دیدبان: فرهنگ عمومی عرصهای از فرهنگ است که رابطه مستقیمی با عموم مردم دارد و در واقع هر امری که در بین عموم مردم به عنوان یک فرهنگ تلقی شود، جزئی از فرهنگ عمومی به شمار میرود. این مفهوم در مقابل فرهنگ تخصصی قرار میگیرد که مربوط به قشر، سازمان یا طبقه خاصی از مردم است و عمومیت ندارد. اصلاح و تقویت فرهنگ عمومی از جمله مهمترین کارهای هر دولتی است که چون زمانبر است بایستی بر اساس اسناد بالادستی و با هماهنگی دیگر نهادهای حکومتی به اجرا درآید. اهمیت فرهنگ عمومی به حدی است که رهبر معظم انقلاب در این باره میفرمایند: «اصلاح فرهنگ عمومى، از همه کارها مهمتر است؛ چون این کار، محور همه کارهاى دیگر است. کتاب باید براى اصلاح فرهنگ عمومى منتشر شود. فیلم باید براى اصلاح فرهنگ عمومى ساخته شود. هنر باید در جهت فرهنگ عمومى هدایت شود. صدا و سیما در همه برنامههایش - چه هنرى، چه خبرى و چه گزارشى - دائماً باید در خدمت فرهنگ عمومى کار کند. علما و امامان جمعه و خطیبان و مبلّغان و جامعه روحانیان محترم و معظّم نیز - در هر بخشى که هستند - باید براى ترویج فرهنگ صحیح اسلامى تلاش کنند.»[1]بر این اساس، شورای فرهنگ عمومی زیر نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی شکل گرفت. این شورا در سالهای گذشته فراز و نشیبهای زیادی داشته است و تلاشهای برای اثرگذاری در عرصه فرهنگ عمومی داشته است، به همین دلیل در این نوشتار حاضر و به دلیل اهمیت بحث فرهنگ عمومی به بررسی تاریخچه، ؟؟؟ این شورا میپردازیم.
نحوه تشکیل و ساختار شورای فرهنگ عمومی
شورای فرهنگ عمومی، فعالیت این شورا به صورت رسمی از سال 65 آغاز شده است. این شورا یکی از شوراهای اقماری شورای عالی انقلاب فرهنگی است که به ریاست وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی هر دو هفته یکبار جلسه برای بررسی مسائل مربوط به فرهنگ عمومی تشکیل جلسه میدهد و 29 عضو حقیقی و حقوقی دارد.[2] طی سالیان گذشته افراد مختلفی به ریاست و دبیری شورای فرهنگ انتخاب شدهاند که نام آنها را ذکر میکنیم.
جدول ادوار مختلف شورای فرهنگ عمومی(1364-1388)[3]
همانگونه که از جدول بالا مشخص است از سال 80 به بعد شورای فرهنگ عمومی در سطح شهرستانها نیز فعال شده است و جلساتی برای هماهنگی در امر فرهنگ عمومی در شهرستانهای کشور تشکیل شده است.
این شورا دارای یک دبیرخانه مرکزی در تهران است که وظیفه هماهنگی امور جلسات، تنظیم دستور جلسات، پژوهش درباره موضوعات فرهنگ عمومی و ارتباط با شورای فرهنگ عمومی استانها را بر عهده دارد. در هر استان نیز شورای فرهنگ عمومی به ریاست نماینده ولی فقیه و دبیری مدیر کل فرهنگ و ارشاد استان تشکیل میشود.
این شورا برای بررسی برخی مسائل مهم اقدام به تأسیس شورایهای فرعی در زیرمجموعه دستگاههای فرهنگی نموده است. این شوراها عبارتند از:
1- شورای نظارت برنامگذاری شهرها، خیابانها، اماکن و مؤسسات عمومی
2 ـ کمیسیون نامگذاری روزهای خاص
3 ـ شورای نظارت بر طراحی، ساخت، تهیه و توزیع اسباببازی کودکان
4 ـ شوراینظارت بر انتخاب، ساخت ونصب مجسمه و یادمان در میدانها و اماکن عمومی
5 ـ شورای نظارت برعلایم، نشانهها و تصاویر روی لباسها، لوازمالتحریر و کالاهای مشابه
6 ـ دفتر پیگیری مصوبه مقابله با عرفانهای انحرافی.
عملکرد شورای فرهنگ عمومی از سال 64 تا 88
شورای فرهنگ عمومی طی سالهای گذشته مصوباتی را درباره موضوعات فرهنگ عمومی به تصویب رسانده است؛ مهمترین این مصوبات عبارتند از:
دوره اول: تنظیم آییننامه شورا؛ اهداف، سیاستها و ضوابط نشر کتاب؛ اصول سیاست فرهنگی کشور؛ اساسنامه انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و شورای عالی جوانان.
دوره دوم: در این دوره که کوتاهترین دوره محسوب میشود، مهمترین مصوبه «ضوابط و مقررات تأسیس مراکز، مؤسسات، کانونها و انجمنهای فرهنگی و نظارت بر آنها» است.
حسن سبحانی دبیر دوره دوم شورای فرهنگ عمومی
دوره سوم: آییننامه شورای فرهنگ عمومی استان، آییننامه نامگذاری روزهای خاص، هیأتهای نظارت بر کتاب بزرگسال و کودک و صدور بیانیهها.
دوره چهارم: تدوین سیاستهای مقابله با تهاجم فرهنگی، آییننامه انتخاب خادمان فرهنگ عمومی کشور، تشکیل هیأتهای نظارت بر نشر استان، آییننامه شورای نظارت بر واردات اسباببازی کودکان، تشکیل ستاد هدایت فرهنگی مسابقات جامجهانی 98 فرانسه، ضوابط برگزاری مسابقات فرهنگی و هنری.
دوره پنجم: دستورالعمل اجرایی نصب مجسمه و یادمان؛ آییننامه نظارت بر علایم، نشانهها و تصاویر روی البسه و لوازم التحریر؛ ضوابط و مقررات تأسیس مجتمعهای علمی ـ فرهنگی ربع رشیدی، قلعه فلک الافلاک و بوعلی؛ سیاستهای فرهنگی به مناسبت نامگذاری سال عزت و افتخار حسینی؛ نامگذاری روز ملی خلیج فارس؛ شاخصهای فرهنگی؛ آییننامه ستاد پشتیبانی و هماهنگی امور مساجد کشور؛ تأثیر فرهنگی محرم بر اقشار مختلف و نامگذاری روز مقاومت و ایثار و پیروزی.
دوره ششم: سیاستهای سنجش افکار عمومی؛ راهکارهای جلوگیری از بروز و ظهور افراد، تشکلها و انجمنهای انحرافی با پوشش مسایل عرفانی و معنوی؛ چشمانداز بخش فرهنگ عمومی ج.ا.ا.؛ اصول و سیاستهای فرهنگی برنامه پنجم توسعه؛ سیاستهای ساماندهی شئون فرهنگی در مناسبتهای مذهبی (محرم)؛ سند مؤلفههای هویت ملی ایرانیان؛ آییننامه اجرایی نحوه انتخاب خادمان نمونه فرهنگ عمومی؛ مبانی، الزامات فرهنگی و سیاستهای اجرایی ناظر بر اصلاح الگوی مصرف؛ شاخصهای کلان فرهنگ عمومی؛ آییننامه شورای فرهنگ عمومی؛ نامگذاری روز رحمت و مهرورزی؛ روز ملی فناوری هستهای و نامگذاری روز فرهنگ عمومی.
دوره هفتم: در این دوره که از شهریور 1388 آغاز شده است در طی این چند ماه ـ آییننامه ترویج فرهنگ پهلوانی از طریق توسعه ورزش زورخانهای در کشور، تأسیس بنیاد غیردولتی و غیرانتفاعی علمی فرهنگی اجتماعی سید جمالالدین اسدآبادی، آییننامه نحوه نامگذاری روزها و مناسبتهای خاص، نامگذاری روز 9 دی با عنوان روز پیوند عاشورایی امام و امت، نامگذاری روز فناوری فضایی (روز پرتاپ ماهواره ملی امید به فضا) و روز شهادت رییسعلی دلواری به عنوان روز مبارزه بااستعمار انگلیس را به تصویب رساند و اقدام به صدور بیانیههای متعدد به مناسبتهای مختلف کرده است.[4]
همانگونه که از عملکرد شورای فرهنگ طی دورههای گذشته مشخص است بیشترین تعداد مصوبات این شورا مربوط به موضوعاتی مثل نامگذاری روزهای سال، تنظیم آییننامه در موضوعات مختلف، صدور بیانیه، تأسیس شوراها و نهادهای مرتبط با فرهنگ عمومی و تصویب سیاستهای کلان بوده است که این امر نشاندهنده توجه ویژه شورای فرهنگ عمومی به برخی امور کماهمیتتر مثل نامگذاری روزها و یا تنظیم آییننامههاست.
منصور واعظی دبیر دوره هفتم شورای فرهنگ عمومی
انتقادات و پیشنهادات به شورای فرهنگ عمومی
1. شورای فرهنگ عمومی اثرگذاری بسیار پایینی در فرهنگ عمومی داشته است: این اشکال از آنجا ناشی میشود که دیگر نهادهای فرهنگی عضو شورای فرهنگ عمومی تبعیت بسیار پایینی از مصوبات شورای فرهنگ عمومی دارند و به مصوبات این شورا اهمیت بسیار کمی میدهند. به طور کلی، حضور در جلسات این شورا به عنوان یک زنگ تفرح و کار دست چندم برای سازمانهای مختلف مطرح است. روی دیگر این این بحث نیز ضعف و بیبرنامه بودن دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی است که در موارد بعدی برخی اشکالات این سازمان را بررسی خواهیم کرد.
2. مشخص نبودن جایگاه قانونی شورای فرهنگ عمومی: شورای فرهنگ عمومی کشور یکی از اقمار شورای عالی انقلاب فرهنگی است و مصوباتش پس از تصویب در شورای عالی لازمالاجراست. اما نه از شورای عالی انقلاب فرهنگی و نه از شورای فرهنگ عمومی در قانون اساسی کشور سخنی به میان نیامده است و این امر باعث کاهش اعتبار این شوراها در نگاه مسئولین شده است. بحثهای فراوانی در این باره انجام شده است و مقام معظم رهبری نیز در سال 81 در این باره فرمودند: «مصوبه این شورا باید به وسیله دبیرخانه ابلاغ و اجرای آن به وسیله آقای رئیس جمهور تضمین شود؛ ... همة مسئولان دولتی باید وظیفه خود بدانند مصوبات را اجرا کنند. شما میگویید مجلس قانونگذار است؛ خیلی خوب، اینجا قانون تدوین نمیکند. همة چیزهایی که لازمالاجراست، قانون نیست؛ مصوبات دولت هم لازمالاجراست؛ بخشنامه فلان وزیر هم برای زیردست خودش لازمالاجراست؛ لازم نیست حتما اسمش قانون باشد، اما بلاشک
واجبالاجرا بودن نتیجه قانون را خواهد داشت؛ امام هم به همین نکته توجه داشتند. ما گفتیم مصوبات این شورا در حکم قانون باشد، ایشان گفتند باید اجرا شود؛ باید اجرا شود؛ یعنی، ترتیب اثر داده شود.»[5]
احمد مسجد جامعی دبیر دوره چهارم شورای فرهنگ عمومی
3. ضمانت اجرایی نداشتن: مصوبات شورای فرهنگ عمومی حتی پس از تصویب نیز هیچ ضمانت اجرایی ندارد و بسیار از دستگاهها هیچ اجباری برای اجرای مصوبات این شورا ندارند. این امر باعث شده است که در بسیاری از موضوعات مصوباتی در شورای فرهنگ عمومی به تصویب برسد که سازمانها به آنها کمتر توجه میکنند.
پیشنهاد: هر سه این اشکالات شورای فرهنگ عمومی به این بحث برمیگردد که جایگاه این شورا در بین نهادهای کشور مشخص نیست و در قانون اساسی هیچ ذکری از این شورا و شورای عالی انقلاب نشده است. در شرایط فعلی میتوان از طریق رهبری و مجمع تشخیص مصوبهای گذارنده شود که مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی و به تبع آن شورای فرهنگ عمومی حکم قانون پیدا کند و در صورت تخلف نهادهای مختلف از این مصوبات از طریق سازمان بازرسی این موارد پیگیری شود.
4. روند طولانی تصویب مصوبات در شورای فرهنگ عمومی: مطالب مطرح شده در شورای فرهنگ عمومی ابتدا در شورای برنامهریزی دبیرخانه این شورا مورد بحث قرار میگیرد. سپس برای تصویب به شورای فرهنگ عمومی فرستاده میشود و پس از تصویب در این شورا و برای لازمالاجرا شدن بایستی در شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز به تصویب برسد. مطرح شدن هر موضوع در هر یک از شوراها حداقل چندین ماه زمان میبرد و این روند طولانی باعث میشود که بسیاری از موضوعات به موقع در دستور کار این شورا قرار نگیرد. البته در چند سال اخیر به دلیل فعالیتهای دیگر شورای عالی انقلاب فرهنگی و برخی موارد دیگر بسیاری از مصوبات شورای فرهنگ عمومی اصلاً در شورای عالی انقلاب فرهنگی مورد بحث قرار نمیگیرد و این اشکال باعث هر چه طولانیتر شدن روند تصویب مصوبات شورای فرهنگ عمومی شده است.
پیشنهاد: شورای عالی انقلاب فرهنگی قبل از تصویب مصوبات شورای فرهنگ عمومی آنها را برای تمامی اعضای خود ارسال کند و پس از جمعآوری نظرات اعضا در شورای معین شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره آنها بحث شود و اشکالات آن رفع شود و سپس در شورای عالی انقلاب مطرح شود تا با سرعت بیشتری به تصویب برسد.
5. تعداد کم اعضای حقیقی: اعضای حقیقی شورای فرهنگ عمومی کشور در حال حاضر فقط سه نفر است که این سه نفر از بین اساتید و افراد صاحبنظر در حوزه فرهنگ انتخاب میشوند. این تعداد کم به نسبت تعداد زیاد عضو حقوقی باعث میشود که جنبه اجرایی این شورا پررنگتر شده و جنبه علمی و نظری آن ضعیف شود.
پیشنهاد میشود چندین نفر از صاحبنظران و اساتید دانشگاه به اعضای حقیقی این شورا اضافه شوند تا مصوبات شورا به شکل علمیتر و دقیقتری به تصویب برسد.
6. دوشلغه بودن دبیر: در سالهای گذشته و در بسیاری از دورههای فعالیت شورای فرهنگ عمومی دبیران این شورا افردای بودهاند که سمت دوم و یا چندم آنان دبیری شورای فرهنگ عمومی بوده است. در صورتی که تمامی کارهای اجرایی، تنظیم مصوبات، اداره جلسات، پیگیری مصوبات و ارتباط با نهادهای فرهنگی از طریق دبیر شورا انجام میشود.
پیشنهاد: این مورد پیشنهاد بسیار سادهای دارد؛ از رئیس جمهور محترم تقاضا میشود که یک نیروی متخصص، کارآمد و البته تکشغله را به دبیری این شورا انتخاب کنند.
7. رصد ضعیف جریانات فرهنگی خارجی: بر اساس آییننامه شورای فرهنگ عمومی یکی از وظایف این شورا رصد جریانات فرهنگی داخلی و خارجی و تجزیه و تحلیل این جریانات است. در زمینه رصد داخلی جریانات فرهنگی اقدامات نسبتاً خوبی از سوی شورای فرهنگ عمومی برای مطالعه وضع فرهنگ عمومی انجام شده است، اما رصد جریانات فرهنگی خارجی و بررسی اثرات آنها بر وضع فرهنگ عمومی کشور در این شورا مورد غفلت قرار گرفته و توجه زیادی به آن نشده است. البته رصد داخلی جریانات فرهنگی بایستی مبنای برنامهریزی برای اصلاح وضع موجود قرار گیرد که به این امر نیز توجه چندانی صورت
نمیگیرد.
8. اقمار و سازمانهای زیر مجموعه شورای فرهنگ عمومی فعالیت مشخصی ندارند. برخی از این شوراها عهدهدار اصلاح برخی از مظاهر مهم فرهنگ عمومی هستند مثل، شورای نظارت بر نامگذاری اماکن؛ شورای نظارت بر طراحی، ساخت، تهیه و توزیع اسباببازی و یا شورای نظارت بر علایم تصاویر روی لباسها و لوازمالتحریر. در چند سال گذشته بسیاری از الگوهای نامناسب غربی از طریق اساببازی،
لوازمالتحریر، پوشاک و ... به کشور ما وارد شدهاند، اما مشخص نیست که شورای فرهنگ عمومی و زیرمجموعههای آن در این زمینه چه اقداماتی انجام دادهاند.
پیشنهاد: در این زمینه باید گفت که شاید شوراهای اقماری شورای فرهنگ عمومی از اقتدار و امکانات کافی برای بحث درباره امور مهمی مثل اسباببازی، پوشاک و لوازمالتحریر برخوردار نیستند و به نظر
میرسد راهحل بهتر در این زمینه این است که این موضوعات بر اساس نیازهای که به وجود میآید در شورای فرهنگ عمومی و یا، به دلیل اهمیت این موضوعات، در شورای عالی انقلاب فرهنگی مورد بحث قرار بگیرند.
نتیجهگیری
شورای فرهنگ عمومی قرارگاه فرهنگ عمومی کشور است و بایستی تمام امور مربوط به فرهنگ عمومی در این شورا به تصویب برسد. عملکرد این شورا از بدو تأسیس تاکنون علمکرد مناسبی نبوده است و این شورا نتوانسته است مدیریت فرهنگ عمومی کشور را به دست بگیرد. به نظر میرسد در دولت جدید بایستی با توجه ویژه به امر فرهنگ عمومی به تقویت این نهاد مهم فرهنگی پرداخته شود. دولت بایستی بهترین نیروهای فرهنگی خود را در این بخش به کار گیرد تا فرهنگ عمومی هر چه بیشتر به سمت متعالیشدن پیش رود.
[1]. http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2759
[2].http://www.pcci.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=865:880728111026&catid=161:1&Itemid=483
[3]. برگرفته از سایت شورای فرهنگ عمومی به آدرس www.pcci.ir
[4]. این گزارش مربوط به فعالیتهای شورای فرهنگ عمومی تا آخر سال 88 است و فعالیتهای سه سال اخیر را شامل نمیشود. ر.ک به سایت شورای فرهنگ عمومی.
[5]. http://www.farhangoelm.ir/%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C/%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%B5%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA-%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF%DB%8C.aspx