دیدبان؛ ربات سینا که قرار است به عنوان دستیار جراحان استفاده شود، رقیبی کهنه‌کار به نام ربات داوینچی دارد که انحصاراً توسط آمریکا ساخته شده‌است. این سامانه جراحی بانام فِلِکس محصول مرکز تحقیقات فناوری‌های بیومدیکال و رباتیک (RCBTR) است که در آن جمعیی از نخبگان و متخصصان دانشگاه علوم پزشکی تهران به فعالیت مشغول هستند. نمایش توانمندی‌های ربات سینا در نمایشگاه بین‌المللی تهران باعث شده تا ربات سینا به عنوان جایگزین احتمالی ربات داوینچی مطرح شود. برای شناخت بهتر این ربات ایرانی گفتگویی با آقای دکتر علیرضا میرباقری معاون پژوهشی مرکز تحقیقات تهیه کردیم که روشنگر توانمدیهای ویژه ربات سینا است.
آقای دکتر میرباقری به عنوان اولین پرسش منظور از جراحی کم تهاجمی چیست؟
شیوه‌ای از جراحی است که در آن به جای ایجاد شکاف‌های بزرگ روی سطح بدن بیمار و باز کردن کامل موضع برای دسترسی به اندام مورد نظر، از طریق چند شکاف کوچک و ابزارهای خاص و میله‌ای شکل و با استفاده از یک دوربین با لنز بسیار باریک به موضع مورد نظر دسترسی پیدا کرده و بدین وسیله دیگر نیازی به ایجاد شکاف بزرگی روی سطح بدن بیمار نیست. در این روش جراحات وارده به بیمار بسیار کمتر و در نتیجه درد و خونریزی بسیار کاهش یافته همچنین دوره نقاهت بیمار در بیمارستان کوتاه‌تر خواهد بود.
ربات سینا در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
ربات سینا در مرحله تست‌های پیش بالینی و فنی قرار دارد. در این مرحله تست‌های استاندارد بسیار سخت‌گیرانه‌ی از ربات توسط سازمان‌های مربوطه در ایران و به تدریج سایر کشورهای داوطلب به عمل خواهد آمد به گونه ای که احتمال خطای سیستم در هنگام استفاده روی انسان به صفر برسد.
چگونه به فکر افتادید در این حوزه وارد شوید و ربات جراحی بسازید؟ چه عوامل و انگیزه‌هایی بود؟
تصمیم ما برای ورود به این حوزه به 15 سال قبل بر می‌گردد. در آن زمان مطالعه‌‌ی به سفارش وزارت صنایع و معادن توسط استاد بنده انجام شده بود که نشان می داد حوزه رباتیک پزشکی از جمله حوزه های نوظهور و ضروری در دنیا است که اگر به موقع به آن ورود نماییم، می‌توانیم پیش تاز باشیم.
آیا تحریم‌ها در ساخت ربات مشکلی ایجاد کردند؟ در آینده چطور؟
مشکل جدی خیر. از آنجا که کلیه قطعات خاص این ربات به طور صد در صد طراحی و ساخته شده در داخل کشور هستند برای ساخت آن‌ها هیچ مشکلی نداریم. در خصوص برخی قطعات عمومی که در دنیا توسط شرکت‌های مختلف از کشورهای مختلف قابل تهیه هستند هم به دلیل تنوع موجود و خاص نبودن قطعه، مشکل جدی برای واردات قطعات عمومی مثل حسگرها و عملگرها نداریم.
آقای دکتر، ربات داوینچی شامل بیش از ۱۰۰۰ اختراع است. اگر شما بخواهید به آن از یک تا بیست نمره بدهیم نمره شما چیست؟
ربات داوینچی به عنوان اولین محصول جدی مورد استفاده در این حوزه بسیار عالی و قابل تحسین است. طراحی آن نکات خیلی ظریف و دقیقی را مد‌نظر داشته و برای برخی از عمل‌های خاص بسیار خوب و کارآمد است. این ربات حدود بیست سال است که در بازار بوده و مورد استفاده قرار گرفته‌است. لیکن تعداد سیستم‌های در حال کار داوینچی در دنیا حدود 3000 دستگاه است. این عدد برای بیست سال عدد زیادی نیست. این موضوع سه دلیل اساسی داشته است.اولین دلیل، قیمت اولیه و نصب دستگاه که بین 3 تا 5 میلیون دلار در کشورهای مختلف گزارش شده است و هزینه نگهداری سالانه بالغ بر نیم میلیون دلار و ابزارهای مصرفی گرانقیمت بالغ بر شش هزار دلار به ازای هر عمل. دومین دلیل، عدم انتقال حس لامسه از بیمار به دستان جراح است به گونه ای که جراحی حسی از میزان نیروی وارده به بدن بیمار حین انجام جراحی نداشته و ممکن است به بدن بیمار آسیب بزند و سومین دلیل عدم امکان چرخش بیمار حین جراحی است که باعث شده ربات داوینچی در جراحی های عمومی قابل استفاده نباشد.
از نظر نتایج و موفقیت‌های جراحی چگونه است؟
مشاهده آمار جراحی های انجام شده با داوینچی نشان می‌دهد عمل خاصی مثل رادیکال پروستاتکتومی به دلیل عدم نیاز به چرخش بیمار حین جراحی، رشد بسیار خوبی داشته است. این آمار نشان می‌دهد در کشور آمریکا در سال 2004 کمتر از 10% این عمل با استفاده از ربات انجام می‌شده ولی هم اکنون استفاده از داوینچی برای عمل رادیکال پروستاتکتومی به بیش از 90% موارد رسیده و به یک گلد استاندارد تبدیل شده است. لیکن در عمل‌های جراحی عمومی که لازم است بیمار مورد چرخش قرار گیرد، ربات داوینچی اصلاً موفق نبوده و آمار رشدی نشان نمی‌دهد. لیکن بنده برای جراحی خاص رادیکال پروستاتکتومی به ربات داوینچی به لحاظ عملکرد نمره 19 و برای جراحی های عمومی نمره ای را در نظر نمی‌گیرم. یک نمره منفی به دلیل مشکل عدم انتقال حس لامسه و هزینه زیاد دستگاه است که امیدواریم با شکست انحصار موجود، برطرف شود.
با این وجود نمره ربات سینا چند است؟
در خصوص ربات سینا به لحاظ زیرساخت فناورانه طراحی شده در داخل کشور، تلاش شده مشکلات یاد شده در ربات داوینچی برطرف شود ولی از آنجا که هنوز به اندازه کافی مورد ارزیابی قرار نگرفته‌است با ربات داوینچی قابل مقایسه نمی‌باشد و گذر زمان لازم است تا قابلیت‌های ادعا شده برای ربات سینا به اثبات برسد.
چه عواملی باعث شده که تنها امریکا از این نوع ربات تولید کند؟ آیا دیگر کشورها نمی‌تواستند یا نیازی نمی‌دیدند؟
ثبت اختراعات متعدد و انحصارطلبی برنامه ریزی شده، همراه با حمایت دولت آمریکا از این محصول استراتژیک باعث شده سایر کشورها نتوانند وارد این بازار شوند. لیکن نیاز و ضرورت وجود داشته و هم اکنون با گذشت انحصار بیست ساله اختراعات اولیه ثبت شده توسط آمریکایی‌ها، چندین کشور پیشرفته به فکر توسعه این محصول افتاده و مشغول فعالیت در این حوزه هستند.
ساخت این ربات چه مزیت‌های برای کشور دارد؟
استفاده از این ربات برای گروه‌های مختلف مشتمل بر بیمار، بیمارستان و جراحان مزایای خاص خود را دارد. برای بیماران مزایایی از قبیل کاهش جراحات وارده به بیمار، کاهش خونریزی و درد پس از عمل، افزایش دقت و کیفیت جراحی و عوارض پس از عمل را به همراه دارد. برای بیمارستان‌ها در واقع با کاهش دوره نقاهت، امکان سرویس بیشتر را فراهم نموده و عملا بیمارستان‌ها با در اختیار گرفتن این محصول قادر خواهند بود جراحی های پیشرفته تری مثل رادیکال پروستاتکتومی را به انجام برسانند که در حال حاضر بیماران برای انجام آن به کشورهای همسایه بهره‌مند از این فناوری سفر می نمایند.
برای بیمارستان و جراحان چه مزایایی دارد؟
در خصوص مزایای موجود برای جراحان لازم است ابتدا نحوه کار دستگاه را شرح دهم؛ در واقع این سیستم به صورت مستر اسلیو کار می‌کند، به این مفهوم که از دو زیر سامانه تشکیل شده است. زیرسامانه اول به نام کنسول جراحی دارای دسته‌هایی مانند جوی استیک هست که حرکات دستان جراح را دریافت و به زیر سامانه دوم یا همان ربات‌های جراح بر بالین بیمار انتقال می‌دهد. هر حرکتی که دست جراح انجام دهد، همزمان و عیناً توسط ربات‌های جراح بر روی بدن بیمار انجام می‌شود. در این بین در واقع جراح پشت کنسول جراحی نشسته و به واسطه این سیستم عمل جراحی را انجام می‌دهد. این سیستم قابلیت حذف لرزش‌های دستان جراح و مقیاس گذاری بر روی حرکات آن را دارد. به این مفهوم که اگر جراح دستانش را سه میلیمتر حرکت دهد، ربات‌های جراح یک میلیمتر حرکت نمایند و به این ترتیب دقت حرکتی سه برابر خواهد شد و کیفیت عمل افزایش خواهد یافت. همچنین خستگی جراح نسبت به حالت ایستاده بر بالین بیمار بسیار کمتر شده و با حفظ ارگونومی کاری بدن جراح حین کار، آسیب‌های وارده به بدن جراح از جمله مشکلات ستون فقرات و دردهای پس از عمل در گردن، شانه‌ها، دست‌ها، کمر و پاهای جراح برطرف خواهد شد. همچنین عفونت‌هایی مثل هپاتیت سی و ایدز در داخل اطاق عمل هرگز به جراحان منتقل نخواهد شد.
پس به نوعی ربات سینا می‌تواند پایه گذار یک تحول در جراحی ایران باشد؟
از آنجا که ارتباط بین دو زیرسامانه کنسول جراحی و ربات‌های جراح از طریق اینترنت نیز میسر شده است، جراح می‌تواند عمل جراحی را از اطاق مجاور یا حتی از دفتر خود در شهری دیگر به انجام برساند. هرچند استفاده از اینترنت و جراحی راه دور در شرایط فعلی توصیه نمی‌شود، لیکن جراحی از اطاق مجاور با ارتباط مستقیم و مستقل دو زیر سامانه کاملا برای حفظ سلامت و راحتی جراح قابل دفاع است. در این شرایط جراح شرایط سخت استریل و لباس و دستکش‌های لازم را تحمل نکرده و از آسیب گازهای بیهوشی و دی اکسید کربن مورد استفاده در این نوع عمل که خطر آلزایمر را برای جراحان زیادتر کرده‌است، در امان می‌ماند. همچنین اشعه ایکس مورد استفاده در حین عمل برای تصویربرداری از بیمار جراح را با مخاظرات مربوطه تهدید نخواهد کرد و در کل استفاده از این سامانه برای جراحان بسیار سودمند و اثربخش خواهد بود.
آیا ربات داوینچی موجود در کشور نیاز را برطرف نمی‌کرد؟
در خصوص ربات داوینچی باید بگویم متاسفانه این ربات هرگز به کشور وارد نشده و در لیست تحریم قرار داشته است. استفاده از این سیستم وابستگی کامل به کمپانی آمریکایی را در بر دارد زیرا ابزارهای مورد استفاده برای هر عمل جراحی، مصرفی بوده و لازم است به صورت مداوم، فقط از خود کمپانی آمریکایی تهیه شوند. همچنین در اکثر قراردادهای کمپانی با بیمارستان‌های استفاده کننده، به ازای هر بار روشن شدن دستگاه لازم است شارژ مربوطه به کمپانی آمریکایی پرداخت و پیرو قرارداد سالیانه تعمیر و نگهداری، یک نفر از شرکت مذکور به عنوان تکنسین دستگاه در بیمارستان هدف حضور داشته باشد. متاسفانه در داخل کشور برخی از واسطه‌ها به دلیل نیاز جدی کشور و درخواست جراحان عزیز برای بهره‌مندی از مزایای این فناوری، تلاش کرده‌اند بدون شفاف سازی این موارد، نمونه های اسقاطی یا نوسازی شده کشورهای دیگر را با هزینه چند برابری وارد کشور کنند که البته میسر نشده است و اگر هم بشود قابل استفاده نخواهد بود.
وضعیت تجاری و تقاضای خرید ربات سینا چگونه است؟
با توجه به مزایای ذکر شده که بسیاری از جراحان به آن واقف هستند و مزیت‌های این فناوری که به کرات در پژوهش‌های متعدد به اثبات رسیده است، تقاضا برای این محصول بسیار جدی است و ما برای بازاریابی محصول مشکل خاصی نداریم. حتی هم اکنون و قبل از اخذ مجوزهای لازم برای دستگاه، این محصول توسط برخی از بیمارستان‌ها با پرداخت هزینه بسیار کمتر در حال پیش خرید شدن هست تا در زمان اخذ مجوزها بتوانند با هزینه پیش پرداخت شده کمتر از این محصول بهره مند شوند.
آینده کاربردهای ربات سینا چگونه است؟
با توجه به پشتوانه تحقیقات 15 ساله شرکت سینا و نکات ظریف درنظر گرفته شده برای این سامانه با همکاری تیم‌های جراحی و فنی، مطمئن خواهم بود ربات سینا آینده بسیار درخشانی خواهد داشت. این ربات با کاربردی بسیار وسیع تر از ربات‌های رقیب؛ امکان عملکرد در انواع مختلف جراحی های عمومی در ناحیه لگن، حفره شکمی و قفسه سینه را به همراه دارد. ما انشاالله پس از اخذ مجوزهای لازم، خط تولید سفارشی دستگاه را ابتدا در ایران و سپس در چند کشور متقاضی دیگر راه‌اندازی خواهیم نمود.
به چه کمک‌هایی نیاز دارید تا ربات سینا جایگاهی همچون ربات داوینچی در بازار جهانی پیدا کند؟
ورود به بازارهای جهانی از مبدا ایران به مقصد سایر بازارها به‌غیر از برخی کشورهای همسایه یا دوست، در حال حاضر بسیار مشکل به نظر می‌رسد. این موضوع متاسفانه به دلیل عدم اعتبار کافی محصولات ایرانی در بازار جهانی و مشکلات نقل و انتقالات مالی و تحریم‌های بین المللی می باشد. برای ورود به بازارهای جهانی ما نیازمند یک سیاست‌گزاری استراتژیک و بلند مدت هستیم که باید با صرف هزینه و زمان زیاد طی سال‌های متمادی به آن دست یابیم؛ لیکن در حال حاضر راه ورود به بازارهای جهانی، انتقال فناوری و تولید در کشورهایی با اعتبار بالا در ارائه محصولات پزشکی می باشد. امیدوارم در کشور ما هم با سیاست‌گذاری صحیح تلاش شود به تدریج این اعتبار فراهم گردد.