دیدبان: در دنیای کنونی که روابط بین کشورها و مردم جهان بسیار تنگاتنگ و پیچیده شده است برای برخورد با پدیده­ها و مشکلات اجتماعی راه­حل­های مختلفی به وجود آمده است. برخی با تکیه بر ساخت دورنی نظام خویش و توجه به قدرت و امکانات درونی خود سعی می­کنند به مقابله با مشکلات بپردازند و برخی نیز بر اساس نظریاتی، مثل جهانی شدن، کل دنیا را به شکل مجموعه یا دهکده­ای می­بینند که همگی بایستی در کنار هم باشند و برای حل مشکلات هر کشور بایستی حتما با دیگر کشورها رابطه برقرار شود. در نظریات اخیر اقتدار داخلی کشور برای حل مشکل اهمیت زیادی ندارد و حتی برای حل مشکلات داخلی نیز از راه­حل­ها و ارتباطات خارجی استفاده می­شود. مثلاً، در حوزه اقتصاد در سال­های گذشته بسیاری از کشورهای در حال توسعه با کمک استقراض از سازمان­های بین­المللی در پی حل مشکلات داخلی خود بودند و هم­اکنون نیز اینگونه اقدامات در بسیاری از کشورها انجام می­شود. در این نوشتار به دنبال تبیین و توضیح نظریه اول، یعنی تقویت ساخت درونی نظام، هستیم و از جنبه­های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی این نظریه و عوامل اقتدارزای آن را بررسی می­کنیم.

اقتصاد مقاومتی

اگر بخواهیم در یک عبارت کوتاه ساخت دورنی یک نظام را در حوزه اقتصاد تعریف کنیم بهترین عبارت «اقتصاد مقاومتی» است. اقتصاد مقاومتی «معنایش این است که ما یک اقتصادى داشته باشیم که هم روند رو به رشد اقتصادى در کشور محفوظ بماند، هم آسیب‌‌پذیرى‌‌اش کاهش پیدا کند؛ یعنى وضع اقتصادى کشور و نظام اقتصادى جورى باشد که در مقابل ترفندهاى دشمنان که همیشگى و به شکل­هاى مختلف خواهد بود کمتر آسیب ببیند و اختلال پیدا کند.»[1]

اقتصاد مقاومتی به معنای اقتصاد تدافعی و نفی هرگونه ارتباط با دیگر کشورها در زمینه­های اقتصادی نیست، بلکه به معنای شکوفا شدن اقتصاد داخلی کشور تا حدی است که شرایط جهانی نتواند به کشور آسیب جدی بزند. در اقتصاد مقاومتی عوامل مهمی وجود دارد که دولت باید برای آنها برنامه­ریزی کند. برخی از این عوامل عبارتند از:

1. مردمی کردن اقتصاد و توجه به خصوصی­سازی: در این بخش بایستی از سرمایه­ها و ایده­های مردم در تولید محصولات ایرانی استفاده کرد. به طور مثال، ارائه لوازم التحریر اسلامی- ایرانی می­تواند یکی از ایده­های مناسب در خودکفایی این محصولات باشد که البته باید با حمایت دولت همراه شود و فقط به لوازم­التحریر و بخصوص دفتر اکتفا نشود و در زمینه­های دیگر مثل پوشاک و دیگر اقلام ضروری زندگی نیز این اقدام انجام شود.

2. تقویت تولید ملی: در این بخش نیز باید بنگاه­های کوچک و متوسط فعال شوند و دولت با حمایت از سرمایه­داران شرایط را برای سرمایه­گذاری در داخل کشور مهیا کند.

3. اصلاح الگوی مصرف: اصلاح الگوی مصرف روی دیگر سکه تولید است. در کشور ما، در بسیاری از زمینه­ها مصرف بیش از حد الگوهای جهانی است و اسراف زیادی در حوزه­های مختلف اتفاق می­افتد. به نظر می­رسد که بهترین راه مقابله با این امر فرهنگ­سازی در زمینه استفاده بهینه از امکانات و منابع است.

 4. کاهش وابستگی به نفت: یکی از مشکلات مهم جمهوری اسلامی در زمینه اقتصادی وابستگی بیش از حد بودجه کشور به نفت است. این وابستگی یکی از مهم­ترین نقاطی است که دشمن برای ضربه زدن به جمهوری اسلامی در چند سال گذشته از آن استفاده کرده است و مسئولین نیز برای مقابله با این مشکل طرح­های مختلفی از جمله سهمیه­بندی بنزین را به اجرا درآوده­اند. با توجه به تخصص و آگاهی که وزیر اقتصاد در زمینه دولت رانتیر و وابستگی دولت به نفت دارد بایستی در بودجه سال آینده به کاهش این وابستگی توجه بیشتری شود.

5. پایه­ریزی اقتصاد دانش­بنیان: در اقتصاد دانش­بنیان باید به ایده­ها توجه شود و با آماده کردن شرایط سرمایه­گذاری این ایده­ها به محصولات تجاری تبدیل شود. در مجموع می­توان گفت که دانش و فناوری یکی از عوامل مهم رشد درون­زای اقتصاد است و در چند سال گذشته به این امر توجه زیادی شده است.

ساخت درونی نظام در حوزه سیاست

در حوزه سیاست داخلی عوامل مهمی برای تقویت ساخت درونی نظام وجود دارد که مهم­ترین این عوامل را در اینجا بررسی می­کنیم:

الف) سیاست داخلی

1. عزم جدی در مجموعه­ی نظام:  اقدام برای پیشرفت، نیازمند تصمیم­گیری­های سیاسی- حکومتی است. از این رو، در نخستین گام می­بایست یک عزم جدی در مجموعۀ نظام حکومتی کشور شکل بگیرد که خواهان تحول و ترقی بیشتر در وضعیت فعلی کشور باشد.

2. توجه به نقش و جایگاه مردم: چنانچه بدون توجه به نیروی عظیم نهفته شده در آحاد مردم برای برنامه­ریزی در کشور قدمی برداشته شود، بدون شک به نتایج مطلوبی نخواهیم رسید. کما اینکه موفقیت‌های گوناگونی که در طول سال­های پس از پیروزی انقلاب حاصل شده است در سایه توجه، اعتماد و تکیه بر نیروی الهی مردم به دست آمده است. یکی از جلوه­های بارز نقش مردم در نظام سیاسی مشارکت آنان در انتخابات­های گوناگون در جمهوری اسلامی است که نشان­دهنده علاقه و نقش مردم در تعیین سرنوشت خویش است.

3. اهتمام به استفاده از تجربیات و آموزه­های دفاع مقدس: هشت سال­ دفاع مقدس، به عنوان طلا­یی­ترین دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، حاوی تجربیات و آموزه­های بسیار ارزشمندی است که توجه و استفاده از آن آموزه­ها و تجربیات می­تواند ضامنی برای عبور موفق از این مرحله حساس باشد.
4. وحدت ملی: وحدت ملی، به عنوان مقوله­ای مهم، هم می­تواند زمینه ساز پیشرفت کشور باشد و هم می­تواند در خنثی و بی­اثرکردن نقشه­های دشمنان نظام اسلامی مؤثر باشد.

5. توجه ویژه به نقش نخبگان در رشد جامعه: مرکز ثقل بحث پشرفت در کشور توجه به نخبگان و بهادادن به ایده­های آنان است. اهمیت این حوزه تا آنجاست که دستیابی نخبگان فکری و ابزاری به یک اجماع نظر پیرامون اهداف جامعه، چیستی پیشرفت و اینکه چه اقداماتی بایستی در این راستا صورت گیرد و... را
مهم­ترین و اساسی­ترین گام برای یک جامعه علاقه­مند به پیشرفت می­دانند و این محقق نمی­شود مگر اینکه این دو طیف با همدیگر در ارتباط و تبادل نظر دائمی باشند.

6. پرهیز از رویکرد جناحی و حزبی در اداره امور کشور: از آنجا که ماهیت حکومت در اسلام خدمتگزاری به مردم است برای تحقق هر چه بهتر این مهم می­بایست، بدون توجه به وابستگی­های حزبی و جناحی، از ظرفیت تمامی نیروهای مؤمن و معتقد به اصول و مبانی نظام جمهوری اسلامی استفاده شود تا آنان به سوی عملکرد واگرایانه کشیده نشوند و از ظرفیت آنها برای تقویت کشور و خدمتگزاری هرچه بیشتر به مردم استفاده شود.[2]

ب) سیاست خارجی

بسیاری معتقدند که اقتدار یک کشور در عرصه سیاست خارجی ادامه و امتدادی از قدرت داخلی آن کشور است و قدرت هر کشور در مناسبات بین‌المللى به اندازه قدرت داخلی آن کشور است؛ یعنی هر مقدارى که واقعا در درون اقتدار داشته باشد، به همان نسبت در عرصه بین الملل نیز قدرت خواهد داشت.

در مطالعات نظری روابط بین الملل نیز این نظریه به عنوان یک رویکرد مهم مد نظر اندیشمندان قرار گرفته است. «این رویکرد، قدرت و اقتدار را بر حسب «کنترل منابع» تعریف می‌کند. از این منظر قدرت و اقتدار ملی عبارت است از مجموع توانایی‌ها و منابع و عناصر مادی و غیر مادی قدرت که یک کشور آنها را در اختیار دارد. از این رو، هرچه مجموع توانایی‌ها و قابلیت‌های مادی و معنوی یک کشور بیشتر باشد، از قدرت و اقتدار بیشتری در صحنه‌ی بین‌المللی برخوردار خواهد بود. در این رویکرد رابطۀ مستقیم و این‌همانی بین منابع و عناصر قدرت و اقتدار ملی وجود دارد، به گونه‌ای که قابلیت‌ها و توانایی‌های یک کشور -به‌ویژه نظامی و اقتصادی- تعیین‌کننده‌ی قدرت و اقتدار آن در نظام بین‌الملل است.»[3]

ساخت درونی نظام در حوزه فرهنگ

فرهنگ مهم­ترین عنصر تشکیل­دهنده جامعه است و در گفتمان پیشرفت اسلامی مهم­ترین عنصر تلقی می­شود، البته این عنصر در سال­های گذشته، و به دلیل شرایط خاص کشور، تحت تأثیر مسائل اقتصاد قرار گرفته است و فوریت اقتصاد باعث شده است که مسائل فرهنگی در درجه دوم اهمیت قرار بگیرد، اما این ضرورت زمانی باید مورد توجه مسئولین قرار بگیرد و در آینده بیشترین توان و امکانات در کشور بر روی مسائل فرهنگی متمرکز شود. در بخش مسائل فرهنگی نیز چند عنصر اصلی وجود دارد که باعث افزایش اقتدار درونی نظام می­شود؛ این عناصر عبارتند از:

1. روحیه و اعتماد به نفس ملی: اعتماد به نفس ملی پس از انقلاب اسلامی و با تأکیدهای بسیار حضرت امام خمینی (ره) به مردم بازگردانده شد. همین روحیه حضرت امام و مقام معظم رهبری که البته از باور و اعتماد ایشان نسبت به وعده­های الهی ناشی می­شد، باعث پیروزی­های ملت ایران در طول 35 سال گذشته شده است.

2. توجه به هویت (اصول و بنیان­های) جامعه خودی: تصمیم­گیرندگان بایستی بدانند که در چه محیطی و برای چه مردم یا جامعه­ای برنامه­ریزی می­کنند. صرف موفقیت یک برنامه در یک کشور، ضمانتی برای موفقیت آن برنامه در سایر کشورها نیست. از این رو، بایستی با توجه به اسناد بالادستی و تدوین الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت نقشه راه مشخصی برای رسیدن به اهداف نظام جمهوری اسلامی طراحی شود.

3. توجه به سبک زندگی اسلامی-ایرانی: سبک زندگی بخشی حقیقی و اصلی تمدن اسلامی است و بر اساس هدفی که ما از زندگی داریم مشخص می­شود. در این بخش مسائلی مثل خانواده، سبک ازدواج، نوع لباس، نوع مسکن، رفتار ما با دیگر اقشار جامعه و ... قرار می­گیرد و باید بیشترین اهتمام برای برنامه­ریزی در کشور بر روی اینگونه مسائل قرار گیرد.

4. تقویت اعتقادات و باورهای دینی: در بین مردم و مسئولین نظام اسلامی باور و اعتماد به خدای متعال وجود دارد. این باور که ریشه آن وعده الهی و تخلف­ناپذیر «ان تنصرالله ینصرکم» است باعث می­شود که ملت ما بر اساس روحیه­ دینی در جامعه به فعالیت بپردازند. بر این اساس بایستی در برنامه­ریزی فرهنگی به این عنصر توجه ویژه­ای شود.

تیجه­گیری

همه عواملی اقتصادی، سیاسی و فرهنگی که اشاره کردیم برای تقویت ساخت درونی یک کشور اهمیت دارد، اما پشتوانه همه این عوامل رشد علمی است. باید توجه داشت که عامل اصلى که به یک ملت اقتدار می­بخشد، علم است. علم هم می­تواند اقتدار اقتصادى ایجاد کند، هم می­تواند اقتدار سیاسى ایجاد کند و هم می­تواند اقتدار فرهنگی به وجود بیاورد. بر این اساس، طی سالیان اخیر-بخصوص یک دهه اخیر- رشد علمی در کشور ما شتاب بسیار زیادی به خود گرفته است و چندین برابر متوسط جهانی شده است. این رشد علمی در بیشتر حوزه­های علمی با روحیه­ای جهادی به وجود آمده و پشتوانه­ای برای پیشرفت­های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی کشور شده است. البته این رشد علمی باید همراه با ضمانت­هایی باشد تا منجر به فساد نشود و آن عامل هم ایمان به خدا و توجه به معنویات است؛ « عشق به معنویت و ارتباط با خدا، مهم­ترین عاملى است که پیشرفت یک ملت را به معناى واقعى خودش تضمین مى­کند؛ اگر این نشد، همۀ آنچه که دستاوردهاى به معناى عرفى و رایج جهانِ پیشرفته محسوب مى­شود، ممکن است در راه­هاى غلطى مصرف شود؛ یعنى ممکن است یک کشور از لحاظ رفتارهاى اجتماعى­اش منضبط، مؤدب و با اخلاق باشد، ثروت و علم را هم به دست بیاورد، اما در عین حال همین ثروت و علم و همین انضباط مردمى خودش را براى نابود کردن یک ملت دیگر به کار گیرد. این غلط است؛ این در منطق ما درست نیست. علم خودش را به کار بگیرد براى ایجاد سلاحى مثل بمب اتم که وقتى یک جایى فرود افتاد، دیگر با گناه و بى­گناه و مسلح و بچۀ کوچک و شیرخوار و انسان­هاى مظلوم را نگاه نمى­کند و فرقى نمى­گذارد و همه را نابود مى­کند.»[4]