دیدبان: با آغاز بحران سوریه بتدریج ماهیت متفاوت تحولات این کشور با دیگر کشورهای عربی پدیدار شد. بگونه ­ای که تجمعات اعتراضی مردم در اماکن عمومی جای خود را به معارضین مسلح و جنگ­های چریکی داد. عده ­ای از عناصر ارتش به سرعت از بدنه نیروهای مسلح جدا شدند و اقدام به تشکیل "ارتش آزاد سوریه" نمودند. القاعده نیز نیروهای خود را از سراسر دنیا فراخواند و برای جنگ در سوریه از مرزهای ترکیه، اردن و لبنان وارد خاک سوریه نمود. به این ترتیب، بحران سوریه تبدیل به جنگی تمام عیار شد. اما در این میان، جایگاه ارتش آزاد به عنوان ستون فقرات معارضین مسلح و رابط معارضین با بازیگران خارجی از اهمیت بالایی برخوردار است که نیازمند بحث و بررسی در این زمینه می­ باشد. در این نوشتار سعی شده تا حد امکان مباحثی پیرامون نحوه پیدایش، ساختار و اماکن انتشار آن بیان گردد.

پیدایش، اهداف و ساختار تشکیلاتی

با افزایش حجم منازعات در سوریه بتدریج برخی از عناصر ارتش بصورت داوطلبانه و یا به وسیله تهدید از بدنه نیروهای مسلح جدا شدند. اولین موج جدایی از ارتش با خروج حسین هرموش و تعدادی از عناصر تحت فرمان وی آغاز گردید. وی اقدام به تشکیل جنبش مسلحی موسوم به جنبش افسران آزاد نمود. اندکی بعد، سرهنگ "ریاض الاسد" نیز از ارتش جدا شد و در تاریخ 29/7/2011م اقدام به تشکیل "ارتش آزاد سوریه" در ترکیه نمود. وی هدف خود را دفاع از ملت سوریه در مواجهه با اقدامات مسلحانه ارتش اعلام کرد.[1]

توجه به این نکته ضروری است که ارتش آزاد سوریه از آغاز تاسیس تا کنون طی مراحل متعددی توسعه یافته و تشکیلات ساختاری آن شکل گرفته است که به شرح زیر می­باشد:

مرحله اول: این مرحله با تشکیل"شورای نظامی موقت" به مثابه ساختار تشکیلاتی ارتش آزاد در نوامبر 2011م آغاز شد. این شورا در بیانیه آغازین خود سرهنگ ریاض الاسد را به عنوان رئیس شورا معرفی نمود. علاوه بر این، اسامی هشت نفر دیگر از اعضای شورا به اضافه بخش­هایی از ساختار تشکیلاتی ارتش آزاد در این بیانیه منتشر گردید.

بیانیه مذکور همچنین در بردارنده اهداف شورای نظامی بود که بصورت کلی عبارت بود از تعیین کیفیت ماموریت­های ارتش آزاد سوریه در مسائلی همچون اسقاط نظام، حمایت از شهروندان سوری، محافظت از دارایی­های عمومی و خصوصی، جلوگیری از هرج و مرج بعد از سقوط نظام حاکم و در نهایت فعالیت در حوزه نظامی و حفظ امنیت کشور.

مرحله دوم: با انشقاق سرتیپ "مصطفی الشیخ" و تشکیل گروهی تحت عنوان "شورای عالی نظامی انقلابی" (المجلس العسكري الثوري الاعلی) در فوریه 2012م ارتش آزاد وارد مرحله جدیدی گردید. [2] فرماندهان شورای نظامی در آن دوره اذعان می­کردند که سرتیپ شیخ هیچ ارتباطی با ارتش آزاد ندارد، اما بتدریج میان شیخ و ریاض الاسد آشتی برقرار شد و شورای عالی نظامی انقلابی به ارتش آزاد پیوست. اگرچه نباید از نظر دور داشت که آشتی میان این دو گروه در نتیجه برخی تحولات داخلی بروز نمود که از جمله آن می­توان به افزایش نفوذ گردان­های مسلح در داخل سوریه (وابسته به القاعده) و استقلال آنها از رهبران مستقر در ترکیه اشاره نمود. لذا شورای عالی نظامی انقلابی یا ادغام در ارتش آزاد سعی در توسعه نفوذ و افزایش هماهنگی در سطح فرماندهان خارج از سوریه و گردان­های مسلح داخل سوریه نمود.[3]

مرحله سوم: به دنبال ادامه فشارهای نظام حاکم در سوریه بر ارتش آزاد و ضعف هماهنگی و ارتباط میان عناصر معارض در داخل و خارج سوریه، تشکیلات جدیدی موسوم به "فرماندهی مشترک ارتش آزاد" (القيادة المشتركة للجيش الحر) در مارس 2012م در داخل سوریه اعلام موجودیت نمود که وظیفه آن ایجاد هماهنگی میان معارضین مسلح داخلی با فرماندهی ارتش آزادی سوریه در خارج از کشور می­باشد. در حال حاضر این رهبری مشترک در شهرهای حمص، حماه، ادلب، دمشق و دیرالزور فعالیت دارد.[4]

مرحله چهارم: در این مرحله که با تاسیس "فرماندهی مشترک شوراهای نظامی انقلابی" (القيادة المشتركة للمجالس العسكرية الثورية) در سبتامبر 2012م آغاز گردید، چارچوب وسیع­تری برای هماهنگی میان عناصر ارتش آزاد فراهم گردید.[5] این تشکیلات جدید دارای سه سطح اصلی است متشکل از فرماندهی کل، دفتر هماهنگی و ارتباطات و شورهای نظامی استان­ها است که در شکل زیر به تفکیک ترسیم شده است.

مرحله پنجم: همزمان با تاسیس "شورای عالی فرماندهی نظامی" (مجلس القيادة العسكرية العليا) در دسامبر 2012م آخرین مرحله توسعه ساختار تشکیلاتی ارتش آزاد آغاز گردید.[6] این شورا که برآیند گفتگوهای متعدد فرماندهان شورای نظامی و انقلابی با فرماندهان تیپ­ها و گردان­های منتسب به القاعده بود، در نهایت منجر به انتخاب 261 نماینده تحت عنوان "کمیته نیروهای انقلابی" (هيئه القوى الثورية) گردید که بعدها با انتخاب 30 از آنها به عنوان نماینده پنج جبهه فعال (شمال، غرب، مرکز، جنوب و شرق) شورای عالی فرماندهی نظامی بصورت رسمی اعلام موجودیت نمود. در حال حاضر، سرتیپ "سلیم ادریس" فرماندهی این شورا را بر عهده دارد. لازم به ذکر است که هر یک از مناطق پنجگانه فوق دارای بخش­هایی همچون معاونت عملیات، معاونت اطلاعات، معاونت امداد و تجهیز، معاونت اداری- مالی و معاونت عدالت انتقالی هستند.

در این مرحله، شورای عالی فرماندهی نظامی خود را به عنوان بالاترین مقام نظامی سوریه که مسئولیت تدوین سیاست­های نظامی برای سرنگونی نظام حاکم در سوریه، توزیع تسلیحات و منابع مالی در میان عناصر مسلح، ایجاد هماهنگی در میان فرماندهان میدانی و عناصر مسلح و در نهایت برطرف ساختن اشکالات ساختاری موجود در بدنه ارتش آزاد را بر عهده دارد، معرفی می­نماید.[7] لازم به ذکر است که حامیان خارجی معارضین مسلح این شورا را نماینده رسمی معارضه دانسته و کمک­های مالی و تسلیحاتی را از طریق این شورا به معارضین سوری انتقال می­ دهند.

دولت­ های حامی ارتش آزاد

برخي از دولت­ها محور اصلی حمایت از معارضین مسلح به ویژه ارتش آزاد در سوریه هستند که از جمله آنها می­توان به ترکیه، عربستان سعودی و قطر اشاره کرد. در این میان، ترکیه به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و همجواری با سوریه مهمترین نقش را در حمایت از معارضین مسلح بر عهده دارد؛ بگونه­ای که اغلب شوراهای نظامی تشکیل شده طی دو سال گذشته در داخل خاک سوریه حضور دارند. اين وضعيت با سيطره معارضین مسلح بر مناطق مرزی همجوار تركيه از شدت بیشتری برخوردار گردید. زیرا مرزهای ترکیه به معبر اصلی انتقال تسلیحات و کمک­های مالی و انسانی به معارضین مسلح در داخل سوریه تبدیل گردید. اخیراً نیز نخست وزیر ترکیه به این مسئله اذعان کرده و بیان داشت: "کمک­های ترکیه متمرکز بر کمک­های لجستیکی بوده و همچنان ادامه خواهد داشت".[8]

قطر دیگر حامی اصلی معارضین مسلح سوریه محسوب می­گردد. در این راستا، روزنامه "فایننشال تایمز" قطر را یکی از بزرگترین حامیان مالی معارضین معرفی می­کند که طی دو سال گذشته بالغ بر 3 میلیارد دلار به شاخه سیاسی معارضین کمک مالی کرده و ضمن حمایت از پناهندگان سوری کمک­های شایانی به معارضین مسلح سوری نیز ارائه کرده است.[9] همچنین دولت قطر به وسیله برگزاری کنفرانس­های دوستان سوریه سعی در افزایش نقش خود در بحران سوریه نموده است. شاید بتوان مهمترین کنفرانس­ دوحه را کنفرانس نوامبر 2012م دانست که طی آن "ائتلاف ملی نیروهای انقلاب و معارضین سوریه" به عنوان ابزاری برای تجمیع و هماهنگی نیروهای معارض تاسیس گردید. این در حالی بود که بیانیه پایانی آن نیز بر ضرورت اقدام هماهنگ، حمایت از شوراهای نظامی، تشکیلات، گردانها و همه مجموعه­های نظامی انقلابی و همچنین تاسیس فرماندهی ارشد نظامی برای هدایت همه جریان­های مسلح تاکید داشت.[10]

عربستان سعودی نیز از آغاز بحران سوریه نقش حمایت­گرانه خود را برای معارضین سوریه حفظ کرده و در همه مراحل به ویژه با ورود حزب الله به معادله سوریه سعی در اعطای مشروعیت دینی و سیاسی به معارضین مسلح و غیر مسلح نموده است. به عنوان مثال، شیخ عبدالعزیز آل شیخ در مارس 2012م اقدام به صدور فتاوی وجوب حمایت مادی و معنوی از ارتش آزاد در جهاد با نظام بشار اسد نمود.[11] همچنین، رسانه­ها از پرداخت حقوق عناصر مسلح توسط سازمان اطلاعات عربستان[12] و نیز اعطای 35 تن اسلحه سبک به معارضین سوری پرده برداشتند.[13]

در نهایت دولت آمریکا یکی از مهم­ترین حامیان معارضین سوری است که نظراتش همواره از جایگاه برجسته­ای در بحران سوریه برخوردار بوده است. ایالات متحده به دلایل بسیاری در بحران سوریه وارد شده و از آغاز بحران تا کنون قائل به مسلح نمودن معارضین بوده است. البته، اجرایی نمودن این دیدگاه دارای فراز و نشیب­هایی نیز بوده است. به عنوان مثال، دولت آمریکا پس از تصویب لایحه مسلح نمودن معارضین در کمیته روابط خارجی مجلس سنا (با 15 رای در مقابل 3 رای) در ماه می 2013م اجازه مسلح نمودن گروه­های معینی از معارضه را تحت شرایط خاص همچون التزام به مباحث حقوق بشر، مبارزه با تروریسم و استفاده از سلاح­های شیمیایی دریافت نمود.[14]

به منظور تبیین بهتر حمایت بازیگران خارجی از معارضین مسلح سوریه می­توان به بخشی از اعترافات "محمد مهند الاسطوانی" (مسئول فرماندهی نظامی دمشق و حومه) در مصاحبه با شبکه تلویزیونی سوریه، استناد ورزید:

دکتر "عماد الدین رشید" از اعضای اخوان المسلمین سوریه که مقیم استانبول است، با من تماس گرفت و گفت باید فردا شما و تعدادی از دوستان را در اردن زیارت کنم. فردا ساعت 11 صبح موعد ملاقات ما بود. من وارد اردن شدم و فردی از سازمان اطلاعات اردن در فرودگاه منتظر من بود. سوار ماشین شدم و به همراه او به منطقه­ای بیرون از شهر رفتیم که متوجه شدم مقر سازمان اطلاعات اردن است. با چشمان بسته وارد محوطه سازمان شدم و در اتاقی منتظر شدم. بعد از مدتی دکتر عماد الدین رشید، یک آمریکایی به نام "مایکل" و یک اردنی به نام "عمرو" که از سازمان سیا بودند وارد شدند و مایکل به من گفت: "ما آماده هر گونه همکاری با شما هستیم، اما باید توجه داشته باشید که پنتاگون خواستار هماهنگی و اتحاد معارضین سوریه است". بعد از این دیدار وارد اتاق دیگری شدیم که تقریبا 40 نفر از اردن، عربستان، قطر، ترکیه و آمریکا بر سر میزی بزرگ حضور داشتند. پیرمردی اردنی (در حدود 80 ساله) که تا کنون او را ندیده بودم به من خوش آمد گفت. همه منتظر یک شاهزاده سعودی به نام امیر "سلمان بن سلطان" بودند که با تاخیر به جلسه رسید. او مردی 30 ساله بود که مسئول پرونده سوریه در سازمان اطلاعات عربستان بود. پس از مدتی "سرهنگ احمد نامی" فرمانده نظامی جیش الحر در منطقه درعا و جنوب وارد شد. تعجب کردم. دقایقی بعد سرهنگ "خالد الحبوس" فرمانده جیش الحر در دمشق و حومه نیز وارد شد. شاهزاده سعودی از اوضاع سوریه گفت و انگار همه منتظر شنیدن موعظه های او بودند. او گفت: "مقامات سعودی تمام قد به حمایت از معارضه سوریه به پاخاسته اند. لذا باید با هم ائتلاف کنیم. برای این منظور بصورت پیش پرداخت 2 میلیون دلار به شما می دهیم تا مهمات خریداری کنید. مقداری سلاح نیز خودمان برایتان تامین میکنیم".

نماینده آمریکا نیز گفت: "رئیس جمهور آمریکا توصیه کرده که شما را به انواع سلاح های پیشرفته مجهز کنیم". پیرمرد اردنی نیز 500 هزار فشنگ را تامین کرد و گفتند که این فقط برای دمشق و حومه است و شما به باقی کار نداشته باشید. آنها در مورد حلب نیز صحبت کردند و من متوجه شدم که برای حلب نیز که هنوز آرام بود، برنامه دارند. در نهایت من 900 هزار دلار و دو فرمانده جیش الحر نیز هر یک 550 هزار دلار دریافت کردیم. امیر سلمان نیز به هر نفر 50 هزار دلار هدیه شخصی داد. اگرچه مبالغی که به ما داده شد، هیچ یک صرف خرید تسلیحات نشد و همه را برای خود هزینه کردیم و منتظر کمک های غیرنقدی دوستان ماندیم. پس از مدتی تعدادی خمپاره 120 آمریکایی در اختیار ما قرار گرفت و ما 10 نفر از افسران خود را برای آموزش به اردن اعزام کردیم.

ارتش آزاد و چالش­ های پیش­رو

با نگاهی دقیق به نحوه عملکرد ارتش آزاد می­توان به این نتیجه رسید که این مجموعه با چالش­های متعددی دست به گریبان است که مهم­ترین عوامل ضعف و ناکارآمدی آن تا کنون به شمار می­آیند. این عوامل به صورت مختصر به شرح زیر می­باشند:

1. شکاف میان فرماندهان ارتش آزاد در ترکیه و فرماندهان میدانی آن در داخل سوریه که ناشی از اختلاف دیدگاه آنها در قبال تحولات سیاسی این کشور می­باشد. به عنوان مثال، این اختلافات در طرح کوفی عنان به حدی بود که در مارس 2012م سرهنگ "قاسم سعد الدین" سخنگوی فرماندهی ارتش آزاد در داخل سوریه فرماندهی میدانی را تصمیم­گیرنده اصلی مسائل سوریه معرفی کرد.

2. رقابت ميان فرماندهان ارتش آزاد و بروز انشقاقات درونی که منجر به خروج برخی فرماندهان و تاسیس ساختارهای موازی می­گردد. همانگونه که سرتیپ مصطفی الشیخ در دسامبر 2012م اقدام به تاسیس شورای عالی نظامی انقلابی نمود و بحران­های بسیاری را برای ارتش آزاد ایجاد کرد که در نهایت به آشتی و ادغام در بدنه ارتش آزاد این مشکلات برطرف گردید. اما باید توجه داشت که همچنان زمینه این رقابت­ها و انشقاقات وجود دارد.

3. توسعه نفوذ گردان­های نظامی اسلام­گرا و سلفی و افزایش اختلافات آنها با شورای نظامی ارتش آزاد. زیرا ارتش آزاد تاکید دارد که به دلیل برخی ملاحظات بین­المللی همچون دادن اعتماد به متحدان غربی ماهیت سکولار خود را حفظ کند. این در حالی است که عناصر مسلح اسلام­گرا به وضوح ارتباط خود با القاعده را اعلام کرده و اهداف خود را از جهاد در سوریه برپایی حکومت اسلامی در این کشور بیان می­دارند. از این­رو، روابط ارتش آزاد و گردان­های اسلامی دچار نوعی بی اعتمادی است. این وضعیت به ویژه در مناطقی که اسلام­گرایان در آن نفوذ دارند همچون حمص (گردان­هاي الفاروق) و ادلب (گردان­های صقور الشام) در آن حضور دارند، از شدت بیشتری برخوردار است. زیرا در مورد چگونگی اداره کشور و تقدم عدالت اجتماعی با برپایی دادگاه­های شرعی و غیره اختلاف نظرهای متعددی میان این دو گروه وجود دارد.

4. حمايت خارجي و رقابت ميان قطر و عربستان سعودی در مورد پرونده سوریه؛ زیرا هر یک از بازیگران نامبرده به جناحی خاص در داخل ارتش آزاد گرایش داشته و حمایت مالی خود را معطوف به آن می­کند. این مسئله به نوبه خود باعث بروز رقابت و انشقاقاتی در ارتش آزاد می­گردد. در این راستا، می­توان به انشقاق سرتیپ حسن کلیه فرمانده شورای نظامی ساحل اشاره نمود که دارای گرایش به عربستان سعودی بود.