"دیدبان": آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر، از
متفكرین و اندیشمندان برجسته‌ی اسلامی در سال ۱۳۵۶شمسی مقدمه‌ای بر كتاب
«صحیفه سجادیه» نوشت. متن زیر ترجمه‌ی بخشی از آن مقدمه است كه به تحلیل
چرایی نحوه‌ی مبارزه‌ی امام سجاد علیه‌السلام پرداخته است.
تقدیر بر این بود كه امام زین العابدین
پس از شهادت پدرش مسئولیت زمامداری و رهبری معنوی [امت] را برعهده بگیرد.
وی در نیمه‌ی دوم قرن اول -یكی از حساس‌ترین برهه‌های حیات امت- این
مسئولیت را برعهده گرفت. این مرحله دوران پس از فتوحات اولیه‌ی اسلامی بود.
این فتوحات با قدرت معنوی و تب و تاب نظامی و عقیدتی‌شان، پادشاهی كسری و
قیصرها را به لرزه درآوردند و ملت‌های مختلف و كشورهای گسترده‌ای را به
قلمرو این رسالت جدید ملحق كردند. مسلمانان طی نیم قرن، رهبری بخش اعظمی از
جهان متمدن آن روز را برعهده گرفتند.
اگرچه تسلط بر آن قلمرو گسترده،
مسلمانان را به یكی از ابرقدرت‌های سیاسی و نظامی جهان تبدیل كرد اما آنان
را خارج از حوزه‌ی مسائل سیاسی و نظامی با دو خطر بزرگ مواجه نمود كه لازم
بود با قدرت با آن‌ها مقابله شود.
اولین خطر، تأثیرپذیری مسلمانان از
فرهنگ‌ها، سنت‌ها و شرایط اجتماعی گوناگون ملت‌هایی كه فوج فوج به اسلام
می‌پیوستند از طریق تعامل با آنان بود.
در این شرایط باید كار علمی انجام می‌شد
تا به مسلمانان تأكید شود تفكر و هویت تشریعی ویژه‌ی برآمده از كتاب و سنت
است كه اصالت دارد. یك جنبش نرم‌افزاری اجتهادی لازم بود تا افق‌های ذهن
آنان را در این زمینه بگشاید تا بتوانند مشعل كتاب و سنت را همچون یك مجتهد
بصیر و تلاش‌گرِ تیزهوش به دوش كشند؛ مشعلی كه مجتهد می‌تواند برای
استنباط هر مسئله‌ای در هر زمینه‌ای از آن استفاده كند.
همچنین باید هویت اسلامی كاشته و بذرهای
اجتهاد پاشیده می‌شد. این همان كاری است كه امام علی بن الحسینعلیه‌السلام
به آن مبادرت كرد. وی در مسجد پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآلهگروهی پژوهشی و
تحقیقاتی تشكیل داد و برای مردم درباره‌ی اقسام دانش‌های اسلامی از جمله
حدیث و فقه صحبت می‌كرد، آنان را از دانش پدران پاكش بهره‌مند می‌ساخت و به
افراد بااستعداد تمرین تفقه و استنباط می‌داد.
تعداد زیادی از فقهای مسلمان از این
گروه سر برآوردند. این گروه خاستگاه مدرسه‌های فقهی و جنبش جوشانی بود كه
بعدها -در زمان امام باقر و امام صادق علیهماالسلام- به وجود آمد.
امام از این طریق اكثر قاریان و حافظان
كتاب سنت را گرد آورد. تا جایی كه سعید بن المسیب می‌گوید: «قاریان قرآن به
مكه نمی‌رفتند مگر وقتی علی بن الحسین می‌رفت. ایشان كه قصد مكه كرد هزار
سوار همراه او شدند.» (اختيار معرفة الرجال: ۱۱۷)
دومین خطر، موج رفاهی بود كه در پی آن
فتوحات پردامنه، جامعه‌ی اسلامی را فرا گرفته بود. موج رفاه هر جامعه‌ای را
با خطر درغلتیدن به لذات دنیوی، اسراف در زینت‌های این زندگی محدود و
خاموش شدن وجدان اخلاقی و ارتباط روحی با خدا و قیامت و هدف‌های بزرگی كه
این ارتباط فراروی انسان قرار می‌دهد، مواجه می‌كند و این، در عمل رخ داده
بود. نیم‌نگاهی به كتاب «أغانی» ابی الفرج اصبهانی برای روشن شدن مسئله
كافی است.
امام علی بن الحسین این خطر را احساس و
درمان آن را آغاز كرد. وی دعا را شالوده‌ی این درمان قرار داد. این
صحیفه‌ی سجادیه‌ای كه اكنون در دست توست نتیجه‌ی آن تلاش است. این پیشوای
عظیم، امام علی بن الحسین با شیواییِ منحصر به فرد، تسلط كامل بر روش‌های
بیان مطلب در زبان عرب و تفكری الهی و آمیختن آن با دل‌انگیزترین مفاهیم و
دقیق‌ترین معانی در زمینه‌ی رابطه‌ی انسان با پروردگارش، آرامشی كه نزد
خالق بشر وجود دارد، پیوند انسان با مبدأ و معادش و تجسم بخشیدن به
ارزش‌های اخلاقی، حقوق و واجبات برآمده از آن پیوند -با این موهبت‌هایی كه
به وی عطا شده بود- توانست فضایی معنوی در جامعه‌ی اسلامی به وجود بیاورد.
فضایی كه در هنگامه‌ی وزیدن وسوسه‌های شیطانی به انسان كمك می‌كند ایستادگی
كند، وقتی زمین او را پایین می‌كشد، او را به سمت پروردگارش بالا می‌كشاند
و ارزش‌های معنوی را در وی تثبیت می‌كند تا در زمانه‌ی توانگری و تمول
همچون دورانی كه از گرسنگی سنگ به شكمش می‌بست، وفاداری‌اش را حفظ كند.
در سیره‌ی امام نقل شده كه ایشان هر
جمعه برای مردم خطبه می‌خواند و نصیحت‌شان می‌كرد، آنان را از گرفتار شدن
به دنیا پرهیز می‌داد، به كارهای اُخروی تشویق‌شان می‌كرد و این قطعه‌های
هنری و رنگارنگ دعا، حمد و ثنا را كه تجسم بندگی خالصانه‌ی خداوند (سبحانه
وحده لا شریك له) هستند، خود برایشان قرائت می‌كرد. (الكافی ۷۲: ۸، الحدیث
۲۹؛ الأمالی (الصدوق): ۵۰۳)
صحیفه‌ی سجادیه نماد یك جنبش اجتماعی
گسترده است؛ جنبشی كه شرایط آن برهه، امام را به انجام آن واداشت. همچنین
این صحیفه میراث الهی بی‌همتایی است كه همچنان با گذشت قرن‌ها چشمه‌ی بخشش،
چراغ هدایت و مدرسه‌ی اخلاق و تهذیب باقی مانده و بشریت همچنان به این
میراث محمدی علوی نیازمند است؛ نیازی كه با افزایش فریب‌های شیطان و
آزمایش‌های دنیا فزونی می‌گیرد.