شورای نگهبان دو چهره ی آیت الله مدرسی یزدی و آیت الله محمد مهدی شب زنده دار کمتر شناخته شده اند. آیت الله مدرسی یزدی از مجتهدین و مدرسین جوان حوزه ی علیمه قم است. آیت الله مدرسي‌ يزدي‌ در سال هاي‌ تحصيل‌ خود به‌ محضر استادان‌ بسياري‌ کسب علم کرد. وی براي‌ فراگيري‌ دروس‌ خارج‌ فقه‌ و اصول‌ ابتدا مدتي‌ در درس‌ مرحوم‌ آيت‌الله‌ شيخ‌ كاظم‌ تبريزي‌ حضور يافت‌ و سالهاي‌ متمادي‌ به‌ دروس‌ آيات‌ عظام‌ وحيد خراساني‌ و تبريزي‌ رفت‌. البته‌ او از اساتيد ديگري‌ همچون‌ مرحوم‌ آيت‌الله‌ حائري‌، مرحوم‌ آيت‌الله‌ ميرزا هاشم‌ آملي‌ و حضرت‌ آيت‌الله‌ بهجت‌ رحمهم الله از جنبه‌هاي‌ گوناگون‌ استفاده‌ كرد. آیت الله مدرسی یزدی از سال‌ 1372 ابتدا تدريس‌ خارج‌ اصول‌ و چندي‌ بعد خارج‌ فقه‌ را آغاز كرده‌ كه‌ تا كنون‌ يك‌ دوره‌ اصول‌ به‌ پايان‌ رسيده‌ و هم‌ اكنون‌ دورة‌ دوم‌ آن‌ آغاز شده‌ است‌؛ در بخش‌ فقه‌ نيز اين‌ تدريس‌ ادامه‌ داشته‌ و از اين‌ رهگذر، طلاب‌ و فضلاي‌ بسياري‌ تربيت‌ شده‌اند.

آیت الله محمد مهدی شب زنده دار نیز در دور ششم دوره ی شورای نگهبان از سوی مقام معظم رهبری به جای آیت الله رضوانی، منصوب شد که می توان وی را از چهره های جوان و جدید شورای نگهبان دانست. او در سابقه ی خود مدیریت مؤسسه‌ و مدرسه‌ی بقیة‌الله‌ و عضویت در جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و همچنین، نمایندگی‌ شورای‌ عالی‌ در هیأت‌ امنای‌ مرکز جهانی‌ علوم‌ اسلامی‌ و سازمان‌ مدارس‌ خارج‌ از کشور و نیز عضویت‌ در مجمع‌ مشورتی‌ فقهی‌ شورای‌ نگهبان‌ را در کارنامه ی خود دارد. آیت الله شب‌زنده‌دار در سال ۱۳۴۵ تحصیلات حوزوی خود را آغاز کرد و از استادان وی می توان به مرحوم آیت الله مشکینی، آیت الله محمد مؤمن، آیت الله احمد جنتی، آیت الله جوادی آملی، آیت الله حسن زاده آملی، آیت الله ابراهیم امینی اشاره داشت. از این رو می توان گفت که نسل اول فقهای شورای نگهبان، یعنی آیت الله محمد مؤمن و آیت الله جنتی در کسوت استادی آیت الله شب زنده دار بوده اند. همچنین از اساتید درس خارج وی می توان به مرحوم آیت الله شیخ کاظم قاروبی تبریزی، مرحوم آیت الله مرتضی حائری یزدی، آیت الله وحید خراسانی، آیت الله میرزا جواد تبریزی و آیت الله شبیری زنجانی نام برد. آیت الله شب‌زنده‌دار سال‌های متمادی دروس سطح و مقدمات حوزه علمیه قم را تدریس کرده‌اند و قریب ۱۰ سال است به تدریس خارج فقه و اصول اشتغال دارد.

حقوقدانان شورا؛ قانوندان منتخب

فقها تنها یک طرف شورای نگهبان هستند. طرف دیگر این شورای مهم حقوقدانانی هستند که به پیشنهاد رئیس قوه ی قضائیه و با رأی مجلس شورای اسلامی انتخاب می شوند. در ذیل اصل نود و یک قانون اساسی تصریح شده که حقوقدانان باید متخصص در رشته های مختلف علم حقوق باشند. از ابتدای تشکیل شورای نگهبان حقوقدانان مختلفی در این شورا حضور داشته اند. شخصیت هایی نظیر: دکتر محمد صالحی،‌ دکتر گودرز افتخار جهرمی، دکتر محسن هادوی، مهدی هادوی، دکتر علی آراد، دکتر حسین مهرپور محمدآبادی در اولین دوره ی تشکیل این شورا از سوی مجلس شورای اسلامی انتخاب شدند. در دوره ی پنجم نیز سیامک ره پیک،‌ محمدرضا علیزاده،‌ محسن اسماعیلی،‌ محمد سلیمی،‌ عباسعلی کدخدایی،‌ حسینعلی امیری از سوی مجلس انتخاب شدند. در این دوره نیز از میان پنج نفری که رئیس قوه قضائیه به مجلس معرفی کرد،‌ آقایان دکتر محسن اسماعیلی،‌ نجات الله ابراهیمیان و سام سوادکوهی به عنوان حقوقدانان شورای نگهبان انتخاب شدند.

در جریان انتخاب حقوقدانان شورای نگهبان در مجلس ششم، ‌نمایندگان مجلس در مقابل افرادی که آیت الله هاشمی شاهرودی به مجلس معرفی کردند هیچ کس را انتخاب نکردند و در مقابل افراد معرفی شده؛ حضور شخصیت های دیگری را مطالبه کردند. این تنش همزمان با پیروزی سید محمد خاتمی در سال 1380 بود که با عدم تشکیل شورای نگهبان عملا مراسم تحلیف رئیس جمهور به تعوق افتاد و پس از انتخاب حقوقدانان شورای نگهبان مراسم تحلیف رئیس جمهور در مجلس شورای اسلامی و در حضور اعضای شورای نگهبان، طبق اصول قانون اساسی برگزار شد.

جمع بندی

شورای نگهبان از مهمترین نهادهای نظام جمهوری اسلامی است که که می توان آن را نماد اسلامیت نظام دانست. اعضای این شورا فقها و حقوقدانانی هستند که به دو شیوه ی انتصاب و انتخاب، شورا را تشکیل می دهند. این نهاد از ابتدای تشکیل تا امروز تحولات و تغییرات بسیار یافت که در این مجال به این تغییرات پرداخته ایم.