در اين نوشتار سوابق و سرنوشت مهم ترین شهرداران تهران پس از انقلاب اسلامي به منظور درک اهمیت جایگاه شهرداری تهران در روند سیاسی کشور در زمینه نیرو سازی را بررسي کرده ایم.

محمد توسلی 1357 - 1359 (24 ماه)، شهردار زندانی

محمد توسلي حجتي متولد 1317 و فارغ التحصيل از دانشكده فني دانشگاه تهران است. او در دانشگاه­ هاي آمريكا و آلمان هم تحصيل كرده، و از اسفند 1357 تا دي 1359 سمت شهردار تهران را به عهده داشت. وی عضو شورای مرکزی نهضت آزادی و رئیس دفتر سیاسی این حزب بود. او در سال 1359 و در پی اختلاف با یکی از وزرای دولت شهید رجایی از شهرداری تهران استعفاء داد.

وی بعد از فتنه 88 به اتهام فعالیت تبلیغی علیه نظام بازداشت شد، وی چندین بار طی سه سال گذشته دستگیر شده است و حکم محکومیت ایشان در 22 مهرماه 1391 از سوی شعبه 15 دادگاه انقلاب اسلامی ابلاغ شد و بر اساس این حکم، آقای توسلی به 11 سال حبس تعزیری به استناد مواد 498 و 500 قانون مجازات اسلامی و نیز 5 سال محرومیت از فعالیت های حزبی، تشکیلاتی، مطبوعاتی و ... به استناد ماده 19 قانون مجازات اسلامی به عنوان مجازات تتمیمی محکوم شده است.[1]

سید رضا زواره ای 1359 (کمتر از یک ماه)، شهردار مرحوم

سید رضا زواره­ ای که بعدها عضو حقوقدان شورای نگهبان شد، در سال 1317 در ورامين به دنيا آمد. وي مدرك كارشناسي حقوق قضايي را قبل از انقلاب اخذ كرد و در سال 1359 به مدت کمتر از یک ماه (دو هفته) شهرداری تهران را به عهده گرفت؛ وي در شهريور ماه 1384 درگذشت، كتاب خاطرات ايشان از سوي مركز اسناد انقلاب اسلامي منتشر شده است.[2]

از جمله سوابق وي مي­ توان به: دادستان دادسراي انقلاب اسلامي، رئيس ستاد امنيت كشور و معاون وزير كشور در كابينه شهيد رجائي، نماينده مجلس شوراي اسلامي، معاون قوه قضائيه و رئيس سازمان ثبت اسناد و املاك كشور، عضو شوراي مركزي حزب جمهوري اسلامي، عضو شوراي مركزي جمعيت مؤتلفه اسلامي، مدرس دانشگاه و قائم مقام دبير شوراي نگهبان.

شركت زواره ای در انتخابات رياست جمهوري در دوره­ هاي مختلف، يكي از نكات جالب زندگي اوست. وي در انتخابات رياست جمهوري سوم كانديدا شد و در نهايت، پس از آيت الله خامنه ­اي، علي اكبر پرورش و حسن غفوري ­فرد، به عنوان نفر آخر برگزيده شد؛ وي در انتخابات هفتم رياست جمهوري نيز كانديدا شد، كه باز هم آخر شد. سومين باري كه زواره­ اي براي شركت در انتخابات ثبت نام كرد، مربوط به رياست جمهوري نهم بود، در اين انتخابات از سوي شوراي نگهبان رد صلاحيت شد.

زواره ای در نامه­ اي كه به شوراي نگهبان نوشت: برایم جای بسی افتخار است كه بعد از ‌٢٧ سال خدمت در مسئولیت‌های مختلف، مخالفین با استفاده از تمام ظرفیت و امكانات در اختیارشان، مذبوحانه به موضوعاتی متمسک شده‌اند كه هر انسان باشرفی با مطالعه این افترائات بی‌پروا، پی به ضدیتشان با حقوق ملت و پوشالی بودن قدرتشان می‌برد. اگر امروز حقایق در پرده ابهام نگاه داشته شود، یقیناً از دید تاریخ و تحلیل آیندگان این قبیل اعمال مخفی نخواهد ماند[3]

کمال الدین نیک روش 1359 الی 1360(7 ماه)، شهردار استاد دانشگاه

دكتر نيك روش، استاد و رئيس سابق دانشگاه اميركبير تهران در بهمن 1359 به شهرداری تهران منصوب شد. وي داراي مدرك دكتري برق از دانشگاه ميسوري آمريكاست. او مدت كوتاهي در سال 60 به عنوان وزير كشور انتخاب شد.

نیک روش پس بر عهده گرفتن شهرداري تهران در مصاحبه با رسانه ­ها اعلام كرد: امام فرمودند قوانين و مقررات شهري بايد منطبق با موازين اسلامي باشد و در نتيجه با الهام از اين خط مشي كلي تصور مي كنم صرف بودجه هنگفتي در تهران زياد منطبق با موازين شرعي نباشد".[4]

اين رويكرد كه در اوايل انقلاب در بين بسياري از مسئولين نظام اسلامي وجود داشت، به اين معنا بود كه مسئولين در پي رسيدگي بيشتر به قشر مستضعف و محروم بودند. وي هم ­اكنون عضو هيئت علمي و استاد دانشگاه اميركبير است.

غلامحسین دلجو 1360 الی 1361 (13 ماه)، شهردار عربی­ دان

چهارمين شهردار تهران در سال 1323 به دنيا آمد و داراي مدرك دكتري مديريت دولتي از دانشگاه علامه طباطبايي در سال 1385 است. وي در وزارت كشور و وزارت پست و تلگراف و تلفن نيز داراي منصب هایی بوده است و بين سال­ هاي 69 تا 73 نيز به عنوان مدير عامل و رئيس هيئت مديره بيمه ايران منصوب شد و مدتي نيز در جامعه الصادق مشغول به خدمت بوده است.[5] وي هم ­اكنون عضو هئيت علمي دانشگاه علامه طباطبايي است.

سايت شهرداري تهران درباره دلجو نوشته است: بيش از همه سخنرانيش به زبان عربي در اجلاس شهرداران پايتخت­ هاي كشورهاي اسلامي در ذهن ها باقي ماند. او در بازگشت به تهران در پاسخ به خبرنگاران اجتماعي روزنامه ها كه سوژه قابل تأملي يافته بودند و در اين باره از او سؤال مي­ كردند، گفت: زبان دوم ما در اين كنفرانس به دلايل مكتبي و سياسي زبان عربي بود كه اين عمل نتيجه مثبتي به همراه داشت.[6]

محمد کاظم سیفیان 1361 الی 1362 (9 ماه)، شهردار انقلابی

مهندس محمد كاظم سيفيان، فوق ليسانس معماري و متولد 1314 است. وي از اعضاي فعال و اثر­گذار حزب ملل اسلامي بود. اين حزب در سال 1340 تأسيس شد و برخي از جوانان و دانشجوياني انقلابي به اين حزب پيوستند.

هدف از تشكيل اين حزب، مبارزه مسلحانه با حكومت پهلوي بود. سرانجام اين حزب در سال 1344 و در پي دستگيري اعضاي اصلي و 55 نفر از اعضاي عادي آن منحل شد.[7]

ايشان در سال 1371 به نمايندگي مردم تهران در مجلس چهارم انتخاب شد، در انتخابات مجلس، وي جزو نامزدهاي مستقل فهرست جامعه‌اسلامي اصناف و بازار تهران تهران محسوب می شد.[8]

سیفیان همچنين در سال 1377 در اولين انتخابات شوراي شهر تهران نامزد شد، كه در نهايت به عنوان عضو علي البدل شورا انتخاب شد.

سؤالي كه آقاي سيفيان در طي نامه ­اي از امام خميني (ره) پرسيده ­اند، از نكات جالب تاريخ شهرداري است كه آن را به صورت كامل نقل مي ­كنيم:

بسمه تعالي

حضور مبارك حضرت امام خميني (مدظله العالي)

با سلام و تحيات، چون شهرداري تهران مصمم است به حول و قوه خداوند متعال نسبت به جلوگيري از احكام خلاف شرع كه متاسفانه بعضا تاكنون ادامه داشته است و نيز اجراي احكام نوراني اسلام اقدام سريع به عمل آورد؛ چون در حال حاضر با توجه به گرفتاري شوراي نگهبان و شورايعالي قضايي، شهرداري قادر نخواهد بود مشكل مردم را سريعاً از آن طريق حل نمايد، لذا خواهشمند است اجازه فرماييد تا تعيين تكليف قطعي از طرف شوراي نگهبان و يا شورايعالي قضايي، به خاطر جلوگيري از توقف كار، حجت الاسلام والمسلمين جناب آقاي محمدي گيلاني حاكم شرع محترم دادگاه هاي انقلاب اسلامي به طور مستمر نسبت به مسائل مبتلابه شهرداري كه مستقيما در رابطه با مردم مي باشند، اظهارنظر فرموده و حكم شرعي كه براي شهرداري لازم الاجرا باشد، صادر نمايند.

شهرداري تهران- قائم مقام شهردار تهران، محمدكاظم سيفيان

بسمه تعالي

همانگونه كه نوشته ­ايد، تا تعيين تكليف قطعي از طرف شوراي نگهبان و شورايعالي قضايي، جناب حجت الاسلام آقاي محمدي گيلاني مجازند مشكلات شرعي شما را مرتفع سازند. ان شاءالله موفق باشيد

روح الله الموسوي الخميني[9]

اين سؤال، نشان از يك رويكرد بسيار مذهبي و متشرعانه در آن دوران است كه مسئولين شهرداري سعي مي­نمودند تمامي مسائل و مشكلات را از طريق شرعي حل و فصل كنند.

محمد نبی حبیبی 1362 الی 1366 (44 ماه)، شهردار معزول

حبيبي در سال 1324 در ورامين به دنيا آمد. وي داراي مدرك فوق ليسانسي جامعه ­شناسي از دانشگاه تهران است. او قبل از انقلاب در تظاهرات­ ها و فعاليت ­هاي انقلابي حضوري فعال داشت. از جمله سوابق وي مي­ توان به مدير عاملي پست جمهوري اسلامي، رياست سازمان هواپيمايي كشوري، قائم مقامي بنياد مستضعفان و جانبازان و استانداري خراسان، فارس و تهران اشاره كرد، در سال 1372 به مؤتلفه پيوست و از سال 1382 تاكنون دبيركلي اين حزب را برعهده دارد.[10] وي در انتخابات مجلس نهم از شهر تهران كانديدا شد كه نتوانست به مجلس راه يابد.

هاشمی در خاطرات خود درباره عزل حبیبی می­ نویسد: ظهر آقای [محمد نبی] حبیبی شهردار معزول تهران آمد. از اقدام و اظهارات وزیر کشور در مورد عزل ایشان گله مند است.[11] تا قبل از برگزاری انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در سال 1377شهرداران تهران توسط وزیر کشور انتخاب می ­شدند.

سید مرتضی طباطبائی 1366 الی 1368 (16 ماه)، شهردار خوش ­صدا

سید مرتضی طباطبائی، برادر سید صادق طباطبائی، فرزند آيت الله سلطاني طباطبایی، همسر فرشته اعرابی- نوه دختری امام خمینی- خواهرزاده امام موسی صدر و برادر زن سید احمد خمینی است. وی دارای مدرک مهندسی است. وی توسط آقای علی اکبر محتشمی پور وزیر کشور، به عنوان شهردار تهران منصوب شد.

طباطبایی دارای صدای خوش بود و در کنار بردارش– صادق طباطبایی- که تخصصی در موسیقی داشت، قطعاتی را اجرا و ضبط کرده است.[12]

غلامحسین کرباسچی 1368 الی 1377 (108 ماه)، طولاني­ ترين مدت شهرداري

غلامحسین کرباسچی، فرزند آیت الله محمد صادق کرباسچی، در سال 1332 در قم به دنیا آمد و پس از پایان تحصیلات ابتدایی در مدرسه حقانی قم مشغول درس طلبگی شد. وی سابقه حضور در دانشگاه تهران به عنوان دانشجو را نیز دارد. پس از انقلاب، مدتی را در دفتر امام خمینی (ره) مشغول به کار بود و در دوران جنگ نماینده امام خمینی(ره) در ژاندارمری حمهوری اسلامی بود و پس از پایان جنگ در سال ۱۳۶۸ از استانداری اصفهان به شهرداری تهران منتقل شد[13] و با حمایتی که هاشمی رفسنجانی از وی داشت، تا سال 77 به عنوان شهردار تهران بر مسند قدرت بود.

کرباسچی در فروردین 1377 به اتهام اختلاس بازداشت شد و در نهایت در دادگاهی که محسنی اژه ­ای قاضی و دادستان آن بود به 3 سال زندان و 10 سال انفصال از خدمات دولتی و برگرداندن اموال محکوم شد.

کرباسچی در دهه 80 به فعالیت­ های حزبی و رسانه­ ای روی آورد و روزنامه هم­ میهن به مدیر مسئولی او و سردبیری محمد قوچانی در این سال­ ها منتشر می­ شد. وی در انتخابات 88 به عنوان مسئول ستاد کروبی وارد میدان رقابت ­های انتخاباتی شد.

يكي از اقدامات مهم و رسانه ­اي كرباسچي، راه ­اندازي روزنامه همشهري در سال 1371 بود. اين روزنامه در اين سال و با تيراژ 10 هزار نسخه به روي گيشه ­ها رفت و توانست طي 4 سال از انتشار خود به تيراژ 400 هزار نسخه در روز برسد. كرباسچي، عطريانفر، شيخ عطار، چيني ­فروشان حسين انتظامي، علي اصغر محكي جزء مديران مسئول همشهري بوده ­اند.[14] اين روزنامه در دوره­ هاي مختلف، براي مقاصد سياسي برخي از شهرداران تهران مورد استفاده قرار گرفته است.

آيت الله مهدوي كني در نشست روحانيون و ائمه جماعات شهر تهران درباره دوره شهرداري كرباسچي مي ­گويند: شاید خیلی ها بدانند که بنده چندان موافق شهرداران قبلی تهران نبودم و حتی یکی از آنها را نفرین کردم و هنوز هم می­ کنم. ... از همان دوره بود که درختان سبز شمیران و خیلی از مناطق از بین رفتند و به جای آن، برج ها کاشته شدند. ... بر همین اساس است که امروز تهران با مشکلات زیادی روبه روست.[15]

مرتضی الویری 1378 الی 1380 (32 ماه)، شهردار فعال فتنه

مرتضي الويري، متولد 1327 در دماوند است. وي در سال ۱۳۴۶ برای تحصیل در رشته مهندسی برق وارد دانشگاه صنعتی آریامهر (صنعتی شریف کنونی) شد و به انجمن اسلامی دانشجویان پیوست. به همراه افرادی همچون حسین شریعتمداری و اصغر نوروزی در دماوند انجمن کاوش‌های دینی و علمی را تأسیس کردند. وي مؤسس و عضو شاخص گروه فلاح شد، که به مبارزه سیاسی علیه حکومت پهلوی می‌پرداخت. پس از انقلاب اسلامي، این گروه به همراه ۶ گروه دیگر سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی را تشکیل دادند و الویری به نمایندگی از گروه فلاح در شورای مرکزی این سازمان عضویت داشت. الویری سابقه نمايندگي دوره­هاي اول تا سوم مجلس، رياست بر سازمان مناطق آزاد تجاري و سفارت ايران در اسپانيا در كارنامه خود دارد.

الويري پس از فتنه 88 به جرم تبلیغ علیه نظام، اقدام علیه امنیت كشور و شركت در راهپیمایی 25 خرداد سال 88 بود، دستگير و روانه زندان شد، پس از مدتي با قرار وثيقه 200 ميليون توماني آزاد شد و در نهايت در سال 89 به تحمل یكسال حبس محكوم شد، كه حبس یاد شده به مدت چهار سال تعلیق شده است.[16]

محمود احمدی نژاد 1382 الی 1384 (26 ماه)، شهردار متمرکز بر برنامه های فرهنگی

در سال 1335 هجري شمسي در شهرستان گرمسار به دنيا آمده و فرزند چهارم خانواده است. پدر وي آهنگر بود. احمدي نژاد در سال 1354 در رشته مهندسي عمران دانشگاه علم و صنعت دوره تحصيلات عالي را شروع كرد و در سال 1365 در مقطع كارشناسي ارشد همان دانشگاه پذيرفته شد، در سال 1368 نيز به عضويت هيئت علمي دانشكده عمران دانشگاه علم و صنعت درآمد و در سال 1376 موفق به دريافت مدرك تحصيلي دكتراي مهندسي و برنامه ريزي حمل و نقل شد.

از جمله سوابق وي مي ­توان به فرمانداري خوي و ماكو، مشاور استاندار كردستان، مشاور فرهنگي وزير فرهنگ و آموزش عالي و استانداري اردبيل اشاره كرد. وي در ارديبهشت ماه سال 1382 بر اساس تصميم اعضاي شوراي اسلامي شهر تهران به عنوان شهردار كلانشهر تهران برگزيده شد.

دوران شهرداري احمدي نژادر داراي كش و قوسهاي فراواني است و اقدامات وي پس از رسيدن به رياست جمهوري، از سوي بسياري از رسانه­ ها مورد تجزيه و تحليل قرار گرفته است. از جمله اقدامات وي در شهرداري تهران مي ­توان به موارد زير اشاره كرد:

1. برگزاری سالانه نمایشگاه عطر سیب برای تجهیز هیأت ها، تکایا و حسینیه ها
2. پرداخت وام ازدواج به زوج هاي جوان
3. جلسات هفتگی و دیدار با مردم در نماز جمعه و ...

محمد باقر قالیباف، شهرداری با تکیه بر عملیات عمرانی

قالیباف متولد طرقبه مشهد در سال 1340 است. وی دارای مدک دکترای جغرافیای سیاسی از دانشگاه تربیت مدرس است. از جمله سوابق وی عبارتند از : فرماندهی لشکر 5 نصر خراسان در دوران دفاع مقدس، فرمانده قرارگاه خاتم الانیاء (ص)، فرماندهی نیروی هوایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، فرماندهی نیروی انتظامی، رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز.

وی که در سال 84 از طرف شواری شهر تهران به سمت شهرداری تهران منصوب شده بود توانست در سال 86 نیز اعتماد این شورا را برای 4 سال دیگر جلب نماید. این اولین مقام اجرایی و عمرانی قالیباف بود از همین رو توجه همگان به نحوه عملکرد وی در این زمینه جلب شده بود. تاکید قالیباف در شهرداری خود به انجام امور فرهنگی، تاسیس سرای محله و اتمام پروژه های عمرانی بوده است، پروژه های عمرانی همچون اتوبان امام علی (ع) که به تدریج در حال اتمام است و دو طبقه کردن اتوبان صدر قسمت کوچکی از خدمات عمرانی شهرداری در زمان تصدی آقای قالیباف است.

جمع بندی

آنگونه که از سرنوشت شهردار های تهران بر می آید، نقش این سازمان در روند سیاسی آینده کشور در حال رشد است به گونه ای که نه تنها پذیرش این منصب توسط چهره های بنام سیاسی و اجرایی کشور از قبل راحت تر شده است، بلکه برخی این سمت را به مکانی مناسب برای نشان دادن توان و ایجاد فرصت برای خود می دانند. از همین رو اهمیت انتخابات شورای شهر تهران نیز برای احزاب و گروه های سیاسی افزایش یافته است. بر این اساس برخی اصلاحات در خصوص جایگاه، اختیارات، وظایف و انتخابات شورای شهر تهران ضروری به نظر می رسد.