نویسنده: رامین ولیزاده میدانی

دیدبان: با روی کار آمدن حزب "عدالت و توسعه" در سال 2002سیاست خارجی چندجانبه با تکیه بر مفهوم "عمق استراتژیک و استراتژی مشکل صفر با همسایگان" توسط دولت اردوغان پیگیری شده است که در نتیجه حداکثر منافع ملی را برای این کشور در منطقه غرب آسیا تأمین نموده است. حزب عدالت و توسعه با توجه به سیاست هویتی خویش و از سوی دیگر سختگیری‌های اتحادیه اروپا برای عضویت ترکیه در آن اتحادیه، سیاست نگرش به شرق یا سیاست خارجی چندجانبه و یا آنچه که داود اوغلو تحت عنوان عمق استراتژیک می نامند را مدنظر قرار داد. روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه همزمان با شروع فعالیت حکومت‌های راستگرا در اتحادیه اروپا، به ویژه در فرانسه و آلمان و مخالفت آنها با عضویت ترکیه در آن اتحادیه، نوعی از سرخوردگی و ناامیدی از پیوستن به اتحادیه اروپا را تشدیدکرده است، و تمرکز بیشتر بر گسترش مناسبات با کشورهای همسایه و منطقه غرب آسیاو شمال آفریقا و حتی روسیه و آمریکای لاتین را به دنبال داشته است.(1) در کنار نقاط مثبت و نقش آفرینی ترکیه در تحولات منطقه، در آینده سیاست خارجی ترکیه در جهان عرب و منطقه غرب آسیا، چالش‌های ذیل می تواند محتمل باشد:

الف) چالش‌های داخلی

1 - سیاست خارجی نامتوازن

ترکیه با اروپا، غرب آسیا، قفقاز و بالکان همسایه است، اما جزء هیچ یک از آنها نیست و در عین حال به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی خود ناگزیر از تعامل با آنها است. از این رو سیاست خارجی ترکیه باید معطوف به تلاش برای افزایش عمق راهبردی این کشور در جهان با شیوه های مختلف باشد و این در حالی است که قبل از روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، سیاست خارجی ترکیه معطوف به غرب گرایی بود. اما با تغییرات معنایی که در تعریف هویت ملی ترکیه در دهه اخیر از سوی حزب عدالت و توسعه به وجود آمده است، ترکیه به دنبال تعمیق و گسترش عمق نفوذ راهبردی خویش در کشورهای منطقه است و به همین خاطر در سال2011 در همه کشورهای درگیر بحران، به طور نسبی فعال بوده است.(2) این نکته مورد توجه رهبران این حزب است لذا به دنبال ایجاد توازن بین غرب و شرق هستند. رهبران حزب عدالت و توسعه و به ویژه داود اوغلو به دنبال آن هستند که با گسترش روابط با شرق به نوعی روابط با اتحادیه اروپا و آمریکا را متوازن و به عبارت دیگر تکمیل کنند. داود اوغلو که استاد روابط بین الملل در دانشگاه‌های ترکیه و مالزی می‌باشد، معتقد است که سیاست خارجی ترکیه با تأکید بیش از حد بر روابط با اتحادیه اروپا و آمریکا نامتوازن بوده و لذا منافع متبوع کشورش را در دیگر کشورها و به ویژه در غرب آسیا نادیده گرفته است. (3)

2- دموکراسی نظامی در ترکیه

برای ترکیه بسیار دشوار است که با وجود یک ارتش علاقه‌مند به دخالت در امور سیاسی، بتواند طعم دموکراسی واقعی را بچشد. حقایق جامعه ترکیه نشان می‌دهند که برای سران ارتش، سکولاریسم اهمیت بیشتری دارد تا دموکراسی! این حقایق همچنین می‌توانند منزلت اجتماعی و جایگاه عالی ارتش را نشان دهند. ارتش مقام خود را فراتر از محدودیت‌ها، امنیت و انتقادات عمومی میداند و همین امر باعث شده که دیگر بخش‌ها نیز آن را بالاترین مرجع جامعه بشناسند.(4) این امر موجب میشود که عرصه برای دولت تنگ شود و خواسته‌های آن به سختی به کرسی نشیند. هر چند که با گذشت زمان جایگاه ارتش مخدوش می‌شود اما نمیتوان جایگاه آن را نادیده گرفت.

3- نوعثمانی‌گرایی

سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه، با رد تأکید بیشتر بر عنصر قومیت و نژاد ترکیه در هویت ملی این کشور، معتقد به وجود نوعی چند فرهنگ‌گرایی است. هر چند که این مهم نمایان‌گر بازگشت به سنت عثمانی نیز می‌باشد. با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، تأکید بر هویت اسلامی و پیشینه عثمانی ترکیه، در مرکز ثقل سیاست‌های فرهنگی و خارجی این کشور قرار گرفت. حضور فعال ترکیه در عرصه‌های مختلف این نکته را تایید میکند. چرا که سیاست خارجی دولت حزب عدالت و توسعه، خواهان حضور فعال ترکیه در غرب آسیاست که منجر به ظهور جلوه‌هایی از نوعثمانی‌گرایی هم در داخل و هم خارج این کشور شده است. لذا اشاراتی دال بر اینکه گذشته عثمانی نگرانی‌هایی را در خصوص هژمونی ترکیه در جهان عرب و ایجاد سوء ظن در باب سیاست‌های ترکیه در منطقه را برمی‌انگیزد. (5)

4- بحران آب

ترکیه مهمترین کشور حوزه رودهای دجله و فرات بوده و 8/98 درصد آب فرات و حدود 45 درصد آب دجله از این کشور سرچشمه میگیرد. ترکیه از آب به عنوان یک اهرم نیرومند علیه کشورهای منطقه به ویژه عراق، سوریه و به طور غیر مستقیم اسرائیل استفاده میکند. همین موضوع اختلافات شدیدی را میان ترکیه و همسایگان جنوبی‌اش یعنی عراق و سوریه موجب شده است؛ چرا که آنها معتقدند ترکیه حق کاهش میزان آب وارده به عراق و سوریه را ندارد. (6)

4-1- پروژه گاپ

این پروژه در مجموع شامل 19 نیروگاه برق، ده‌ها مجتمع کشت و صنعت، صدها کیلومتر تونل و کانال آبیاری و 22 سد کوچک و بزرگ میباشد. که مهمترین آنها سد آتاتورک است که پنجمین سد بزرگ دنیا محسوب می‌گردد. سدهای دیگر این مجموعه سدهای کبان و کاراکایا هستند که در مجموع، آب فرات را مهار کرده و از آن برای آبیاری و تولید برق استفاده می‌نمایند.(7)

4-2- ابعاد سیاسی و امنیتی اجرای پروژه گاپ

اجرای کامل پروژه گاپ حتی اگر موجب کاهش آب کشورهای سوریه و عراق نشود -که بر اساس برخی محاسبات تا 40 درصد آب سوریه و90 درصد آب عراق را از رودخانه فرات کاهش خواهد داد، علاوه بر آنکه کیفیت آب نیز به شدت افت خواهد نمود- موجب خواهد شد که کنترل آب رودهای دجله و فرات در اختیار ترکیه قرار گرفته و آب به عنوان اهرمی در دست ترک‌ها برای وارد آوردن فشار به اعراب، به ویژه سوریه و عراق مورد استفاده قرار گیرد. سلاح آب در دست ترکیه زمینه را برای تبدیل شدن آن به یک قدرت منطقه‌ای فراهم خواهد نمود و از این طریق میتواند بر منافع و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران نیز موثر واقع شود.(8) از این رو می‌توان انتظار داشت که بحران در این زمینه ادامه یابد و روز به روز شدت یابد. لذا این پروژه گرچه منافع زیادی را به ترکیه به ارمغان می‌آورد، موجب ایجاد تنش‌ها و بحران‌هایی در این زمینه خواهد شد.

5- تروریست به مفهوم فعالیت‌های گروه‏های کُرد

شورای امنیت ملی ترکیه یکی از تهدیدات داخلی این کشور را تروریست میداند. این مفهوم شامل فعالیت‌های گروه‌های کردی و دیگر گروه‌های مخالف است. پراکندگی جغرافیایی کردها در آناتولی شرقی و جنوبی که منطقه استراتژیک هستند، اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا کردها در این مناطق حائز ویژگی اکثریت هستند. حزب کارگران کردستان ترکیه (پ.ک.ک) مهمترین گروه مخالف دولت مرکزی ترکیه است که در سال 1974 تأسیس گردیده است. ترک‌ها بارها با همسایگان خود بر سر این موضوع به مشاجره پرداخته‌اند. تهدید سوریه به جنگ تمام عیار، هجوم‌های نظامی دوره‌ای و مستمر به شمال عراق، بمباران روستاهای مرزی ایران و حتی تهدید دولت‌های خارج از منطقه‌ای ایتالیا و روسیه (در قضیه اوجآلان) به قطع روابط در صورت حمایت از کردها، تنها بخشی از حساسیت‌های ترکیه در این زمینه را منعکس میکنند.(9) لذا حیاتی بودن مسأله کردها برای ترکیه پرواضح است و در حقیقت هیچ مسأله‌ای به اندازه واگرایی کردها مهم تلقی نمی‌شود. چنان که بخش زیادی از بودجه ترکیه صرف این موضوع می‌شود.

ب) چالش‌های بیرونی

1- مسئله یونان، ارمنستان و سوریه

کشمکش‌ها و درگیری بین دو کشور یونان و ترکیه در خصوص جزایر دریای اژه و اختلافات دو کشور بر سر مسئله قبرس و اشغال نظامی بخش شمالی آن توسط ترکیه، مسائل فلات قاره دریای اژه و آب‌های ساحلی این دریا، از عمده‌ترین موارد اختلاف دو طرف محسوب میشوند که باعث گردیده دو کشور یکدیگر را نخستین تهدید خود بدانند. اختلافات این کشور با ارمنستان نیز در تقدم بعدی تهدیدات خارجی ترکیه قرار دارد. به طوری که یونان و ارمنستان، ترک‌ها را دشمن شماره یک و تاریخی خود میدانند و در حال حاضر، تهدید اصلی ترکیه از سوی این دو کشور رقم میخورد. با در نظر گرفتن ادعای ارضی سوریه نسبت به استان هاتای و مشکلات طرفین بر سر آب رودخانه فرات که به آن اشاره شد، سوریه نیز در اولویت سوم تهدیدات ترکیه جای دارد.(10) با توجه به موضوع داعش و متهم شدن ترکیه به عنوان حامی این گروه، چالشی دیگر نسبت به این موضوع با سوریه، در مقابل ترک‌ها قرار می‌گیرد.

2- نگرش اعراب

به نظر بعضی از اعراب و به ویژه ناسیونالیست‌ها، خیزش ترکیه به عنوان یک بازیگر برجسته منطقه‌ای، ناشی از تضعیف موقعیت جهان عرب است. همچنین نگرانی که بعضی از رژیم‌های عربی دارند، نزدیک شدن حزب عدالت و توسعه به گروه‌های اسلام‌گرا است. در حالی که این رژیم‌ها با جنبش‌های اسلامگرا دچار چالش هستند؛ برای نمونه رابطه حماس و ترکیه از این نوع نگرانی‌ها است. علاوه بر این برخی از ناسیونالیست‌های عرب این موضوع را مطرح کرده‌اند که حزب عدالت و توسعه در حقیقت مجری پروژه آمریکا در غرب آسیاست.(11)

3- شکاف‌های مذهبی

پاره‌ای از صاحبنظران در کشورهای عربی مهمترین چالش سیاست خارجی ترکیه در منطقه و جهان عرب را که در آینده می‌تواند به عنوان محدودیتی در گسترش روابط ترکیه و جهان عرب نقش ایفاء نماید، شکل‌گیری بلوک مذهبی-عربی و افزایش نقش‌آفرینی مصر و پیشینه عثمانی ترکیه در جهان عرب می‌دانند. با گسترش بلوک‌بندی منطقه‌ای به ویژه از نوع شکاف‌های مذهبی که به رهبری عربستان در قالب ایجاد یک بلوک سنی-عربی پیگیری می‌شود، ترکیه به واسطه ویژگی‌های غیرعربی و تا حدودی عدم مداخله مذهب در سیاست، این چالش را خواهد داشت.(12) چرا که حکومت ترکیه حکومتی سکولار است. هر چند که حزب حاکم در آن حزبی اسلامگراست.

4- ژئوپلیتیک کُرد

مجاورت ترکیه در منطقه تنش‌زای شمال عراق و غرب ایران، باعث میشود که ژئوپلیتیک کُرد بیش از پیش برای ترکیه حائز اهمیت باشد؛ زیرا چنان که اشاره شد، کردها به عنوان مهمترین تهدید علیه ترکیه محسوب میشوند. با توجه به حضور کردها در ایران و عراق و مشابهت نژادی، زبانی، دینی و فرهنگی آنها با کردهای ترکیه، میتوان انتظار داشت که در این مرزها، کردها عامل بالقوه بحران‌ساز باشند.

5- افکار عمومی کشورهای منطقه

نظام سیاسی ترکیه مدعی دموکراتیک بودن است و با توجه به شکل‌گیری بیداری اسلامی در کشورهای عربی، گسترش مناسبات با دولت‌های اقتدارگرا، به بی‌توجهی به نهادهای مدنی و گروه‌های مردمی اپوزسیون این نظام‌های اقتدارگرا منجر خواهد شد. در صورت تداوم حکومت‌های اقتدارگرا و حفظ روابط حسنه با این کشورها، ترکیه مجبور به توسعه مناسبات با این کشورها برای حفظ منافع ملی خویش خواهد بود، که سیمای دیپلماسی عمومی آن کشور را نزد افکار عمومی کشورهای منطقه دچار چالش خواهد کرد و در میان مدت و بلندمدت هزینه‌های متعددی را بر آن تحمیل خواهد کرد لذا با تعمیق تنش‌ها در کشورهای عربی، آنکارا مجبور شده است میان مردم و حکومت‌های استبدادی موضع صریح‌تری را در انتقاد از نظام‌های حاکم آغاز کند. زیرا تعمیق تنش‌ها و درگیری‌ها از نظر رهبران فعلی ترکیه نشانگر آن است که این حکومت‌ها یا عمر سیاسی‌شان روبه پایان است، یا این که مجبورند به اصلاحات بنیادین در راستای برآورده شدن خواسته‌های مردمی تن دهند. به همین جهت دولت ترکیه ضمن انتقاد از نظام‌های سرکوبگر، خواستار اعمال اصلاحات مورد خواست مردم، اعطای آزادی و دموکراسی بیشتر و پایان سیاستهای سرکوب‌گرانه شده است. به طوری که آنکارا با شدت گرفتن اعتراضات گروه‌های اپوزسیون در کشورهای درگیر، اجلاس‌های متعددی را در ترکیه در باب حمایت از این گروه‌ها برگزار نموده است. (13)

نتیجه گیری

عملکرد موفقیت آمیز حزب عدالت و توسعه طی دهه گذشته باعث تغییر وجهه داخلی و بین‌المللی ترکیه شد. در حالی که دولت‌های قبل از آن با بحران‌های مختلفی درگیر بودند اما این حزب توانست با حل این بحران‌ها به پیشرفت‌های چشمگیر سیاسی و اقتصادی برسد. با این حال به نظر دیدبان در کنار این موفقیت‌ها برخی از چالش‌های به ارث رسیده از دولت‌های قبل و چالش‌های جدید، دست به دست هم دادند و چالش‌هایی را برای این حزب به وجود آوردند. چالش‌هایی که برخی از آنها ریشه در داخل ترکیه دارد و برخی در نتیجه عوامل بیرونی است. هر چند که حزب عدالت و توسعه متوجه این چالش‌ها است اما این چالش‌ها به راحتی قابل حل نیستند، چرا که برخی از این چالش‌ها گره در منافع ملی ترکیه دارد. بنابراین حزب عدالت و توسعه مواجه با منافع متضاد و متعارض است. در حقیقت حل برخی از این چالش‌ها به نفع ترکیه نیست و در صورت اقدام به برطرف کردن آنها، باید از برخی منافع خود چشم بپوشد. به نظر میرسد ترکیه با بازی پیچیده‌ای روبه‌رو است و سعی دارد بازی را به نفع خود ببرد. در بازی‌های سیاسی همیشه منافع به‌راحتی به‌دست نمی‌آیند بلکه بازیگر هوشمند باید از منافع متعارض به نتیجه برسد.

منابع:

(1) فصلنامه ره‌نامه سیاستگذاری، سال دوم، شماره دوم ، تابستان1390

(2) فصلنامه ره‌نامه سیاستگذاری، سال دوم، شماره دوم ، تابستان 1390

(3) فصلنامه ره‌نامه سیاستگذاری، سال دوم، شماره دوم ، تابستان 1390

(4) برآورد استراتژیک ترکیه (دفاعی)، محسن مرادیان، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران

(5) فصلنامه ره‌نامه سیاستگذاری، سال دوم، شماره دوم ، تابستان 1390

(6) برآورد استراتژیک ترکیه(سرزمینی)، محسن مرادیان، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران

(7) برآورد استراتژیک ترکیه (سرزمینی)، محسن مرادیان، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران

(8) برآورد استراتژیک ترکیه (سرزمینی)، محسن مرادیان، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران

(9) برآورد استراتژیک ترکیه (دفاعی)، محسن مرادیان، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران

(10) برآورد استراتژیک ترکیه (دفاعی)، محسن مرادیان، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران

(11) فصلنامه ره‌نامه سیاستگذاری، سال دوم، شماره دوم ، تابستان 1390

(12) فصلنامه ره‌نامه سیاستگذاری، سال دوم، شماره دوم، تابستان 1390

(13) فصلنامه ره‌نامه سیاستگذاری، سال دوم، شماره دوم ، تابستان 1390