دیدبان:  فروپاشی سریع نیروهای مسلح و پلیس لیبی بعد از سقوط معمر قذافی فضای مناسبی را برای گروه­های مسلح و شبه­نظامی فراهم آمد تا خلأ امنیتی ناشی از این وضعیت را پر کنند.البته، حضور گسترده عناصر مسلح که معمولا غیرقابل کنترل و خودسر هستند؛ وضعیت نابسامانی برای کشور لیبی ایجاد کرده است.دیدبان حقوق بشر در گزارش ژوئیه سال 2012م اعلام کرد که 4000 بازداشتگاه غیرقانونی متعلق به گروه­های شبه نظامی در سراسر لیبی وجود دارد. اما آنچه بیش از همه اوضاع این کشور را با دشواری مواجه ساخته عبارت است از سیطره عناصر مسلح و شبه نظامیان قبیله­ای بر اماکن حساس و استراتژیک همچون: فرودگاه­ها، چاه­های نفت، مرزهای بین­المللی و حتی هتل­های بین المللی در طرابلس.

دورنمایی از گروه­های مسلح در لیبی

در ابتدا ذکر این نکته ضروری است که در نوشتار حاضر تنها گروه­هایی مورد بررسی قرار گرفته­اند که صرفاً دارای اهداف نظامی بوده و مباحث عقیدتی (همچون جهاد فی سبیل الله، تشکیل امارت اسلامی و غیره) در تشکیل و روند فعالیت آنها نقشی بر عهده نداشته­اند. این گروه­هاعموما از افراد قبایل و مناطق خاص هستند که، به­رغم داشتن گرایش­های افراطی، بیش از هر چیز منافع قبیله و منطقه برای آنها اهمیت داشته و صرفا به دلیل مبارزه مسلحانه با نظام استبدادی معمر قذافی سازماندهی شدند. بعد از پیروزی انقلابنیز عمدتا به عنوان نیروهای نظامی و امنیتی دولت انتقالی لیبی تحت نظارت وزارت دفاع به تامین امنیت شهرها و حفاظت از شخصیت­های برجسته لیبیایی مشغول به فعالیت شدند.

با توجه به نکات فوق، در حال حاضر 4 گروه مسلح در لیبی وجود دارد که عبارتند از: تیپ­های انقلابی، تیپ­های نامنظم، تیپ­های بعد از انقلاب و گروه­های شبه نظامی. تعدادی گروه­های محلی نیز وجود دارند که از جمله آنها می­توان به "شوراهای نظامی" و "اتحادیه­های انقلابیون" اشاره نمود. اگرچه، لازم به ذکر است که برخی از گروه­های قدرتمند و خطرناک شبه نظامی نیز همچون "انصار الشریعه" و گردان "عقبه بن نافع" در لیبی فعال هستند که تحت نظارت تشکیلات موسوم به "ائتلاف گردان­های انقلابی" نبوده و تابع القاعده هستند.

مناطق عمده فعالیت گروه­های مسلح و شبه نظامی در لیبی

يك- گردان­های انقلابی،

گردان های انقلابی دارای تجربه جنگی بالا و افراد آموزش دیده هستند. همین مسئله عامل تمایز آنها با گروه­هایی است که بعد از انقلاب و در اثنای جنگ داخلی در این کشور سر برآوردند. عمده افراد این گردان­ها از اهالی شهرهای مصراته و زنتان می­باشند. بگونه­ای که از نوامبر سال 2011م، تا کنون 236 گردان انقلابی (با بیش از 40000 عضو) در "اتحادیه انقلابیون مصراته" ثبت گردیده است. بر اساس آمارهای موجود هسته مرکزی این اتحادیه را دانشجویان (41%)، کارگران بخش خصوصی (38%)، کارگران بخش دولتی (11%)، تکنوکرات­ها از جمله پزشکان (8%) و افراد بیکار (2%) تشکیل می­دهند.

دو- گردان­های نامنظم،

این گردان ها در حقیقت گردان­های انقلابی جدا شده از شوراهای نظامی محلی طی مراحل مختلف بعد از جنگ هستند. طبق آمار مقامات ارشد نظامی، از آغاز سال 2012م، بین 6 تا 9 گردان نامنظم در مصراته وجود داشت که کمتر از 4% کل گروه­های مسلح در شهر را به خود اختصاص داده بود. اما بتدریج اقدام به تشکیل گردان­های مشابه گردان­های انقلابی نمود که به موجب آن در حال حاضر از توان سازمانی و نظامی مطلوبی برخوردار گردیده است.فرماندهان گردان­های نامنظم تمایلی به ادغام با شوراهای نظامی محلی را ندارند. این در حالی است که این گروه مذکور فاقد مشروعیت قانونی بوده و تنها حافظ منافع اجتماعی عشیره و قبیله خود هستند. لازم به ذکر است که بسیاری از جرایم علیه حقوق بشر در لیبی توسط این گردان­ها به وقوع می­پیوندد.

سه- گردان­هاي بعد از انقلاب

گردان های مذکوربه دلیل پر کردن خلأ امنیتی ناشی از فروپاشی نظام قذافی تشکیل گردند. این گردان­ها عموماً در مناطق حامی حکومت [قذافی] یا شخص قذافی همچون بنی الولید و سرت تشکیل یافتند، اما در دیگر مناطق نیز بصورت پراکنده حضور دارند. بعد از انقلاب، تعداد این گردان­ها به دلیل گستره و حجم گروه­های حامی در لیبی افزایش چشم گیر داشته است. این گروه­ها به­رغم مدت زمان اندکی که از تشکیل آنها می­گذرد، به شرکت در منازعات طایفه­ای، بعد از انقلاب، از تجربه نظامی بالایی برخوردار هستند.

چهار- گروه­های شبه نظامی و اماکن انتشار آنها

تا قبل از ترور سفیر آمریکا در لیبی، طبق آمارهای غیر رسمی در حدود 1700 گروه شبه نظامیدر لیبی فعالیت داشتند، اما بعد از این واقعه مقامات دولت لیبی اقدام به مقابله جدی با این گروه­های شبه نظامی نمودند.عمده تمرکز شبه نظامیان لیبایی در مناطق شرقی و غربی کشور است.

در شرق لیبی: محور فعالیت شهر "بنغازی" است که شورای انتقالی ملی لیبی آنها را در ژوئیه 2011م تحت نظارتوزارت دفاع قرار داد. این گروه­های شبه نظامی عبارتند از:

·  تیپ شهدای 17 فوریه: این گردان بزرگترین و توانمندترین گروه شبه نظامی در شرق لیبی است که توسط وزارت دفاع حمایت مالی شده و متشکل از 12 گروهان نظامی با 1500 تا 3500 عضو است. سلاح­هایی که هم اکنون در اختیار این گردان وجود دارد اعم از سلاح­های سبک و سنگین و ادوات آموزشی می­باشد. عمده فعالیت این گردان در شهر الکفره در جنوب لیبی می­باشد. طبقه اخبار منتشر شده برخی از اعضای این گردان در سوریه مشغول جنگیدن با نظام بشار اسد هستند.

· تیپ شهدای ابو سلیم: این تیپ در حقیقت بقایای بجا مانده از "جماعه الاسلامیه المقاتله" می­باشد که در دوران معمر قذافی به دلیل داشتن تفکر جهادی تحت فشار شدید بودند؛ تا بدانجا که بسیاری از آنها در زندانهای قذافی کشته و تعداد زیادی نیز از کشور فرار کرده و در افغانستان ساکن شدند. اگرچه، با شروع انقلاب مردمی علیه قذافی دوباره به کشور بازگشتند و در صف انقلابیون قرار گرفتند. بعد از فروپاشی دولت قذافی نیز با تشکیل گردان شهداء ابوسلیم به فعالیت خود ادامه دادند. این گروه علاوه بر اهتمام به مسائل نظامی دارای رویکرد اجتماعی نیز هست. به عنوان مثال، سنگ­فرش کردن برخی خیابان­ها در شهرهای "درنه" و "شرق بنغازی" توسط اعضای این گروه صورت گرفته است. به­رغم ضبغه اسلامی این گروه، تا کنون اطلاعات موثقی در مورد رویکرد ایدئولوژیک آن بدست نیامده است.

زندان ابو سلیم

· گردان­های شهید راف الله السحاتی:این گردان به نام یکی از اولین شهدای شهر بنغازی در سال 2011م نامیده شده است. در ابتدا این گردان بخشی از تیپ شهداء 17 فوریه بود، اما بتدریج توسعه یافت و تبدیل به گردانی مستقل گردید. در حال حاضر، این گردان­ها دارای 1000 عضو می­باشند که محدوده تمرکز آنها عمدتا در شهر "الکفره" می­باشد. اعضای این جماعت رابطه تنگاتنگی با وزارت دفاع لیبی داشته و در مسائل مربوط به این وزارتخانه همچون تامین امنیت انتخابات ملی در شرق لیبی کمک شایانی به آن کردند. اخیرا اعضای این جماعت متهم به ترور سفیر آمریکا در بنغازی شده­اند، اما این مسئله از سوی فرماندهان گردان­­ها انکار شده است.

· نیروهای سپر لیبی: این نیروها از بیشترین پراکندگی در سر تاسر لیبی برخوردار هستند. نیروهای سپر لیبی به مثابه یک نیروی نظامی ذخیره در لیبی است و گزارش­های خود را به نام "وسام بن حمید" فرمانده تیپ بنغازی موسوم به "شهدای آزاده لیبی" به وزارت دفاع این کشور ارسال نمی­نماید. هسته مرکزی این نیرو را گروه­های شبه نظامی کوچک در شهرهای مصراته، الخمس و دیگر شهرهای کوچک مرکزی لیبی تشکیل می­دهند که مجموعا دارای 3 تیپ اصلی در شرق، مرکز و غرب لیبی می­باشد. از جمله مهم­ترین وظایف این نیرو می­توان به اجرای قانون، تامین امنیت مناطق و اموری نظامی اشاره کرد. لازم به ذکر است که این نیرو، بر خلاف دیگر گروه­های مسلح، دارای وجهه خوبی در رسانه­های اجتماعی است و اعمال خیریه گروه معمولا از سوی رسانه­های مذکور مورد تقدیر و تشکر واقع می­گردد.

در غرب لیبی: گروه­های شبه نظامی با پیوستن برخی نظامیان سابق و سربازان نیروی دریایی به گروه­های داوطلب مسلح در دوران انقلاب 2011م از توانایی نظامی مطلوبی برخوردار گردیدند. گروه­های مسلح فعال در این منطقه عبارتند از:

· شوراي نظامي انقلابيون الزنتان: شهرت اين شورا به دلیل بازداشت سیف الاسلام قذافی قبل از خروج از کشور در سال 2011م می­باشد. در حال حاضر "مختار خلیفه الشهوب" افسر سابق نیروی دریایی لیبی ریاست شوار را بر عهده داشته و گفته می­شود وزیر دفاع لیبی (اسامه الجویلی) نیز از فرماندهان سابق این شورا می­باشد. شورای نظامی الزنتان بعد از انقلاب 2011م لیبی توسط 23 گروه شبه نظامی در منطقه الزنتان و جبال نفوسه تشکیل گردید و هم اکنون دارای 5 تیپ از جمله تیپ "شهید محمد المدنی" با 4000 نیرو می­باشد. شوراي نظامی الزنتان دارای چندین رسانه­ تصویری و مکتوب به زبان عربی است که از جمله آنها می­توان به شبکه ماهواره­ای "لیبیا الوطن" و تعداد زیادی سایت و صفحات فیسبوک اشاره کرد.

· تیپ سعدون السویحلی:اين تیپ بخشی از "شورای نظامی مصراته" است که عناصر مسلح شهرهای ساحلی را در خود جای داده است. این تیپ در آزادسازی شهرهای طرابلس و سرت نقش کلیدی داشت.در حال حاضر "فرج السویحلی"فرماندهی تیپ را بر عهده دارد و پایگاه اصلی آن در طرابلس می­باشد که حفاظت از تعدادی ساختمان­های دولتی را بر عهده دارد. به تازگی نیز در سازمان امنیت لیبی ادغام شده است، اما مسئله ربایش "سلیمان دوغه" خبرنگار لیبیایی که شبه نظامیان مصراته را مورد انتقاد قرار می­داد، تا حدی جایگاه این گروه را تضعیف نموده است.

· تیپ السویق: این تیپ توسط انقلابیون منطقه "الزنتان" و"جبال نفوسه"برای حمله به طرابلس در سال 2011م تشکیل گردید. بعد از انقلاب مسئولیت حفاظت از شخصیت­های برجسته در حکومت انتقالی به این تیپ واگذار شد و در اکتبر 2012م نیز در وزارت دفاع ادغام گردید. تا کنون آمار دقیقی از نیروی انسانی این تیپ منتشر نشده، اما مشاهدات عینی حکایت از آن دارد که عناصر آن مسلح به ادوات نظامی پیشرفته و به ویژه ضد هوایی هستند. فرماندهی تیپ السویق در حال حاضر بر عهده "عماد مصطفی الطرابلسی" است. در مورد گرایش فکری اعضای این تیپ نیز باید توجه داشت که تفکر اسلام میانه­رو و محافظه­کار در میان اکثر افراد آن به وضوح نمایان است.

· تیپ القعقاع: اين تيپ توسط تعدادی از اهالی مناطق غربی لیبی که در سال 2011م در پایگاه­های الزنتان آموزش دیده بودند، تشکیل گردید. در حال حاضر "عثمان ملیقطه" از نظامیان دوران قذافی است که در آستانه انقلاب 17 فوریه از ارتش جدا شد و به صف انقلابیون پیوست. تیپ القعقاع در حال حاضر تحت نظارت وزارت دفاع لیبی است و از جمله مسئولیت­های این تیپ می­توان به اجرای قانون، تامین امنیت و حفاظت از شخصیت­ها اشاره نمود.

توجه به اين نكته ضروري است كهدر حال حاضر کشمکش­های بسیاری بر سر چگونگی بازسازی ارتش در میان گروه­های فوق وجود دارد. به عنوان مثال، گردان­های انقلابی خود را "پاسداران انقلاب" دانسته و اعتمادی به وزارت دفاع و ارتش ملی ندارند. لذا برای حفظ موقعیت خود اقدام به تشکیل شبکه­ای ملی از اتحادیه­های انقلابی تحت عنوان "الدرع الوطنی" نموده­اند که متشکل از چهار لشگر در چهار نقطه جغرافیایی (شرق، غرب، مرکز و جنوب) کشور می­باشد. البته پایگاه اصلی گردان­های انقلابی در منطقه مصراته (لشگر مرکزی ) قرار دارد که بالغ بر 7000نفر از عناصر مسلح این گردان­ها در آن حضور دارند. هم اکنون فرماندهی "الدرع الوطنی" در گردان­های انقلابی بر عهده سرهنگ "یوسف المنقوش" می­باشد که ضمن هماهنگی با گروه­های مسلح رسمی و غیر رسمی در حال مقابله با گروه­های اسلام­گرای افراطی در مناطق الکفره، سبها و الزوراه می­باشد.

گروه­های مسلح و شبه نظامیان لیبی: تهدید یا فرصت

حضور گسترده گروه­های مسلح و شبه نظامی در لیبی بیش از آنکه به تامین امنیت کشور کمک کند منجر به بروز نوعی نا امنی و هرج و مرج در سراسر لیبی گردیده است . عناصر مسلح در شهرهای "طرابلس"، "مصراته" و "بنغازی" حضور گسترده دارند و منازعات قبیله­ای در بسیاری از شهرها به ویژه در"بنی ولید" وضعیت نابسامانی را در این منطقه حکمفرما ساخته است. شهرهای صحرایی نیز مثل "الکفره" دچار بحران امنیتی ناشی از قاچاق مواد مخدر هستند و عناصر مسلح سیطره دولت بر مناطق تحت نفوذ خود را نمی­پذیرند. در چنین شرایطی، دولت انتقالی لیبی با چالش­های متعددی برای سیطره بر اوضاع عمومی کشور مواجه است که ذیلاً بدانها اشاره خواهد شد:

1. در حال حاضریکی از بزرگترین چالش­های امنیتی دولت انتقالی لیبی حجم گسترده تسلیحات نظامی در اختیار گروه­های مسلح و شبه نظامی است. به عنوان مثال، "گردان­های انقلابی" تقریبا 75 تا 85 درصد عناصر مسلح و انبارهای مهمات خارج از سیطره دولت را در اختیار دارند. تنها در شهر مصراته، این گردان­ها دارای 820 تانک، دهها توپ سنگین و بالغ بر 2300 خودروی مجهز به سلاح­های ضد هواپیما هستند. علاوه براین، آمارهای رسمی حکایت از آن دارد که هم اکنون در حدود 30000 قبضه سلاح فردی در اختیار عناصر مسلح قرار دارد که بصورت شخصی در منازل آنها نگهداری می­شود. این مسئله به نوبه خود عامل مضاعفی برای استمرار درگیری­های طائفی در لیبی محسوب می­شود به لحاظ سیاسی نیز استمرار چنین وضعیتی باعث سردرگمی تصمیم­گیرندگان سیاسی و به حاشیه رفتن مسائلی از قبیل توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی خواهد شد.

2. به موازات مشکل فوق، چگونگی برخورد دولت با این مسئله و نیز مهم­تر از آن چگونگی تعامل با گروه­­های مسلح است که وضعیت را بیش از پیش پیچیده می­سازد؛ زیرا اصرار گروه­های مذکور بر حمل سلاح و در مقابل ناتوانی دولت در خلع سلاح ایشان، بعلاوه حضور گروه­های افراطی در میان عناصر مسلح انقلابی وضعیت پیچیده­ای را برای دولت فراهم آورده است. دولت اکنون دو راه بیشتر ندارد: مواجهه یا سازش؛ که در حالت اول امکان پیروزی دولت به دلیل فقدان ارتش قدرتمند دولتی و همچنین حضور عناصر نظامی خبره در گروه­های مسلح مخالف دولت، بسیار ضعیف بوده و منجر به از دست رفتن سیطره دولت بر مناطق فعلی و به تبع آن کاهش مشروعیت دولت خواهد شد. لذا دولت به دنبال این است که با اعطای مبالغ اندک به افراد این گروه­ها آنها را در دستگاه­های نظامی و امنیتی تازه تاسیس خود ادغام نماید. اما باید دید که دولت تا چه حد می­تواند در این امر موفق عمل کند؟

نتيجه­گیری

حضور گسترده گروه­های مسلح و شبه نظامی و حجم عظیم سلاح سبک و سنگین در اختیار آنها بعلاوه خصلت قبیله­ای و جهادی مردم لیبی وضعیت خاصی را برای این کشور استراتژیک در شمال آفریقا پدید آورده است که دولت انتقالی لیبی را فاقد توانایی لازم برای کنترل اوضاع کشور نموده است.لذا در چنین شرایطی، احتمال این می رودکه فرماندهان گروه­های مسلح و شبه نظامی، که نقش اصلی بر براندازی نظام قذافی بر عهده داشته­اند، در صورت عدم تامین منافع قبیله­ای و منطقه­ای خود اقدام به رویارویی با دولت انتقالی یا به تعبیر خود «اصلاح مسیر انقلاب» نمایند.