دیدبان؛ پیمان اوراسیا در خردادماه سال 93 بین پنج کشور روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس و ارمنستان تصویب شده و مهم ترین هدف آن آزاد سازی و تسهیل تجارت کالا بین کشورهای عضو و حذف موانع تعرفه ای و غیر تعرفه ای است.
به نظر می رسد که ایران برای عضویت در این اتحادیه کمی دیراقدام می کند. اما چرا بعد از گذشت یک سال از تصویب پیمان در کشورهای عضو، ایران بر آن شده است که در این جهت اقدام کند. آیا این مسئله در چارچوب خروج یکجانبه آمریکا از برجام و بلاتکلیفی اروپا در تثبیت مکانیزم ویژه ی مالی است؟ منطقه آزاد تجاری تا چه اندازه می تواند فقدان سرمایه گذاران اروپایی را در بازار ایران جبران خواهد کرد؟
رضا عزیزی ، کارشناس ایرانی مسائل اوراسیا، عضو شورای علمی دانشگاه شهید بهشتی توضیح می دهد:
این مسئله را می توان از دو منظر بررسی کرد: از دیدگاه کلی به موضوع عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا که توافقنامه تجارت آزاد می تواند مقدمه ای برای آن باشد و دیگراینکه این موضوع در شرایط فعلی اتفاق می افتد یعنی زمانی که احتمال فروپاشی برجام وجود دارد.
از منظر کلی به نظر من باید خیلی زودتر پیگیری و با جدیت بیشتری از طرف ایران دنبال می شد. در واقع همانطور که اشاره شد این موضوع از طرف کشورهای منطقه اقتصادی اوراسیا وجود داشت و حداقل یک سال بود که این موضوع به طور جدی مطرح شد. ایران زمانی که برجام را امضاء کرد باید در راستای تنوع بخشی به شرکای تجاری خود و استفاده از فضای آزاد تر تجاری و اقتصادی که در چارچوب برداشته شدن تحریم ها و عادی سازی فضای سیاسی که در نتیجه برجام حاصل شده بود، اقدام می کرد. مجموعه شرایط به سمتی پیش رفت که ایران تلاش کرد از آن فضا بیشتر برای عادی کردن روابط با کشورهای غربی و توسعه روابط اقتصادی با این کشورها و جذب سرمایه از این طریق اقدام نماید و می توان گفت به عنوان یک پلان احتیاطی به توسعه روابط با کشورهای اوراسیا نگاه نکرد.
در اینجا موضوع دوم مطرح می شود: اگر در آن زمان این اتفاق می افتاد، ایران از موضع قدرت بالاتری می توانست وارد اتحادیه شود و طی این زمانی که خروج آمریکا اتفاق افتاد ، شرایط به گونه ای پیش میرفت که در واقع یک نوع تثبیت روابط بین ایران و کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا به وجود می آمد. اما زمانی که خروج آمریکا اتفاق افتاد و حتی با وجود اینکه ابراز تمایل این کشورها هنوز وجود دارد ، به خاطر وابستگی شان در سطوح مختلف به غرب ، مکانیزم های غربی و تعاملاتی که با آمریکا دارند و اینکه به هر حال امکان تاثیر پذیری شان از تحریم های آمریکا وجود دارد و همچنین این نگرانی ها ، چشم انداز روابط را در شرایط فعلی پیچیده تر می کند. پس با وجود اینکه این اقدام مثبتی از جانب ایران است اما به نظر می رسد که کمی دیر باشد برای آنکه چشم انداز آینده آن تا حد زیادی به خود برجام گره خورده است یعنی نمی توان گفت که این راه گریز و یا فضای تنفسی برای ایران ایجاد می کند و این هم تاحد زیادی به مکانیزم ویژه اروپا و سرنوشت برجام مرتبط است.

آیا با ورود ایران به این اتحادیه احتمال تشکیل یک مکانیزم و سازو کار ویژه ی مالی بین کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا فارغ از آنچه اروپا مد نظر دارد ، ایجاد خواهد شد؟
باید به پتانسیل خود این کشورهای عضو اتحادیه نگاه کرد یعنی کشورهایی که از قبل ورود ایران وجود داشتند. در بین آنها تنها کشوری که اراده و پتانسیل این کار را دارد روسیه است و اینکه مذاکرات بین ایران و روسیه برای راه اندازی مکانیزم های مالی دوجانبه مستقل از غرب از قبل وجود داشته و آنرا نمی توان لزوما وابسته به اتحادیه اقتصادی اوراسیا دانست و اینکه مشخص هم نیست که حتی اگر مذاکرات بین روسیه و ایران به نتیجه برسد لزوما کشورهای دیگر هم از این ساختار تبعیت بکنند. نکته مهم به نظر من این است در عرصه سیاسی و امنیتی ، سازمان شانگهای را در نظر بگیرید بعد از فراز و فرود هایی که روسیه نسبت به ایران داشت، حداقل در دو سه سال گذشته و به خصوص بعد از همکاری های نزدیک ایران و روسیه در سوریه، روسیه ابراز تمایل جدی برای ورود ایران به سازمان داشت. ولی کشورهای آسیای مرکزی عضویت کامل ایران را در سازمان شانگهای بلوکه کردند و نگرانی که در حال حاضر هم وجود دارد این است که وضعیت مشابهی در اتحادیه اقتصادی اوراسیا نیز به وجود آید. یعنی ایران و روسیه به یک سازو کاری برای توافقات دو جانبه خود برسند ولی به خاطر نفوذی که آمریکا در این کشورها دارد و تعاملاتی که با غرب دارند به هیچ عنوان نمی خواهند فداکاری کنند و حاضر نشوند که چنین شرایطی را با ایران ترتیب دهند.
آیا همکاری ایران با روسیه در این زمینه و ایجاد سازو کار مالی دوجانبه به آینده همکاری اقتصادی ایران در منطقه کمک خواهد کرد؟
من به این موضوع در سطح دوجانبه خوشبین هستم. این اراده سیاسی در روسیه وجود دارد و هم اینکه روسیه در سال 2014 به واسطه قرار گرفتن تحت تحریم های غربی تلاش برای پیدا کردن مکانیزم هایی که از فشار تحریم ها کم بکند صورت گرفته است. ساختارهای مالی مستقل به طور مثال تبدیل ذخایر استراتژیک خود از دلار به طلا و کارهایی در این عرصه انجام شد، نشان دهنده این است که در سطح کلان این اراده وجود دارد.
ایران هم در این شرایط به دنبال ساز و کار گریز از این تحریم هاست. در سطح دوجانبه این خوشبینانه است اما در سطح اتحادیه اقتصادی اوراسیا پیچیده و دشوار خواهد بود.