موارد ذیل داخل در مفهوم مؤلفه قلوبهم قرار می‎گیرند:

الف) کفار: بر این اساس، مؤلفه قلوبهم تنها کفاری هستند که با دادن قسمتی از صدقات به آنها به اسلام متمایل گردیده تا در قتال با اهل شرک به مسلمانان کمک کنند (طوسی، 1387ق، ج‌1، ص249؛ اردبیلی، بی‎تا، ص188).

با تأمل در کتب قائلین به این دیدگاه به نظر می‎رسد دلیلی که این گروه برای اثبات نظر خود مطرح نموده‎اند اجماع است (طوسی، 1387ق، ج‌1، ص249).

ب) کفار و مسلمانان: بنا بر این دیدگاه، مؤلفه القلوب عبارتند از:

1. کفار: که برای جلب آنان به جهاد و مبارزه، سهمی برایشان قرار داده می شود.

2. مسلمانان: که چهار دسته‎اند:

اول: آن دسته از مسلمانانی که از مشرکان و کفار، خویشاوندانی داشته باشند. در این مورد، مسلمین تألیف قلوب می‎شوند تا کفارِ هم قوم آنان نیز راغب به اسلام شوند.

دوم: آن دسته از مسلمین که نیت و ایمانشان ضعیف است و در امر دین متزلزل‎ند. اینان نیز تألیف قلوب می‎شوند تا شاید ایمانشان تقویت گردد و از تزلزل خارج شوند.

سوم: آن دسته از مسلمین که در هم‎جواری محل جمع آوری زکات باشند.

چهارم: آن دسته از مسلمین که مرزنشین باشند. آنها نیز تألیف قلوب می‎شوند تا در دفاع و حراست از مرزها، قوی‎تر و مصمم‎تر باشند (عراقی، 1414ق، ج3، ص11؛ مغنیه، 1421ق، ج‌2، ص82؛ امام خمینی، بی‎تا، ج1، ص336). این دیدگاه جهت اثبات نظر خود بیان می‎دارد که رسول اللّه(ص) در دوران خود، مشرکین (از جمله صفوان بن أمیه) و منافقین (از جمله أبوسفیان) را تألیف قلوب نموده است. علاوه بر این، لفظ مؤلفه قلوبهم عام بوده و شامل مسلمانان و مشرکین می‎گردد (مغنیه، 1421ق، ج‌2، ص82).

ارزیابی دیدگاه‎ها

در پاسخ به دیدگاه اول (مؤلفه قلوبهم تنها برای کفار و دلیل آن هم اجماع است) باید گفت: با توجه به وجود اقوال متعدد در این مسأله، اجماعی منعقد نگردیده است؛ بلکه با ملاحظه منابع روایی مشاهده می گردد که روایاتی در مورد تألیف قلوب برای هر دو گروه مسلمانان و مشرکین وجود دارد. همچنین آنچه که از تعبیر «مؤلفه قلوبهم» در قرآن فهمیده مى شود این است که یکى از مصارف زکات، کسانى هستند که به خاطر ایجاد الفت و محبت به آنها زکات داده مى شود.

براین اساس نمی‎توان این اصطلاح را مختص به گروه خاصی دانست؛ زیرا «مؤلفه قلوبهم» عام بوده و شامل تمام دسته‎های مسلمین، کفار و منافقان می شود؛ یعنی امام و رهبر جامعه اسلامی می تواند در تألیف قلوب هر کس و یا قبیله و دسته ای را که برای اسلام مصلحت ببیند، از زکات بپردازد. پاره اى از روایات نیز که در این زمینه وارد شده مفهوم وسیعى دارد و تمام کسانى را که با تشویق مالى از آنها به نفع اسلام و مسلمین جلب محبت مى شود، در برمى گیرد و دلیلى بر تخصیص آن به کفار نیست (نوری، 1407ق، ج7، ص103).

تألیف قلوب شامل هر دو گروه مسلمان و کافر می‎گردد؛ نه تنها برای اینکه مستقیماً در جهاد با کفار دیگر همراه مسلمین بشوند؛ بلکه برای دفاع از اسلام و نیز افزودن به شوکت و عظمت نام آن می توان پول خرج کرد و تألیف قلوب نمود. حتی نه تنها مسلمان بودن در مؤلفه القلوب شرط نیست؛ بلکه فقیربودن آنان نیز شرط نیست. در صورت غنی بودن آنان نیز اگر مصلحت اسلام اقتضا کند، باید پول به آنان داد تا تألیف قلوب گردند (عراقی، 1414ق، ج3، ص12). با بررسی منابع فقهی، می‎توان گفت «مؤلفه قلوبهم» عام بوده و شامل تمام دسته‎های مختلف مسلمین، کفار و منافقان می شود.

براین اساس با توجه به عموم آیه و روایات، باید گفت گستره تألیف قلوب، تنها محدود به کفار نشده؛ بلکه هم شامل مسلمانان (جهت اتحاد امت اسلام و تقویت ایمان آنها) و هم شامل کفار (جهت حفظ کیان نظام اسلامی و گرایش آنها به اسلام) می گردد.

5. اصل تألیف قلوب و قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران

یکی از مهم‎ترین اهدافی که جمهوری اسلامی ایران از بدو انقلاب تاکنون پیگیری نموده، تلاش برای ارتقای سطح روابط بین آحاد مسلمانان در سرتاسر عالم بوده است. از این‎رو در اصل سوم قانون اساسی دولت موظف است تمام امکانات خود را برای نیل به گسترش روابط با همه مسلمانان و حمایت از مستضعفان را به کار گیرد. برای نیل به این هدف جمهوری اسلامی ایران تلاش داشته تا با به کارگیری ابزارهای متنوع خود از جمله قدرت نرم، به شیوه های گوناگون بهره ببرد.

به طور کلی مواردی نظیر ارزش‎ها و هنجارهای اسلامی، انقلابی و ایرانی، فرهنگ اسلامی، اعتبار، شهرت، مشروعیت و مقبولیت، معارف، علم و دانش و اطلاعات را می‎توان به عنوان مهم‎ترین منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی تعریف نمود.

مسائلی مانند جاذبه‎های ارزشی، هنجاری و فرهنگی ایران قادر است تا دیگران را با صرف هزینه مادی و معنوی کمتری جذب سیاست‎ها و اهداف خود کند. پس اگر ارزش‎ها و هنجارهای جمهوری اسلامی ایران در سطح منطقه و جهان مشروعیت و مقبولیت یابد، از فرهنگ و روش زندگی آن الگوبرداری خواهد شد. این امر به معنای توانایی ایران در شکل دهی به ارجحیت‎های سایر کشورها و اعمال قدرت نرم می‎باشد.

اصل تألیف قلوب می‎تواند نقش مهمی را در تقویت قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران ایفا نماید.

ابزارهای اصل تألیف قلوب

جهت استفاده از اصل تألیف قلوب، باید از ابزارهای مشروعی که مورد تأکید اسلام است، استفاده نمود. به طور کلی با بررسی منابع اسلامی، می‎توان ابزارهای ذیل را در سیره معصومین(ع) ملاحظه نمود:

ابزارهای اقتصادی

در این راستا، ابزارهای اقتصادی به عنوان یکی از مهم‎ترین ابزارهای تحقق اهداف سیاست خارجی در حوزه قدرت نرم همواره مدنظر اندیشمندان این حوزه بوده است. در این میان تألیف قلوب که دارای سابقه تاریخی استفاده به عنوان یک ابزار قدرت نرم از زمان پیامبر(ص) بوده می تواند به شکل جدی مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به سیره معصومین(ع) و شرع می‎توان گفت این ابزار در صدر اسلام عمدتاً به شکل پرداخت بخشی از زکات به غیر مسلمانان و افراد تازه مسلمان، کمک‎ها و مشارکت‎های اجتماعی و بخشش و هدیه به غیر مسلمانان بوده است.

الف) پرداخت زکات: تردیدی در پرداخت زکات به غیر مسلمانان جهت جلب قلوب آنها و در نهایت تقویت قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران باقی نمی‎ماند.

اگر دل‎جویی و جذب غیرمسلمانان به سوی اسلام با گفتگو و تفاهم مؤدبانه و معاشرت و رفتار نیکو باشد و با مسلمانان هم آهنگ و هم دل گردند، به این کار بسنده می‌شود و از درآمد زکات برای چنین کاری استفاده نمی‌شود. اما اگر همراهی کفار با غیر زکات و غیر مؤلفه قلوبهم امکان نداشت، این امر از طریق پرداخت زکات و مؤلفه قلوبهم اتفاق می‎افتد.

در این باره «صاحب جواهر»، در کتاب زکات، رأی بعضی از فقیهان را که گفته‌اند سهم مؤلفه قلوب، در این روزگار مورد ندارد و ویژه دوران حضور معصومان(ع) بوده است، ضعیف می‌شمارد و بر آن است که در هر عصری می‌توان برای دل جویی و جذب غیر مسلمانان به سوی اسلام، از درآمد زکات استفاده کرد و استفاده از درآمد زکات را نیز جایز می‌داند (نجفی، 1404ق، ج15، ص343).

ب) کمک به فقرای غیر مسلمان و مشارکت اجتماعی در سطح بین الملل: بی‎تردید در هر جامعه‎ای موقعیت‌ اقتصادی‌ افراد یکسان‌ نیست‌ و نمی‌توان‌ جامعه‌ را از نیازمندان‌ تهی‌ دانست‌. براین اساس می‎توان این مهم را در سطح بین المللی مورد توجه قرار داده و در کمک به کشورهای فقیر، مردم مستمند کشورها، مناطق دچار بلایای طبیعی از قبیل سیل و زلزله، مشارکت نمود.

این نگاه عام را می‎توان در کلام معصومین ملاحظه نمود. گفته شده، رسول خدا(ص) همیشه از احوال فقیران و محتاجانِ مسلمان و غیر مسلمان جویا شده و به آنان انفاق می‎کرد. به عنوان مثال ایشان بر خانواده ای از یهود صدقه ای داد و آن صدقه همچنان برای آنان استمرار یافت (ابوعبید، 1406ق، ص65) و یا پیامبر(ص) همسر خویش (صفیّه) را از تصدّق بر خویشان یهودیش منع نمی‎کرد (همان، ص605).

‌در کمک به غیر مسلمانان نیز از ائمه اطهار(ع) روایات متعددی نقل گردیده است. به عنوان نمونه امام علی(ع)، وصیت‌ مسلمانان‌ به‌ سود اهل‌ ذمه را‌ روا دانسته‌ و‌ می‌فرماید: «وصیت‌ فرد در یک‌ سوم‌ اموالش‌ نافذ است؛ گرچه‌ به‌ سود یهودی‌ یا مسیحی‌ باشد» (نوری، 1408، ج14، ص118).

نقل شده است که امام علی(ع) به پیرمرد نابینای کهن سالی که گدایی می کرد برخورد و فرمود: این کیست؟ گفتند مسیحی است. حضرت فرمود: «از او کار کشیده اید تا اکنون که پیر و ناتوان شده محرومش ساخته اید. از بیت المال مخارج او را بپردازید» (طوسی، 1407ق، ج6، ص293).

در روایتی دیگر امام علی(ع) به‌ امام‌ حسن(ع) فرمود: «کردار نیکت‌ را درباره‌ همه‌ مردم‌ روا دار» (تمیمی آمدی، 1410ق، حدیث 8685).

«عمرو بن ابی نصر» می گوید: «به امام صادق(ع) عرض کردم: اهالیِ اطراف بر ما وارد می شوند و در میان آنان یهودی، مسیحی و مجوسی است. آیا به آنان صدقه بدهیم؟ فرمودند: آری» (کلینی، 1407ق، ج4، ص14).

ملاحظه می‎گردد در کلام پیامبر و ائمه(ع) معنای عام ملحوظ است که تمام افراد حتی کفار و اهل کتاب را شامل می‎شود.

ج) بخشش و هدیه: ابزار اقتصادی دیگری که می تواند در قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در راستای اصل تألیف قلوب به کار گرفته شود، بخشش و هدیه دادن به غیر مسلمانان است. در سیره و رفتار معصومین(ع)، هدیه دادن و یا هدیه گرفتن از غیر مسلمانان منعی ندارد؛ به‎ویژه اگر این کار سبب تلطیف و تصحیح موضع فکریِ آنها درباره اسلام و مسلمانان گردیده و آنها را به فرهنگ و آموزه‌های اسلامی نزدیک کند.

در سیره پیامبر(ص) استفاده از این ابزار برای جذب غیر مسلمانان ملاحظه می‌گردد. به عنوان مثال در سال پنجم هجرت، حضرت به منظور دل‎جویی از مردم مکه، برای «ابوسفیان» مقداری خرمای رطب به عنوان هدیه فرستاد و ابوسفیان نیز هدیه‌ای برای حضرت فرستاد (حر عاملی، ج16، ص473).

همچنین پیامبر از غنائم نبرد طائف به اشراف و بزرگان نومسلمان یا مشرکانی که به وی یاری رسانده بودند، بیش از دیگران سهم داد تا نظر آنها و قبیله و فامیل‎شان را جلب نماید و میان ایشان انس و الفت برقرار سازد (نیشابوری، بی‎تا، ج3، ص108).

تفاوت بخشش و هدیه با کمک به فقرای غیر مسلمان در بحث زکات و مؤلفه قلوبهم در کمک به فقرای غیر مسلمان گروه های هدف، فقرا، مستمندان و افراد مبتلا به بلایای طبیعی بودند. لکن هدیه و بخشش می تواند شامل افراد متمکن و صاحب نفود و جایگاه هم شود.

با وجود استفاده از این ابزار در بحث تألیف قلوب در زمان پیامبر اکرم(ص)، پس از عصر نبوی تألیف قلوب چندان مورد توجه قرار نگرفت و برخی حتی آن را صرفاً مربوط به عصر پیامبر می دانستند (مغنیه، 1421ق، ج1، ص180).

با این وجود به نظر می رسد می توان با تطبیق این اصل، از آن به عنوان یک ابزار مهم قدرت نرم برای ارتقای جایگاه حکومت اسلامی و همچنین نیل به هدف عالیه وحدت اسلامی استفاده نمود. این مسأله از آنجا قابل استنباط است که شارع مقدس از تعیین این سهم (سهم مؤلفه القلوب از زکات) همانا متمایل ساختن و گرایش دادن دل‎ها نسبت به دین اسلام و یا تثبیت مؤمنان در مقام ایمان و یا تقویت ایمان ضعیف الایمان‎ها و کسب یار و هوادار برای اسلام و یا در مصون نگاه داشتن اسلام و دولت آن از شرّ و ضرر احتمالی می باشد.

 البته باید توجه داشت که کمک‎ها و ابزار اقتصادی، تحت عنوان سیاست کمک اقتصادی وجود دارد و دولت های مختلف تلاش دارند تا از این سیاست برای ارتقای وجهه و قدرت نرم خود در عرصه بین المللی بهره برند؛ گرچه در بسیاری از موارد کمک های اقتصادی تحت عناوینی نظیر کمک های بشردوستانه، کمک های اضطراری، کمک برای مقابله با بحران های غیر مترقبه و نظایر آن پرداخت می شود، لکن تأثیر مهمی بر وجهه کشور کمک دهنده در کشور کمک پذیر و سایر کشورها دارد (سیفی، 1392، ص245) از این رو، بسیاری از کشورها از این کمک ها به عنوان ابزاری برای ارتقای سطح قدرت نرم خود در کشورهای دیگر و عرصه بین المللی بهره می برند.

با توجه به این سابقه بین المللی و همچنین کارکردهای تعریف شده از اصل تألیف قلوب می توان از شیوه های متفاوتی از این اصل در دوران حاضر برای ارتقای سطح قدرت نرم جمهوری اسلامی بهره برد. به عنوان مثال در پرداخت های نقدی و غیر نقدی از ظرفیت‎های کمیته امداد امام خمینی(ره) و سایر سازمان های خیریه نیز استفاده نمود و یا جهت تألیف قلوب از انتقال تجهیزات و کالا، تقویت زیرساخت‎ها، خدمات فنی و مهندسی، استفاده کرد.

2. ابزار فرهنگی

ابزار دیگری که مطابق با اصل تألیف قلوب می‎توان از آن جهت تقویت قدرت نرم جمهوری اسلام ایران، استفاده نمود، ابزار فرهنگی است که به موارد ذیل اشاره می‎شود:

الف) بهره‎گیری از ارتباطات فرهنگی و حضور فعال و مستمر در سایر کشورها

یکی از ابزارهای فرهنگی جهت تقویب قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، مطابق با اصل تألیف قلوب، ارتباطات فرهنگی مستمر با سایر جوامع است.

این رفتار در سیره معصومین(ع) به خوبی قابل ملاحظه است. به عنوان مثال پیامبر(ص) که در سال هفتم هجرت، کار دعوت و ابلاغ رسالت جهانی خود را آغاز کرد، با اعزام سفرا و مبلّغین تعلیم دیده، مجرّب، مؤمن و مجاهد همراه با نامه‎هایی سرشار از نکته‎های دقیق سیاسی و تبلیغی، در عرض مدت کوتاهی توانست قلب انسان‎های ظالم و بت پرست و ماده پرست و کافر را متوجه خدا کند (نجفی، 1377، ج4، ص274).

در حضور فرهنگی در سایر جوامع باید احترام‌ به‌ شخصیت‌، مذهب‌ و مقدسات‌ سایر افراد مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال امام ‌علی(ع) شخصیت‌، دین،‌ آداب‌ و رسوم‌ و موقعیت‌ افراد را ارج‌ ‌نهاده و به‌ یارانش‌ چنین‌ سفارش‌ کرده‌ است‌: «با مردم‌ طبق‌ سنت‌ و دینشان ‌رفتار کن‌... و مرزها و جوانب‌ (شخصیت) آنان‌ را متعهد شو»(1)  (تمیمی آمدی، 1410ق، ص143؛ حدیث 2419).

در دوران کنونی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت آموزش و پروش، وزارت امور خارجه، سازمان تبلیغات اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات، حوزه‎های علمیه، سازمان مدارس خارج از کشور و... و سایر نهادهای فرهنگی، با تأسیس مدارس، مراکز و مجامع در تمام نقاط جهان و با اعزام فراگیر و مستمر مبلغ به سایر کشورها می‎توانند نقش چشم‎گیری در تقویت قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران براساس اصل تألیف قلوب داشته باشند.

ب) بهره‌گیری از موقعیت‌های جهان‎گردی و گردش‎گری

یکی دیگر از ابزارهای فرهنگی جهت تقویب قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران که مطابق با اصل تألیف قلوب است، بهره‌گیری از موقعیت جهان‎گردی و گردش‎گری است. زمانی که فضا و رویه مسالمت آمیز در جامعه اسلامی شکل گیرد، حضور جهان‎گردان در جامعه رو به فزونی می‎گذارد و استفاده از این موقعیت موجب تأثیر مثبت فرهنگی و جلب قلوب سایر ملت‎ها به جمهوری اسلامی ایران گردد.

با تأمل در سیره معصومین(ع) این روش ملاحظه می‎گردد. به عنوان مثال رویه مسالمت آمیز پیامبر(ص) با مخالفان سبب گردید که افراد، گروه‎ها و هیأت‎های مذهبی فراوانی، آزادانه به مدینه مهاجرت نمایند. برخی از این هیأت‎ها، به نمایندگی از پادشاهان، مانند پادشاه حبشه و شاهان حِمیَر به مدینه اعزام شده بودند. در تاریخ حدود چهل هیأت مذهبی یا سیاسی آمده است و مدینه، شهر پیامبر(ص) پذیرای آنان بوده

است (ابوزهره، 1375، ج3 ، ص542-453).

3. ابزار سیاسی

ابزار دیگری که مطابق با اصل تألیف قلوب می‎توان از آن جهت تقویت قدرت نرم جمهوری اسلام ایران، استفاده نمود، ابزار سیاسی است که در زیر به مصادیق مهم آن اشاره می‎گردد:

الف) انعقاد پیمان نامه‎های صلح و هم‎زیستی

خداوند در قرآن کریم می‎فرماید: «وَإِن جَنَحُواْ لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَهَا وَتَوَکَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» (انفال(8): 61)؛ هرگاه دشمنان به صلح و هم‎زیستی گراییدند، تو نیز به آن بگرا و بر خدا توکل کن؛ زیرا اوست شنوای دانا.

از تعبیر آیه فهمیده می‌شود که صلح و هم‎زیستی میان انسان‌ها آن‎چنان خوشایند و دوست داشتنی است که بشر باید به آن عشق بورزد و به سوی آن بال و پر بگشاید؛ همان‎گونه که جوجه به سوی مادر که آغوش او را محل امن و آسایش می‌داند، بال و پر می‌گشاید (عمید زنجانی، 1362، ج1، ص41).

در منطق قرآن صلح و هم‎زیستی، اساسی‌ترین اصل در برقراری پیوستگی‌ها میان پیروان ادیان است. به همین دلیل خداوند در این آیه مسلمانان را موظف می‌داند که پیشنهادهای قراردادِ صلح را تا آنجا که با هدف‌های اصیل اسلام ناسازگاری نداشته باشد، با آغوش باز بپذیرند. در آیات دیگر، خداوند به مسلمانان دستور می‌دهد که اگر به شما پیشنهاد صلح و مسالمت دادند، بر درستی آن تحقیق و جست‎وجو کنید و نگویید چون مسلمان نیستند، مسالمت و هم‎زیستی با ایشان را نمی‌پذیریم.(2)

علاوه بر آیات قرآن در سیره پیامبر(ص) نیز این رفتار ملاحظه می‎گردد. به عنوان مثال ایشان با انعقاد پیمان هم‎زیستی با قبایل یهودی مدینه (طباطبایی، 1417ق، ج9، ص189)، در صدد تألیف قلوب آنها برآمد و حتی گاه این ابزارها را برای ایجاد تمایل کافران به پذیرش دین اسلام نیز به کار بست.

بنابراین در حوزه سیاسی، براساس اصل تألیف قلوب و در راستای تقویب قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران، دولت اسلامی می‎تواند، با انعقاد پیمان‎های صلح و هم زیستی، در جلب قلوب جهانیان و در نهایت در تحقق هر چه بیشتر آرمان‎های انقلاب اسلامی قدم بردارد.

ب) گسترش تعاملات بین المللی و حضور در مجامع بین المللی

یکی از ابزارهایی که در حوزه سیاسی براساس اصل تألیف قلوب می‎تواند بسیار پرکاربرد باشد، گسترش تعاملات بین المللی و حضور فعال در مجامع بین المللی است.

در سیره و رفتار پیامبر(ص) می‎توان این‎گونه رفتاری را ملاحظه نمود.

پیامبر(ص) همیشه بر آن بود که با افرادی که از لحاظ عقیدتی و رفتاری، هم‎خوانی با مسلمانان و مؤمنان نداشتند و حتی با مؤمنان دشمن بودند، مدارا نماید و تعاملات با آنان را حفظ نمایند.

به عنوان مثال پیامبر بر جفا و ستم اعراب بیابان نشین و منافقان صبر ورزید و بدین‎گونه در قلب‎هایشان گرایش به اسلام را پدید آورد (نووی، 1392، ج16، ص139) یا بر جنازه‌های منافقان نماز گزارد و بر قبورشان حاضر شد و برایشان دعا فرمود تا به اسلام گرایش یابند (فاضل مقداد، 1425ق، ج1، ص176).

ج) اصل حمایت از محرومان

با توجه به وجود طیف وسیعی از تبلیغات منفی بر ضد جمهوری اسلامی ایران، می‎توان با حمایت از محرومان و استفاده از اصل تألیف قلوب، تا حد بالایی این تبلیغات را خنثی کرد. صدور ارزش های اسلام و انقلاب نظیر اصل حمایت از محرومان، یکی از طرقی است که می تواند با تأثیرگذاری بر مخاطبان و الگوهای رفتاری آنها، ضمن ارائه تصویری صحیح از ماهیت نظام جمهوری اسلامی ایران، در پیش‎برد اهداف سیاست خارجی اثرگذار باشد.

با توجه به اینکه بعضاً مشاهده می شود کمک های خارجی دولت های دیگر به کشورهای فقیر عمدتاً در قالب تعامل با مسئولان آن کشورها و در ازای عقد قراردادهای سودجویانه که غالباً منتهی به از دست دادن منابع اولیه آنها می شود، صورت

  |106|

می پذیرد، دور از انتظار نخواهد بود که پیگیری اصل حمایت از محرومان در دستگاه سیاست خارجی کشور می تواند عامل مهمی در شکل گیری و سامان دهی ارتباط با توده های مردمی در جوامع هدف و عامل مهمی در جهت تقویت قدرت نرم جمهوری اسلامی باشد (سرخیل، 1392، ص409-408).

بر این اساس می‎توان گفت حاکم اسلامی از تمام ابزارهای مشروعی که در تقویت دیپلماسی فرهنگی و متمایل نمودن جامعه جهانی به سمت ایران اسلامی نقش داشته باشد، استفاده نماید؛ چراکه با ملاحظه سیره پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع)، می‎توان استفاده از ابزارهای مختلفی را ملاحظه نمود.

نتیجه‎گیری

با توجه به مباحث مطروحه در مقاله می توان به نتایج زیر دست پیدا کرد:

1. براساس مبانی قرآنی، روایی، اجماع و بنای عقلا، اصل تألیف قلوب از جمله اصول مورد پذیرش در شرع اسلام است، که فقیهان اسلامی نیز، این مهم را جهت گسترش اسلام مورد تأکید قرار داده‎اند.

2. براساس اطلاق «مؤلفه قلوبهم» در آیه 60 سوره توبه و روایاتی که در این زمینه مطرح گردیده است، روشن مى گردد که رهبر جامعه اسلامی می تواند مطابق با تألیف قلوب هر شخص، قبیله و دسته ای که برای اسلام مصلحت ببیند، از لحاظ مالی و از زکات به او بپردازد. براین اساس مؤلفه قلوبهم تمام کسانى را که با تشویق مالى، از آنها به نفع اسلام و مسلمین جلب محبت مى شود، در برمى گیرد.

3. با توجه به اینکه یکی از مهم‎ترین اهداف جمهوری اسلامی ایران، تلاش برای ارتقای سطح روابط بین آحاد مسلمانان در سرتاسر عالم بوده است، نیاز است با به کارگیری ابزارهای متنوع خود از جمله قدرت نرم، به شیوه های گوناگون بهره برد. با توجه به عمومیتی که اصل تألیف قلوب داراست، می‎توان گفت اصل تألیف قلوب نقش مهمی را می‎تواند در تقویت قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران که ایفا نماید.

4. از ابزارهایی که می‎توان توسط آنها به اصل تألیف قلوب جامعه عمل پوشاند، ابزارهای اقتصادی (پرداخت زکات، کمک به فقرای غیر مسلمان و شرکت در مشارکت اجتماعی، بخشش و هدیه)، ابزارهای فرهنگی (حضور فرهنگی و آموزشی فعال و مستمر در سایر کشورها، بهره‌گیری از موقعیت‌های جهان‎گردی) و ابزار سیاسی (انعقاد پیمان نامه‎های صلح و هم‎زیستی، گسترش تعاملات بین المللی و حضور در مجامع بین المللی) هستند.

5. براساس نتایج فوق وزارت امور خارجه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، وزارت آموزش و پرورش و سایر مراکز و سازمان‎ها با تأسیس مراکز و مجامع در تمام نقاط جهان، می‎توانند نقش چشم‎گیری در تقویت قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران براساس اصل تألیف قلوب داشته باشند.

پی نوشت:

أقم النّاس على سنّتهم و دینهم و لیأمنک بریئهم و لیخفک مریبهم و تعاهد ثغورهم و أطرافهم».
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَتَبَیَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَى إِلَیْکُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیَاه الدُّنْیَا فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ کَثِیرَه کَذَلِکَ کُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَیْکُمْ فَتَبَیَّنُواْ إِنَّ اللّهَ کَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیراً» (نساء(4): 94).

منابع و مآخذ 

1. قرآن کریم.

2. آقایی، داوود، حسینی، محمود، «چشم‌انداز قدرت نرم هند: چالش‌ها و فرصت‌ها»، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال15، ش4، 1391.

3. ابن منظور، ابوالفضل جمال الدین محمدبن‎مکرم‌، لسان العرب‌، ج9، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع‌، چ3، 1414ق.

4. ابوزهره، محمد، خاتم پیامبران، ترجمه حسین صابری، ج3، مشهد: آستان قدس رضوی، چ2، 1375.

5. ابوعبید، قاسم‎بن‎سلام، الاموال، بیروت: دار الکتب الاسلامیه، 1406ق.

 6.  اردبیلى، احمدبن‎محمد‌، زبده البیان فی احکام القرآن، تهران: المکتبه الجعفریه لإحیاء الآثار الجعفریه‌، بی‎تا.

7. اصفهانى، حسین‎بن‎محمد‌، مفردات ألفاظ القرآن‌، لبنان: دار العلم، 1412ق.

8. امام خمینى، سیدروح‎اللّه، تحریر الوسیله، ج1، قم: مؤسسه مطبوعات، بی‎تا.

9. تمیمی آمدی، عبدالواحدبن‎محمد، غررالحکم و دررالکلم، قم: دارالکتاب الإسلامی، چ2، 1410ق.

10. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ج4، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.

11. دهقانی فیروزآبادی، سیدجلال، «دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی در منطقه خلیج فارس»، فصلنامه سیاست، دوره 40، ش4، 1389.

12. زبیدى، محب الدین، تاج العروس من جواهر القاموس، ج12، بیروت: دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1414ق.

13. حر عاملى، محمدبن‎حسن‌، تفصیل وسائل الشیعه إلى تحصیل مسائل الشریعه، ج11و16، ‌قم: مؤسسه آل البیت:، 1409ق.

14. حلّى، حسن‎بن‎یوسف‎بن‎مطهر، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق.

15. خراسانی، رضا، «جایگاه و نقش قدرت فرهنگی در سیاست خارجی و تأثیر آن بر روند تحولات جهانی»، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال11، ش41، 1389.

16.   سرخیل، بهنام، «قدرت نرم و رفتارهای حمایت گرایانه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی»، مجموعه مقالات اولین همایش دیپلماسی فرهنگی و تکافل، 1392.

17. سیفی، عبدالمجید، «الگوهای جدید سیاست های کمک اقتصادی»، مجموعه مقالات اولین همایش دیپلماسی فرهنگی و تکافل، 1392.

18. عراقى، آقا ضیاء الدین، شرح تبصره المتعلمین، ج3، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1414ق.

19. عمید زنجانی، عباسعلی، حقوق اقلیت‌ها، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1362.

20. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج3و9، قم: دفتر انشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چ5، 1417ق.

21. طریحى، فخرالدین، مجمع البحرین، ج5‌، تهران: کتابفروشى مرتضوى، چ3، 1416ق.

22. طوسى، ابوجعفر محمدبن‎حسن، تهذیب الأحکام، ج6، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چ4، 1407ق.

  23.  --------------------، المبسوط فی فقه الإمامیه، ج1، تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، چ3، 1387ق.

24. فاضل مقداد، مقدادبن‎عبداللّه سیورى‌، کنز العرفان فی فقه القرآن، ج1، قم: انتشارات مرتضوى، 1425ق.

25. فراهیدی، خلیل‎بن‎احمد‌، کتاب العین‌، ج5، قم: نشر هجرت‌، چ2، 1410ق.

26. قرشى، سیدعلى‎اکبر، قاموس قرآن، ج1، 6، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1412ق.

27. قرضاوی، یوسف، فقه الزکاه، ج2، بی‎جا: مؤسسه الرساله، چ6، 1401ق.

28. قوام، عبدالعلی، چالش‎های توسعه سیاسی، تهران: نشر قومس، 1390.

29. کشکولیه، محمدحسینی، نگرشی اجتماعی به کعبه و حج از دیدگاه قرآن، تهران: موسسه‌ انتشارات‌ امیر‌کبیر، چ2، 1383.

30. کلینى، ابوجعفر محمدبن‎یعقوب، الکافی، ج4، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چ4، 1407ق.

31. مبلغ دایمیر دادی، محمد امین، «تألیف قلوب و سیاست»، مجله معرفت سیاسی، سال4، ش1، بهار و تابستان 1391.

32. محمدی ری شهری، محمد، مبانی شناخت، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چ3، 1370.

33. مصباح یزدی، محمدتقی، نظریه سیاسی اسلام، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;، 1378

34. مصطفوى، حسن‌، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج1، تهران: مرکز الکتاب للترجمه و النشر، 1402ق.

35. مغنیه، محمدجواد، فقه الإمام الصادق7، ج1، 2 و 11، قم: مؤسسه انصاریان، چ2، 1421ق.

36. -----------، الفقه علی المذاهب الخمسه، بیروت: دارالتیار الجدید، چ10، 1421ق.

37. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج3، 8، 7، تهران: دار الکتب الإسلامیه، 1374.

38. نجفى، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ج15، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چ7، 1404ق.

39. نجفی، موسی، تأملات سیاسی در تاریخ تفکر اسلامی، ج4، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377.

40. نیشابوری، مسلم‎بن‎الحجاج، صحیح مسلم، ج3، بیروت: دار الفکر، بی‎تا.

41. نورى، محدث، میرزاحسین‌، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج7و14، بیروت: مؤسسه آل البیت:، 1408ق.

42. نووی، أبوزکریا محی الدین یحیى‎بن‎شرف، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، ج16، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ2، 1392ق.

43. Brakin, Samuel, International Organizations, Oxford: Oxford university press, 2006.

44. Collins, Alan, Contemporary Securities Studies, Oxford: Oxford University Press, 2010.

45. Cultural Diplomacy, Political Influence, and Integrated Strategy, in Strategic Influence Public Diplomacy, Counterpropaganda, and Political Warfare, ed. Michael J. Waller Washington, DC: Institute of World Politics Press, 2009.

46. Mary N. Maack, Books and Libraries as Instruments of Cultural Diplomacy in Francophone Africa during the Cold War, Libraries & Culture 36, no. 1, Winter 2001.

47. Nye, Joseph, Soft Power, Foreign Policy, No. 80, 1990.

نویسندگان:

میثم خزائی:  استادیار گروه حقوق دانشگاه آیهالله العظمی بروجردی       

عبدالمجید سیفی: استادیار گروه علوم سیاسی دانشگاه آیهالله العظمی بروجردی

 محمدعلی لیالی:  دانشجوی دکتری شیعه شناسی و عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی

فصلنامه حکومت اسلامی شماره 82