دیدبان؛ پس از خروج آمریکا از برجام، دولت‌های اروپایی برای حفظ توافق و نگه داشتن ایران در این توافق به فکر چاره اندیشی افتادند و درنهایت، دو ماه بعد یعنی در تیر ماه 97 بسته پیشنهادی جایگزینی به ایران ارائه دادند تا به زعم خودشان با پوشش دادن خلأ آمریکا در توافق برجام، ایران را به ادامه اجرای تعهداتش در برجام راضی کنند. اما اکنون که مهلت SPV به پایان رسیده است،(1) دولت‌های اروپایی برای نگه داشتن ایران در برجام دست به چه اقدامی خواهند زد؟

SPV نسخه مکمل خروج آمریکا از برجام

پیش از آنکه به پیش بینی اقدامات احتمالی اروپا بعد از شکست SPV در عمل بپردازیم، بهتر است بدانیم SPV چه بود و چگونه قصد داشت تحریم‌های آمریکا را دور بزند.

تحریم‌های به اصطلاح فلج کننده آمریکا عمدتاً به دو حوزه نفتی و بانکی مربوط می‌شود که اولی فروش نفت و به تبع آن درآمد ما را کاهش می‌دهد و دومی باعث می‌شود که همان درآمد ناچیز نیز وارد کشور نشود. بسته پیشنهادی اروپایی‌ها نیز برای حل این دو نوع تحریم یا به عبارت بهتر برای دور زدن تحریم‌های آمریکا راه حل ارائه داده بود؛ راهکار اروپا برای دور زدن تحریم بانکی، مکانیزمی بود که به نام SPV شناخته شد. مکانیزم SPV در واقع کانالی بود که قرار بود از طریق آن امکان ارتباطات بانکی فراهم شود. به طوری که حسابی در یک یا چند بانک مرکزی اروپایی بر اساس یورو ( نه دلار) ایجاد شده و درآمدهای ایران در آن حساب به طور متمرکز نگهداری شود؛ و درصورتی که ایران کالایی را خریداری کند، پول آن کالا از طریق حساب مذکور پرداخت شود.(2) اما اروپایی‌ها نیز طبق معمول، بدعهدی کردند و تنها با دادن وعده نسیه به مسؤولین مذاکره کننده، طی چند ماه گذشته ایران را در برجام نگه داشتند.

خواب‌های آشفته اروپا برای ایران بعد از عدم اجرای SPV

اکنون که مهلت اروپایی‌ها برای اجرای طرح موسوم به SPV به پایان رسیده است، به نظر می‌رسد که اروپایی‌ها در مسأله برجام، چند سناریو پیش روی خود دارند؛ از جمله:

تداوم بلاتکلیفی

اروپایی‌ها به همین روش فعلی خود ادامه دهند و تنها با وعده تو خالی دادن به مسؤولین مذاکره کننده، علی‌رغم آنکه در عمل هیچ امتیاز قابل ذکری به ایران نمی‌دهند، ایران را در برجام نگه دارند. ممکن است این سناریو به ظاهر غیر عملیاتی به نظر برسد اما با توجه به سوابق دولت در این زمینه(3 و 4) و همچنین سخنان اخیر رئیس دولت که گفت: «برجام حسنه‌ای مداوم است و برای همیشه می‌ماند.»(5) به نظر می‌رسد که حتی اگر اروپایی‌ها به همین منوال هم عمل کنند باز دولت دست به اقدامی که منجر به رنجش خاطر اروپایی‌ها شود، نزند. اگر این سناریو در عرصه عمل اجرا شود، تنها کشوری که متضرر می‌شود جمهوری اسلامی ایران است؛ چرا که در حال حاضر با توجه به تحریم‌های غربی‌ها علیه ملت ایران، گذر وقت به نفع آمریکایی‌هاست و شرایط فعلی جز ضعیف‌تر کردن قدرت اقتصادی ایران آن هم بدون هیچ نفعی در این زمینه، کاملا به سود کشورهای غربی است. 

مسیر ثانویه

سناریو دومی که برای اروپایی‌ها در پسا SPV مطرح است، آن است که در کنار اجرای سناریو شماره یک، برای انجام مذاکراتی جدید در عرصه‌های مختلف (مثل منطقه‌ای، موشکی، حقوق بشری و...) ایران را تحت فشار قرار دهند. به نظر می‌رسد که این سناریو محتمل‌ترین گزینه است؛ چرا که زمزمه مذاکرات موشکی(6) و منطقه‌ای(7) از سمت اروپایی‌ها مدتی است که به گوش می‌رسد. درعین حال اروپا با وعده در باغ سبز برداشته شدن تحریم‌ها در صورت پذیرش ایران برای مذاکره بر سر موضوعات مذکور، با وضع تحریم‌های جدید(8) عملاً به ایران نشان می‌دهد که اگر شروع مذاکرات را نپذیرد، اوضاع ایران از نظر اقتصادی از این هم بدتر می‌شود. یکی دیگر از دلایلی که وقوع سناریو فوق را محتمل‌تر می‌کند، تلاش آقای روحانی و تیم مذاکره کننده برای شروع مذاکرات جدید با اروپا است.(9و10)  رئیس دولت همانطور که در مناظرات انتخابات ریاست جمهوری سال 96 گفت: «آمادگی دارم غیر از تحریم‌های هسته‌ای سایر تحریم‌ها را به خوبی و با قدرت بردارم و منفعت و عزت را به ایران بازگردانم»(11) به وضوح نشان داد که در مسأله شروع مذاکرات پیرامون مسائل مختلف با اروپایی‌ها هم عقیده است و اگر بتواند ملت ایران را قانع به شروع مذاکرات جدیدی بکند، از اقدام به مذاکره مضایقه نخواهد کرد. البته این مطلب نیز روشن است که اگر چنانچه ملت ایران طبق یک اشتباه محاسباتی و تحلیل غلط به مذاکره مجدد با غربی‌ها تن دهند، عاقبتی بهتر از عاقبت برجام هسته‌ای و شرایط اقتصادی بعد از آن برای انان متصور نیست.  

برجام 2 و3

یکی دیگر از سناریوهای پیش روی اروپایی‌ها، تقلیل SPV به H-SPV (Humanitarian Special Purpose Vehicle) است؛ به این معنا که سازوکار SPV که قرار بود مشکل تحریم‌های بانکی ایران را درحوزه‌های مختلف حل کند، با چراغ سبز آمریکا تنها به تبادلات غذایی و دارویی تقلیل پیدا کند(12) تا با این بهانه، هم ایران محدودیت های برجامی خود را ادامه دهد و هم از منافع فروش نفت و عادی بودن تجارت دور باشد.

بازگشت به میز

از دیگر سناریوهای اروپا که می‌توان به آن اشاره کرد، تلاش کشورهای اروپایی برای کشاندن ایران به پای میز مذاکره با آمریکاست. اروپا با این بهانه که در معامله و تجارت با ایران نمی‌تواند بخش خصوصی خود را مجبور به رابطه با ایران کند و شرکت ها و بانک های خصوصی اروپایی نیز از ترس تحریم آمریکا ریسک رابطه با دولت ایران را نمی پذیرند(13) در عمل بیان می‌کند که اگر می‌خواهید مشکلات ناشی از تحریم حل شود، باید با آمریکا مذاکره و توافق کنید. فلذا دولت‌های اروپایی که در عمل ثابت کرده‌اند در مسأله تحریم ایران با آمریکا هماهنگ هستند، به احتمال زیاد در کنار اقدامات دیگر تلاش خواهند کرد تا ایران را برای مذاکره مجدد با آمریکا پیرامون مسائل مختلف قانع کنند.

خروج اروپا از برجام

یکی دیگر از سناریوهایی که پیش روی اروپا قرار دارد، خروج کامل از برجام و شمشیر از رو بستن علیه ایران است. اروپا نیز می‌تواند همانند آمریکا بعد از تمام بدعهدی‌هایش، آن چهره دوست داشتنی را کنار گذاشته و با چهره واقعی خودش به جنگ اقتصادی علیه ملت ایران بپردازد. البته اقدام اروپا برای اتخاذ چنین تصمیمی، بیشتر به نحوه عملکرد دولت ایران بستگی دارد؛ به طوری که اگر دولت ایران بعد از بدعهدی اروپا در مسئله SPV از برجام خارج شود، احتمال اینکه اروپا هم دست به چنین اقدامی بزند زیاد می‌شود. اما با توجه به آنکه چند روز قبل، رئیس دولت علیرغم تمام بدعهدی‌های آمریکا و اروپا با تعریف از برجام گفت: «برجام حسنه مداوم است و برای همیشه می‌ماند»(14) بسیار بعید به نظر می‌رسد که دولت از برجام خارج شود؛ فلذا سناریو شمشیر از رو بستن اروپایی‌ها در حال حاضر بیشتر به یک خیالبافی شباهت دارد تا واقعیت.

ورود به جنگ برای مذاکره

سناریو دیگری که برای اروپا وجود دارد، بازی با افکار عمومی مردم ایران است به گونه‌ای که اینطور القا کنند که تمام مشکلات اقتصادی ایرانیان ناشی از تحریم است و دلیل تحریم هم اقدامات ایران در منطقه و... است و در نتیجه برای آنکه مشکلات اقتصادی حل شود، دولتمردان ایران باید با کشورهای غربی مذاکره کنند و به توافق برسند. البته این سناریو در کنار سناریوهای دیگر مثل سناریو شماره دو در حال حاضر در حال اجراست و مهمتر و عجیب‌تر از آن، همکاری دولت و حامیانش در این زمینه با اروپاست؛ به طوری که سرمقاله روزنامه شرق در تاریخ 17/10/1397 با دوگانه سازی بین جنگ یا امتیازدهی به دشمن، سعی کرد فضای فکری جامعه را برای مذاکره مجدد با غربی‌ها آماده کند.(15)  

واپسین نکته

با توجه به آنچه گفته شد به نظر می‌رسد که انتظار برای اقدامات اروپا در راستای حل مشکلات ناشی از تحریم‌های آمریکا، در خوشبینانه‌ترین حالت، تنها وقت تلف کردن است و همانطور که طی این سال‌ها خیری از اروپایی‌ها به ملت ایران نرسیده است، از این به بعد هم نمی‌توان از اروپایی‌ها انتظار خیررسانی داشت. بنابراین بهتر است به جای معطل کردن وقت کشور به خاطر وعده‌های اروپایی‌، با استفاده از ظرفیت‌های داخلی به مبارزه با تحریم‌ها رفت و آنان را ‌بی‌اثر کرد.

1. http://sedayiran.com/fa/news/202414
2. https://donya-e-eqtesad.com
3. http://www.asriran.com/fa/news/598949
4. http://www.hamshahrionline.ir/news/383753
5. https://www.aparat.com/v/eqKE0
6. http://www.mosalas.ir
7. https://www.ilna.ir
8. https://fa.euronews.com/2019/01/09/iran
9. http://www.michaelkorsoutletonlinesale.com
10. https://www.mashreghnews.ir/news/871657
11. https://www.yjc.ir/fa/news
12. http://www.rajanews.com/news/303622
13. http://www.rajanews.com/news/301265
14. https://www.aparat.com/v/eqKE
15. http://www.sharghdaily.ir/fa/main/page/4767/1/