دیدبان: فصل مشترک در جغرافیای تفکرسیاسی دولت‌های بنی صدر ، هاشمی،خاتمی واحمدی نژاد میل به ظهور"جریان های دولت حامی" در سپهر سیاسی کشور می‌باشد که در این مطلب به بررسی تاریخی این گزاره می‌پردازیم.

بنی صدر

ابوالحسن از دوران دانشجویی خودش را رئیس جمهور ایران می دانست .

ابوالحسنبنی صدر روحانی زاده همدانی که در سال 1342 به عضويت جبهه ملي در اروپا درآمد ؛ با كتاب «اقتصاد توحيدي» در جامعه دانشگاهی برسرزبان ها افتاد . ابوالحسن به آرزوی دوران دانشجویی خود رسید و اولین رئیس جمهور انقلاب اسلامی لقب گرفت ؛ اما زمانی طولانی نکشید که مردم فهمیدند" او همه چیزها را برای خودش می خواست حتی ایران را " ؛ این گفته های نوجوان حزب اللهی در خیابان انقلاب ، پس از عدم کفایت بنی صدر از رئیس جمهوری بود ؛ که شاید حس مشترک تمام مردم ایران در آن دوران را تداعی کند.

بنی صدر سخنرانی های تفرقه انگیزش را آغاز کرده بود ، سخنرانی های که اطرافیانش آن را افشاگری می دانستند ، وی بارها از بعضی ها که نمی گذارند مردم به حقشان برسند سخن می گفت . مطلع این سخنراني ها از روز 17 شهريور 59 در ميدان شهداي تهران آغاز شد؛ سپس در روز عاشوراي همان سال به دستگاه قضايي كشور شديداً حمله كرد ، دو روز بعد نيز در حسينيه ارشاد سخنانش را تکرار کرد ، روز 22 بهمن نيز با سخنان خود شیرینی پیروزی انقلاب را در کام مردم تلخ کرد . امااسفند ماه ، ماه عجیبی بود، ماهی که آغازی بر پایان یک رئیس جمهور تبدیل شد . ابوالحسن بنی صدر طي سخناني به مناسبت سالگرد درگذشت دكتر مصدق ، برضریب تخریب ارگان های انقلابی در سخنانش افزود . اعضای دفترهماهنگی مردم با رئیس جمهور و دفترشخصی وی در جهت گیری بنی صدر نقش به سزای ایفا کردند؛ افرادی مانند احمد سلامتیان¹ و احمد غضنفرپور همگام با ائتلاف همنام در مجلس تجربه تلاش برای حذف نیروهای انقلابی مانند شهید آیت را داشتند ؛ این بار صحنه گردان غائله 14 اسفند بودند .با تیزهوشی و بصیرت نیروهای انقلابی در مجلس به سرعت این حلقه انحرافی را که از افرادی مانند رضا تقوی، منوچهر ظلی ،فضلی‌نژادو مصطفی انتظاریون و.... تشکیل می شد ؛ شناسایی کردند و حضرت آیت الله خامنه ای در دلایل 14 گانه عدم کفایت بنی صدر این گونه از این جریان یاد می کنند " کمترین حد کفایت سیاسی آن است: محدوده‌ی مشاوران نزدیک‌تر و یاران و هم‌کاران رئیس‌ جمهور از عناصر بدسابقه و بدنام و لااقل مشکوکو مورد سوء ظن پاک باشند. من لازم ندانستم در مورد اطرافیان آقای بنی‌صدر توضیحات زیادی بدهم، چرا که درباره‌ی آقای تقوی مطالبی در روزنامه افشا شده بود. درباره‌ی آقای فضلی‌نژاد و بعضی از آقایان دیگر که آن اسناد را از وزارتخانه برده‌اند، لزومی ندارد که وقت را بگیریم." ²وبعد از عدم کفایت بنی صدر این جریان اجازه تنفس در فضای سیاسی کشور پیدا نکرد.

هاشمی و حزب کارگزاران

میراث دولت هاشمی بچه سرراهی کارگزاران است، حزب کارگزاران سازندگی ایران اسلامی با محوریت 16 نفر از اعضای کابینه هاشمی از پشت میز مدیریت هئیت دولت و وزارت‌ خانه‌های گوناگون³ پرچم حمایت از دولت ششم را برافراشتند؛هاشمی را سردار سازندگی نامیدند و دخترش را روانه مجلس پنجم کردند⁴؛ تا خانواده هاشمی ستون اصلی خیمه کارگزاران لقب بگیرد.

اکبر هاشمی رفسنجانی این گونه از علت تشکیل حزب کارگزاران روایت می کند " پایبند نماندن شورای مرکزی جامعه روحانیت مبارز به مصوبه تشکیلاتی خود در رابطه با نحوه شرکت در انتخابات مجلس پنچم باعث تاسیس کارگزاران سازندگی شد " اما ناطق نوری همه چیز را افشا می کند ؛ وی می گوید " آقای هاشمی در یک مقطعی به من گفتند فائزه را هم در لیست بگذارید . من گفتم اصلا جامعه روحانیت با این تفکر نمی سازد . آقای مهدوی کنی و دیگران ایشان را قبول نمی کنند "⁵ این گونه بود که مهر پدری به حضور انتخاباتی آخرین دخترش؛ باعث شد اولین عرصه رقابت سیاسی اعضای کارگزاران یا اعضای هئیت دولت هاشمی ، ارائه لیست انتخاباتی در مجلس شورای اسلامی پنجم به شمار ‌ رود ،در این لیست عبدالله نوری سرلیست و اعضای شاخصی چون آیت الله موحدی کرمانی ، دری نجف آبادی ، ناطق نوری و مرحوم ابوترابی نیز حضور داشتند؛ که سبب واکنش منفی و تبری آنان از حزب کارگزاران شد . کارگزارانی ها بیست نماینده را روانه مجلس کردند تا عرض اندام جدی در صحنه میدانی سیاست کشور نشان دهند اما کارگزاران که خود را راست سنتی ⁶می‌نامید ناگهان با چرخشی یار کمکی اصلاح طلبان بدل شد ؛ آنان در انتخابات رئیس جمهوری سال 1376ازخاتمی حمایت کردند و در نهایت از کابینه دولت خاتمی که به شرکت سهامی تبدیل شده بود ؛ به پاس حمایت از وی سهم خود را از کیک قدرت حضور 9 تن از اعضای این حزب در کابینه دریافت کردند.

خزان کارگزاران خیلی زود فرا رسید، اصلاح طلبان دوستان کارگزاران در سال 1376 خیلی زود هاشمی را " عالیجناب سرخپوش " ⁷نامیدند ؛ که وی می‌خواهد در همه ی دهه سوم انقلاب همچنان قدرتمند باقی بماند ؛ اصلاح طلبان از حمایت هاشمی از آنان با سخت ترین تخریب ها تشکر کردند. بعد از گذشت چند سال کارگزاران با شکست سنگین در مجلس هفتم رو به رو شدند اما انتخابات 84 به بدنه مدیران پراگماتیست کارگزاران ضربه نهایی را وارد کرد تا سرآغازی برای "زندگی نباتی" و میدانی برای یارگیری جریان ضد انقلاب از بدنه این حزب باشد و بازخورد آن در بیانیه اعتراضی حزب کارگزاران در انتخابات 88 به طور کامل نمایانگر شد.

خاتمی و مشارکت

محمد رضا خاتمی به یاری محمد شتافت،خاتمی‌ها باز رئیس شدند یکی درخیابان پاستور و دیگری در خیابان سمیه ، خاتمی روحانی رئیس جمهور و خاتمی مکلا رئیس حزب مشارکت انقلاب اسلامیارائه برنامه به حامیان خاتمی و ورود آنان به تشکیلات⁸ مطلع آغازین زیست سیاسی حزب مشارکت بود ؛ که با شعارهایی چون "آزادی،دموکراسی و جامعه مدنی " همراه شد⁹. مشارکت با ریاست محمد رضا خاتمی از بدنه حلقه‌های مطالعاتی مانند کیان¹⁰و آیین ¹¹و مرکز مطالعات استراتژیک ریاست جمهوری شکل گرفت ؛ مهمترین شاخصه تبلیغاتی آنان برای امتیاز گیری از نظام در فضای عمومی بهره گیری از تاکتیک جنگ روانی «القای یاس ، ناامیدی و غم در مردم » و «القای رعب و وحشت در مردم» به شمارمی رفت .¹²

حزب مشارکت همگام با حزب مجاهدین انقلاب اسلامی داعیه‌دار و نظریه‌پرداز گفتمان دوم خرداد و جاده صاف‌کن و صدای دولت خاتمی در مجلس ششم شدند ؛ راهبرد دوگانه مشارکت-مجاهدین در دوران رئیس جمهوری خاتمی که حاصل پردازش تئوری‌های فعل سیاسی مانند" فشار از پایین و چانه زنی در بالا" و "فتح سنگربه سنگر" بود که منجربه صحنه گردانی رفتارهای رادیکالی مانند تحصن در مجلس ششم ، غائله کوی دانشگاه ، کنفرانس برلین در عرصه سیاست میدانی کشور بود ، کنش‌های که نشان داد "انقلاب اسلامی" فقط لفظی برای کسب مجوز وزارت کشور و فریب ملت بوده است.

تحصن نمایندگان اصلاح طلب از جمله مشارکت در مجلس ششم

دکتر معین با حکم حکومتی وارد کارزار انتخابات 1384 شد ، دکتر معین نامزد اختصاصیحزب مشارکت در انتخابات 1384 خود را ادامه دهنده اصلاحات می دانست ، اما رای مردم نه بزرگی به راه خاتمی بود ، معین و حزب مشارکت شکست سختی در این انتخابات خوردند . حزب مشارکت پس از شکست در انتخابات 84 همه توان و ظرفیت بدنه ای اجتماعی خود را در انتخابات 88 متمرکز نمود ؛ اما بار دیگر طمع تلخ شکست را چشید ،آستانه پایین تحمل شکست و عدم وجود فرهنگ رقابت سیاسی درسران حزب مشارکت سبب شد آرای مردم را " شبهه کودتا " و " مهندسی عظیم آرا"¹³ تفسیر کنند و " نزاع خیابانی "را بر اصول پذیرش شکست در رقابت سیاسی ترجیح دهند.

 احمدی نژاد و حلقه انحرافی

از علم و صنعت تا شهرداری،از شهرداری تا پاستور مسیرحرکت احمدی نژاد بود. احمدی نژاد با شعارهای از جنس مردم حماسه سه تیر را رقم زد اما وی به ایستگاه مشایی رسید،ایستگاهی که توقف ممنوع بود اما احمدی نژاد برای همیشه در ایستگاه فکری مشایی ایستاد تا برگ جریمه را دریافت کند.

از" اجبار نبودن حجاب "¹⁴ تا " ایران امروزبا مردم آمریکا و اسرائیل دوست است"¹⁵و " دوره آن که کسی بخواهد دینی را بر دنیا حاکم کند گذشته است " ¹⁶ ادبیات و سلوک گفتاری فردی است که احمدی نژاد او را "انسانی خود ساخته،مومن و دلباخته حضرت ولی عصر(عج) و با تعهدی عمیق و آگاهانه به خط نورانی ولایت"¹⁷و " درماجراهای اخیر،مظلوم واقع شد" ¹⁸ می‌خواند تا " دعا کنید خدا محبت مشایی را از دل احمدی نژاد بیرون کند" ¹⁹آرزوی دلدادگان گفتمان سوم تیر باشد ؛ حضور احمدی نژاد در شورای مرکزی حزب ایثارگران انقلاب اسلامی و جامعه اسلامی مهندسین نمایانگر اعتقاد وی به منش حزبی است اما گفتارهای عجیب نزدیکان وی و " حرف مشایی حرف دولت است " ²⁰ نشان داد نزدیکان وی از " محل مناقشه " به " محل انفکاک و انشعاب واقعی " از اردوگاه اصولگرایان بدل شده اند ؛ جریان نزدیک به احمدی نژاد برخلاف جریان های حامی هاشمی و خاتمی نتوانستند حزب سیاسی تشکیل دهند و فقط به " حلقه سیاسی " در ستون نویسی روزنامه‌ها اکتفا کردند.

جمع بندی

در مورد تشکیل "جریان ها و احزاب دولت ساخته " یا "جریان ها و احزاب دولت حامی " نظرات گوناگونی مطرح می‌شود که مخرج مشترک آن‌ها را باید تمایل به "حفظ قدرت" و "ایجاد دالان‌های چانه‌زنی" برای هژمونی گفتمان دولت مستقر در راس نهادهای تصمیم گیری کشوری مانند رئیس جمهوری ، مجلس و افکار عمومی قلمداد کرد و جریان های دولتی به جای آن که از پایین هرم قدرت و ماحصل کنش نیروهای اجتماعی به رویدادهای اجتماعی و سیاسی حاکم در فضای کشور باشند، با اتخاذ تصمیم بدنه مدیریتی حاکم شکل می گیرند.

در نگاه آسیب شناسانه احزاب دولتی آن هنگام که در مسند قدرت قراردارند خواهان "تمرکز ایدئولوژیک" هستند به عبارت دیگر از دادن استقلال عمل به بحث‌ها و گروه‌ها و تمایلات فکری مختلف جلوگیری می‌کنند که به انسداد محیط رقابت ملی و فقر نقد می‌انجامد و همچنین احزاب دولتی همواره از ایستایی در "تفکر مدیریتی" به دلیل وعده به بازگشت رنج می‌برند و اگر بازتولید گفتمانی از منظر زمانی و مکانی در نهاد تفکری این احزاب رخ ندهد همراه "نگاه به گذشته" عامل "تخریب آینده" می‌شود و شائبه استفاده از امکانات دولتی از معضل همیشگی این حزب محسوب می‌شود ؛بدین ترتیب جریان های دولت حامی نمی‌توانند کارویژه یک جریان سیاسی را که شامل گردآوری خواسته‌های مردم و کسب پشتیبانی برای نظام سیاسی حاکم و اقناع مخالفان سیاسی انجام دهند و کانون‌هایی برای بیان خواسته‌های افراد ذی نفوذ – و نه ذی حق - به حساب می‌آیند ؛ و حضور این تفکرها در انتخابات آتی از جاشدگی گفتمانی را در بر خواهد داشت و رغبت مردم به حضور در انتخابات را کاهش می دهد.

پی نوشت

¹ احمد سلامتیان از دوستان قدیمی بنی صدر و عضو « دفترهماهنگی مردم با رئیس جمهوری» بود . وی از اعضای جوان جبهه ملی محسوب می شد و در تلاش برای رد اعتبارنامه شهید آیت نقش به سزای ایفا کرد.

² http://farsi.khamenei.ir/file/terror-6-tir/4_4_1.htm

¹آقازاده ، زنگنه ، ترکان، غرضی ، نجفی، کرباسچی، فروزش،محمدخان،مهاجرانی، نوربخش،محمد هاشمی، مرعشی، امراللهی، کلانتری، هاشمی طبا،علی هاشمی

²فائزه هاشمی با شعار " بازنگری قوانین مدنی درجهت برابری حقوق اجتماعی زن و مرد" در انتخابات حضور پیدا کرد .

³محمد هاشمی از اعضای کارگزاران این حزب را حاصل علقه ها و منش مدیریتی راست سنتی تلقی می‌کرد

⁴ ر ک به : اکبر گنجی،عالیجناب سرخپوش و عالیجنابان خاکستری، نشر طرح نو، 1378، صص 142-143

⁵ویژه نامه رمز عبور 2 ، روزنامه ایران ، سید محمد حسینی ، فائزه هاشمی بدون رتوش

⁶محمد رضا خاتمی در مصاحبه ای با روزنامه همشهری (22/10/1387) می گوید :" هدف اصلی از تشکیل جبهه ی مشارکت ارائه ی برنامه هایی بود که به نوعی همه بیست میلیونی که به آقای خاتمی رای دادند احساس کنند می توانند در این تشکیلات وارد شوند "

⁷ سلمان علوی نیک ، هشت سال بحران آفرینی اصلاح طلبان ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ،1389، ص 195

⁸حلقه ی کیان به عنوان معروف ترین مرکز مطالعاتی تجدیدنظرطلبان محسوب می شد؛ که اعضای این حلقه ترکیب تفکری از لیبرال ها و چپگرایان بودند که به بحث های معرفت شناختی و فلسفی می پرداختند و به مرور زمان ، از تفکر انقلاب اسلامی و نگاه دینی فاصله گرفتند و در جهت براندازی بر آمدند.

⁹درحلقه ی آیین چهره های چون هادی خانیکی ، سعید حجاریان ، مصطفی تاج زاده ، محسن امین زاده ، عباس عبدی ، محمد رضا خاتمی ، محسن کدیور حضور داشتند و مفاهیم مانند «جامعه مدنی » ، «حقوق بشر» و «گفتمان دوم خرداد» از خروجی های تفکری این حلقه است.

¹⁰بنگرید به ، هشت سال بحران آفرینی اصلاح طلبان ، صفحه 196 و صفحه 199

11بیانیه حزب مشارکت پس از اعلام نتایج انتخابات دهمین دوره رئیس جمهوری

¹²مصاحبه مشایی با خبرنگاران روزنامه صباح ترکیه 3/2/1385

¹³سخنرانی مشایی در همایش نوآوری و شکوفایی در صنعت گردشگری 29/4/1387

¹⁴همان

¹⁵نامه آقای احمدی نژاد به مشایی پس ازملغی شدن حکم معاون اولی وی (3/5/88)

¹⁶سخنرانی دکتر محمود احمدی نژاد 28/6/1387

¹⁷حجت الاسلام و المسلمین سعیدی نماینده ولی فقیه در سپاه پاسداران در گردهمایی روحانیون شهرستان شاهرود 12/11/1388

¹⁸ سخنرانی دکتر محمود احمدی نژاد 28/6/1387