دیدبان: در سال 2010 پیش بینی سازمان ملل از میزان رشد جمعیت در سوریه، جمعیت این کشور در سال 2015 را تا حدود 22.6 میلیون نفر تخمین می زد. آماری که در سال 2011 با شروع بحران در سوریه دستخوش تغییرات جدی‌ای شد. افزایش نرخ مرگ و میر در پی افزایش دامنه بحران، همزمان با کاهش نرخ تولد، نرخ رشد جمعیت را در سوریه به کمتر از نصف کاهش داد. این در حالی است که از میزان جمعیت کنونی نیز، طبق آمارهای رسمی نزدیک به 5 میلیون نفر پس از شروع جنگ داخلی در سوریه به کشورهای همجوار و اروپایی پناهنده شده اند. بحران جمعیت در سوریه به اینجا ختم نمی شود چرا که علاوه بر این تعداد پناهجویان خارجی، بیش از 6.5 میلیون نفر نیز از جمعیت ساکن داخل خاک سوریه، به دلیل فقدان امنیت و تخریب زیرساخت ها، به مناطق امن تر در داخل سوریه نقل مکان کرده اند.

قومیت ها در سوریه

سوریه از دیرباز به دلیل موقعیت جغرافیایی خود، محل تلاقی فرهنگ ها و آداب و رسوم و ادیان مختلف بوده است. همجواری با ترکیه و در بر گرفتن بخشی از اقلیم کردستان تا ارتباط با لبنان و فلسطین، میعادگاه ادیان الهی، این کشور را به محلی برای رشد تنوع دینی و فرهنگی تبدیل کرده بود. گرچه تنوع ادیان و فرهنگ ها در سوریه بسیار متنوع و پرشمار است، اما بزرگترین اقلیت ها و قومیت ها در این کشور عبارت‌اند از کردها، علوی ها، مسیحیان، دروزی ها، ترکمان ها و شیعیان اسماعیلی و اثنی عشری که در کنار اکثریت 64% اعراب سنی تحت نام حکومت عربی سوریه در کنار یکدیگر زندگی مسالمت آمیزی را تجربه می کردند. گروهی از این قومیت ها دارای مناطق مختص به خود و گروهی دیگر به طور پراکنده در سوریه حضور داشتند. شمال غرب و مناطق ساحلی استان های طرطوس و لاذقیه از دیرباز مهد علویان و خواستگاه مرکزی دولت و حکومت سوریه بود. شیعیان نیز در مناطق مختلفی از جمله شمال حلب (نبل و الزهرا)، شمال ادلب (فوعه و کفریا) و همچنین به طور ویژه در اماکن زیارتی سوریه از جمله منطقه السیده زینب ساکن بودند. مناطق کردنشین در شمال و شمال شرق و استان حسکه نیز از دیرباز در اختیار کردهای سوری قرار داشت. در این میان مسیحیان سوریه از جمله قومیت های بودند که به طور پراکنده در اقصی نقاط سوریه حضور داشته اند. از دمشق و حلب گرفته تا درعا و قنیطره.

پس از آغاز درگیری ها در سوریه، این مرزبندی و مناطق از اهمیت ویژه ای برخوردار شدند. موج اول یارگیری ها و تشکیل گروه های مسلح با محوریت ارتش آزاد صورت گرفت. این گروه که گروهی از ارتشیان متمرد سوری بودند، با اندیشه های سکولار حرکت خود را با هدف براندازی سریع نظام و با حمایت برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس و کشورهای غربی کلید زدند. با طولانی شدن درگیری ها و عدم دستیابی به نتایج، موج دیگری از تلاشها با محوریت گروه های جهادی و با رهبری القاعده و ایجاد تشکیلات جبهه النصره لاهل الشام، برای درگیری ادامه دار با رژیم تا سقوط کامل آن آغاز شد. با فرسایشی شدن نبرد و مغلوبه شدن درگیری ها وعدم دستیابی دو طرف به پیروزی های چشمگیر، موج سوم با محوریت گروه داعش با هدف یکسره کردن کار وارد مرحله اقدام شد. نکته مهم اینجاست که با شروع موج دوم نقش قومیت ها در بحران سوریه بیش از پیش آشکار شد. گروه های مختلف به یارگیری از میان قومیت ها روی آورده و گروهی دیگر با استفاده از موقعیت جنگی، اقدام به جنگ های قومیتی کردند. این بحران موجب مرزبندی آشکار قومیت ها و به نوعی مرزبندی داخلی در سوریه شد.

نقش تعیین کننده

همانطور که مشخص است، ریشه بحران در اعتراضات برخی از اعراب سنی به حکومت آغاز شد. از همین رو گروه های مسلح توانستند از میان این گروه که اکثریت جمعیت سوریه را تشکیل می دادند اقدام به یارگیری کنند. البته ناگفته نماند که همانطور که گروهی از این اکثریت به مخالفت با نظام سوریه روی آوردند، در مقابل گروهی نیز به حمایت از آن برخواستند. جمعیت علوی کشور نیز که دارای مناصب متعدد و ریشه ها ثابتی در بدنه حاکمیت بود همچنان به نظام سوریه وفادار ماند و مناطق این قومیت به مناطق امن نظام سوریه بدل شد. در این بین کردهای سوریه مانند کردهای عراق و ترکیه نقش پیچیده ای را ایفا کردند. در ابتدا این گروه به مخالفت با نظامی برخواستند که سال ها آنها را از حق تابعیت و حقوق خود محروم کرده بود. با اعطای امتیازات ویژه به کردستان سوریه توسط بشار اسد، این گروه به حامیان نظام پیوست. با افزایش زمزمه های جدایی اقلیم کردستان و در پی حمله داعش به عراق، باردیگر طرح کردستان یکپارچه از سوی برخی مقامات این منطقه مورد توجه قرار گرفت. تا کنون کردها در سوریه سعی کرده اند هیچ خط قرمزی را رد نکنند و با جانبداری از طرف های مختلف، امتیاز انتخاب از بین گزینه های موجود در آینده را برای خود حفظ کنند. در این بین مسیحیان سوریه بودند که بیشترین آسیب را متحمل شدند. همانطور که ذکر شد به دلیل فقدان منطقه مختص به خود و پراکندگی در کشور، این گروه در هر منطقه ای به بهانه ای واهی مورد آسیب قرار می گرفت. گاهی به جرم حمایت از بشار و دیگر بار به دلیل کفر و یا جاسوسی. با ورود داعش به صحنه درگیری، وضعیت برای اقلیت های دینی از جمله دروزی ها، مسیحیان و علویان به شدت رو به وخامت گذاشت. علوی های سوریه که تا پیش از به جرم حمایت از بشار مغضوب گروه های مسلح بودند، این بار با تکفیر شدن در معرض خشونت گروه های سلفی قرار می گرفتند. وضعیت مسحیان نیز به همین شکل بود با این تفاوت که به دلیل پراکندگی، تعداد بیشتری از آنها در مناطق تحت تسلط گروه های مسلح و تکفیری قرار داشتند. در این بین تنها منطقه جبل السماق در جنوب غرب استان ادلب بود که با توافق ولید جنبلاط از رهبران دروزی لبنان با عربستان، از آسیب گروه های مسلح به فرماندهی ائتلاف جیش الفتح در امان ماند.

مناطق تحت سلطه در سوریه چگونه تقسیم شده است

گرچه رسانه های مختلف خبر از تسلط داعش بر بیش از 50% سوریه و تسلط ارتش بر کمتر از 17% خاک سوریه می دهند؛ اما این آمار تنها دروغی زیرکانه برای فریب افکار عمومی است. نکته مهم اینجاست که 47% از آنچه خاک سوریه نام دارد، شامل مناطقی بیابانی و بدون جمعیت است که تنها در نقاطی از آن جمعیت اندکی و آن هم به صورت پراکنده ساکن است. آنچه امروز در سوریه اتفاق می افتد، برتری نظام سوریه در کنترل مناطق مهم و راهبردی این کشور را ثابت می کند. طبق آمار دولت سوریه هم اکنون کنترل بیشترین جمعیت در سوریه و همچنین پرجمعیت ترین مناطق در سوریه را اختیار دارد. بیش از 63% از جمعیت ساکن در سوریه یا عبارتی دیگر 10.1 میلیون نفر در مناطق تحت تسلط ارتش در حال زندگی هستند. این در حالی است که کردها و داعش و دیگر گروه های تروریستی در مجموع 6 میلیون جمعیت را در مناطق خود جای داده اند که سهم هر یک به طور مساوی و برابر با 2 میلیون نفر است. تمام این آمار در حالی مخابره می شود که روند مهاجرت جمعیت به مناطق تحت سلطه ارتش سوریه پس از آغاز عملیات هوایی روسیه و همچنین آغاز دور تازه ای از عملیات های ارتش علیه گروه های مسلح، سیر صعودی بی سابقه ای را تجربه می کند. فقدان امنیت و وجود گروه های تروریستی و مسلح متفاوت و درگیری این گروه ها با یکدیگر در مناطق تحت اشغال خود، علتی دیگر برای کاهش جمعیت این مناطق است. این روند مهاجرت در داخل به یکی از مشکلات اصلی گروه های مسلح تبدیل شده تا جائیکه در برخی مناطق مانند غوطه شرقیه در ریف دمشق، تروریست های جیش الاسلام به فرماندهی زهران علوش از خروج مردم جلوگیری کرده و از آنها به عنوان سپر انسانی در مقابل ارتش سوریه استفاده می کنند. در این مناطق، درگیری های قومی و مذهبی همچنان در جریان است. گروه های مسلح تقریبا هیچ یک از اقلیت ها را به غیر از اعراب سنی نمی پذیرند و در مقابل کردها در مناطق خود از پذیرش اعراب امتناع می کنند. این در حالی است که مناطق تحت سلطه ارتش میزبان هر گروه از هر قومیت و اقلیتی است که به آنجا روی می آورد. برخی تحلیلگران این اقدام دولت سوریه را بر اساس طرحی راهبردی و بلند مدت تفسیر می کنند. عده ای معتقدند بشار با این اقدام به یارگیری از بین اهل ست سوریه اقدام کرده و همچنین با پذیرفتن تمام قومیت ها و اقلیت ها، از قدرت و جایگاه هریک برای غلبه بر بحران استفاده می کند.

نتیجه گیری

درگیری ها و جنگ داخلی در سوریه، شرایطی را فراهم آورده که در آن نوعی مرزبندی داخلی در سوریه ایجاد شده است. این مرزبندی های داخلی باعث شکل گیری نظریات تجزیه سوریه بین برخی کشورهای اروپایی و کشروهای منطقه ای شده است. طرحی که طبق آن مناطق مرکزی و شرقی سوریه در اختیار اهل سنت، مناطق شمالی و شمال شرقی در اختیار کردها و برخی مناطق مرکزی و مناطق غربی در استان های ساحلی در اختیار علویان و نظام سوریه قرار می گیرد. این طرح نه تنهابرای کشور سوریه بلکه برای تمامی کشورهای منطقه به مثابه ی زنگ خطری جدی خواهد بود. تجزیه دولت های بزرگ منطقه به دولت های کوچک و ضعیف، طرحی در راستای خاورمیانه جدید که درآن تنها امنیت اسرئیل تامین خواهد شد. اقدام نظام سوریه در میزبانی از تمامی اقلیت ها و قومیت ها و برخورد یکسان به آنها به عنوان شهروندان سوری، بهترین راهبردی است که نظام سوریه در مواجهه با این اقدام اتخاذ کرده است. ادامه نبردها و تلاش برای بازپس گیری مناطق از گروه های مسلح نیز می تواند به عنوان دومین راهبرد در میان مدت این مرزبندی های قومی را از میان بردارد و بار دیگر سوریه ای یکپارچه را برای مردم سوریه به ارمغان آورد.

منابع:

- برداشتی آزاد از مقاله:

Ethnic Cleansing Threatens Syria's Unity- Fabrice Balanche

http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/ethnic-cleansing-threatens-syrias-unity