دیدبان؛ اگر بخواهیم سه عدد از مهمترین کتاب‌های ادبی و هنری تاریخ دنیای مدرن را نام ببریم قطعا «کمدی الهی» یکی از آنها خواهد بود. این کتاب که بیش از 700 سال از تاریخ نگارش آن می‌گذرد همچنان مورد مطالعه، تفسیر و الگوبرداری قرار می‌گیرد. کتاب‌های ادبی زیادی نوشته شده‌اند که اکنون سراغی از آنها گرفته نمی‌شود، همچنین خود دانته نیز کتاب‌های دیگری نوشته است ولی او نیز فقط به کتاب کمدی الهی‌اش شناخته می‌شود.

راز ماندگاری 

مقاله پیش رو به دنبال پاسخ به این سوال است که چرا این کتاب همچنان دارای اهمیت است؟ برای پاسخ به این سوال ابتدا بایستی به بررسی زندگی دانته پرداخته و سپس به سراغ بررسی کتاب و نظراتش در آن برویم.

یکی از مهمترین نسخه های کمدی الهی نسخه ای است که توسط «شجاع الدین شفا» در سال 1335 ترجمه شد.

«کمدی» دانته

دانته آلیگیری از اهالی فلورانس بود، زمانی که کشوری به نام ایتالیا وجود نداشت و صرفا شهرهایی با هویت‌های محلی و تعدادی روستا در اطراف آنها وجود داشتند. این شهرهای مستقل گاهی علیه یکدیگر وارد جنگ می‌شدند، گاهی با مکر و حیله علیه یکدیگر دسیسه می‌کردند، زمانی هم اتحاد، آنها را از نقاط مثبت یکدیگر منتفع می‌ساخت. دانته به عنوان یک سیاست‌مدار به یکی از گروه‌های طرفدار پاپ و آزادی ایتالیا از نفوذ آلمان‌ها، تعلق داشت. او در این مسیر تلاش‌هایی کرد و مشقاتی را متحمل شد ولی اختلاف درون گروهی و اتهاماتی که به دانته وارد کردند مانع از ادامه زندگی سیاسی‌اش شد. لذا در اثر این «ورشکستگی سیاسی» وی از وطن و خانواده‌اش دور شد و هیچگاه نتوانست به فلورانس بازگردد. 

الوهیت عشق زمینی

دانته پیش از این، کتابی به نام «زندگی نو» نوشته بود که عمده­ آن مصروف تشریح عشق صوفیانه‌اش به دختری به نام «بئاتریس» شده است. وی در همین کتاب می‌گوید می‌خواهد کتابی بنویسد و در آن از بئاتریس «آن بگوید که هیچ کس نگفته از هیچ زنی». در ادبیات جهان ستایشی که دانته از این زن کرده؛ نظیر ندارد زیرا هیچ شاعری هنوز محبوبه خود را تا این حد از الوهیت بالا نبرده است. دانته به بئاتریس در کمدی خودش مقام مظهر حق و نماینده لطف الهی را بخشیده و او را تا حد فرشتگان ملکوت بالا برده است. 

چرا کمدی؟

زمانی که دانته این کتاب را می‌نوشت در بین سه گونه­ ادبی، سبک کمدی را برای آن برگزید: او کتابش را کمدی[1] نامید چون معتقد بود تراژدی یعنی اثری منظوم با سبک شعری خاص. در مقابل، کمدی یعنی اثری با سبک متوسط و ترانه اثری است عامیانه. وی کتابش را نه تراژدی و نه ترانه نامید بلکه آن را کمدی نامید تا گستره­ بیشتری از مخاطب را در بر بگیرد. وی همچنین در نامگذاری کتابش به تقابل آن با شعر انئیس ویرژیل نظر داشت، ویرژیل شعرش را «تراژدی بلندپایه» خوانده است. دانته این منظومه را کمدی نامید چون برخلاف تراژدی، از موقعیتی ناخوشایند آغاز می‌شود ولی پایانی خوش دارد.

اما همچنان که شرایط خلق هیچ اثری را نمی‌توان و نباید تک عاملی نگریست، دانته برای خلق این اثر انگیزه‌های دیگری هم داشته است؛ وی در تبعید با دیگر تبعیدی‌ها دچار اختلاف شد کمدی را نوشت تا همدمی برای تنهایی‌اش باشد، وی این منظومه را سرود تا شهر فلورانس را بازآفرینی کند و شخصیت‌هایش را فراموش نسازد. همچنین تدوین دیدگاهش در مورد زندگی، مرگ و مقوله‌های مهمی همچون درست زیستن از جمله انگیزه‌های دیگر وی بوده‌اند.

کمدی «الهی»

حدود سه قرن پس از دانته کتابش به «الهی[2]» یا آسمانی ملقب شد. این لقب به دو جهت بدان داده شد: اول اینکه به دنبال مشخص کردن ارتباط آن با دنیای ماوراء الطبیعه و آسمانی است و دوم اینکه حکایت از زیبایی و لطف خدایی این اثر دارد.

ساختار منظومه الهی

کمدی دانته منظومه‌­ای است در سه بخش: دوزخ، برزخ و بهشت. هر کدام از این بخش‌ها حاوی 33 قطعه شعر است. وی همچنین قطعه شعری در ابتدای بخش دوزخ سروده که مقدمه کل منظومه است. در مجموع اشعار آن به 100 قطعه می‌رسد. این منظومه حکایت سفر وی از دوزخ تا بارگاه الهی است. در سفر او به دوزخ و برزخ، ویرژیل شاعر معروف یونانی او را همراهی و راهنمایی می‌کند ولی در سفر بهشت کسی جز «بئاتریس» قادر به همراهی و کمک به او نیست.

ساختار کتاب حکایت از تاثیرپذیری آن از مسیحیت دارد؛ عدد سه همان تثلیث مسیحیت است و 33 زمان عمر حضرت عیسی^{علی­‌نبی‌نا و آله و علیه­‌السلام} است.این مجموعه به گویش توسکانا که یکی از گویش‌های زبان ایتالیایی است نوشته شده است.

قسمت اول سفر دانته در زیر زمین و در ظلمات طی می‌شود. این سفر که از زیر قشر زمین شروع می‌شود و در نقطه مرکزی کره خاک به پایان می‌رسد. آنچه با ماهیت دوزخ سرشته شده است محرومیت ابدی از امید است.

برزخ حد فاصل گناه و طهارت است. جایی است برای پشمانی، توبه و پاکی. بهشت نیز موقعیت الهی، جایگاه فرشتگان و جاودانان است.

شعر دانته شعری است موجز و منسجم به طوری که هیچ کلمه‌ای از آن را نمی‌توان پس یا پیش کرد. فشردگی این اثر باعث شده که غالبا معنای اشعار را بدون توضیح نمی‌توان درک کرد. در مرتبه بعد این اثر یک داستان استادانه است که از قدرت داستان‌پردازی دانته حکایت می‌کند. ریزه‌کاری‌های وی در تشریح مکان‌ها و موقعیت‌ها به این داستان صورتی خاص می‌دهد و آن را به شکل یک سفرنامه واقعی در نظر مخاطب مجسم می‌نماید. به گونه‌ای که از روی این اثر می‌توان نقشه جغرافیایی دوزخ را ترسیم کرد.

دانته در این اثر از قافیه پردازی جدیدی که به قافیه سوم مشهور شد استفاده کرده است. هر شعر به بندهای سه بیتی تقسیم می شود. بیت های اول و سوم هم قافیه‌اند و بیت میانی با بیت اول و سوم بند بعد هم قافیه است. در مجموع ابیات این کتاب به 12،233 بالغ می‌گردد.

دانته در اثر خودش از استعاره و نمادهای بسیاری استفاده کرده که ذکر همه آنها در این مقاله مقدور نیست، اما به عنوان مثال او ماده گرگ را نماد هرزگی، شیر خشمگین را نماد ترش رویی و عصبانیت و پلنگ خالدار را نماد حرص و آز دانسته است. در سراسر کتاب، افسانه‌های اساطیری یونان و روم قدیم با معتقدات مسیحی در هم آمیخته و همه جا افسانه‌های جدید و قدیم در کنار هم قرار گرفته است

تاثیرپذیری­‌های کمدی الهی

داستان سفر به عوالم والا قبل از دانته هم سابقه داشته؛ به طور کلی در مورد فکر «سفر به دنیای ارواح» کتاب‌های زیادی به رشته تحریر درآمده که برخی از آنها مربوط به جهان اسلام یا حتی ایران است. ظاهرا کتاب اودیسه اثر هومر قدیمی‌ترین نمونه در ادبیاتی از این نوع قبل از دانته است. در این کتاب اودیسه در بازگشت از جنگ تروا توسط زن جادوگری به دنیای زیرزمین فرستاده می‌شود تا ارواح پهلوانان گذشته را با زنان و دختران ایشان ببیند.

سپس در یکی از بزرگترین آثار ادبی روم کهن یعنی انئیس اثر ویرژیل اشاره به سفر انسان زنده‌ای به دنیای ارواح می‌شود. این کتاب  اساس کار کمدی الهی به شمار می‌رود، دانته خودش بارها بدان اشاره می‌کند.

پس از آن در انجیل از سفر زندگان به دنیای دیگر سخن گفته شده که در آن اشاره به سفر پولس رسول به آسمان، بهشت و دوزخ شده است. همچنین سفر حضرت عیسی به دوزخ برای بیرون آوردن ارواح عده‌ای از بزرگان بنی‌اسرائیل از جمله متن‌هایی است که دانته از آن تاثیر پذیرفته است.

اثر دانته بیش از هر کتابی به ارداویراف نامه –یا ارداویراژ نامه- شباهت دارد. این کتاب در دروره ساسانیان به خط و زبان پهلوی نگاشته شده است. ارداویراف نامه که شرح صعود روح ارداویراف -مصلح دین رزدشتی- به عالم دیگر است هزار سال قبل از کمدی الهی نگارش یافته است. شباهت اثر دانته به این کتاب در نوع گناهان، نوع سفر به دنیای دیگر، نوع عقاب‌ها و شکنجه‌ها، وجود کیفرهای گوناگون و .... است. این ریزه کاری‌ها را پس از ارداویراف نامه در هیچ کتابی جز کمدی الهی نمی‌توان یافت.

پرفسور جیرولی دانشمند ایتالیایی معتقد است نسخه لاتینی داستان معراج پیامبر اسلام در زمان دانته وجود داشته و به احتمال زیاد دانته با آن آشنا بوده است. رساله الغفران اثر ابوالعلاء المعری کتابی است که به لحاظ ساختار کاملا شبیه کمدی الهی است. این کتاب قبل اثر دانته نوشته شده است. شاعر در این اثر از سفر مردی به نام ابن قارح به دوزخ و ملاقات وی با شیطان سخن گفته است.

پروفسور آسین پـالاسیوس در مقدمه کتاب خودش از تأثیر مثنوی «سیر العباد الی المعاد» حکیم سنائی، بر دانته سخن به میان آورده است. در این منظومه شاعر به هدایت مرشد خود دنیای دیگر را به چشم می‌بیند و در بازگشت مشهودات خود را بیان می‌کند.

تاثیرگذاری

کمدی الهی تاثیرات متنوع و گسترده‌ای را موجب شد. برخی از این تاثیرات به‌ویژه در حوزه هنر است ولی برخی دیگر از تاثیرات به طور کلی مربوط به حوزه فرهنگ است که نتیجه خودش را در سیاست آشکار کرده است.

در دوران زندگی دانته هیچ سرزمینی به اندازه ایتالیا پراکنده و بی سر و سامان نبود. این سرزمین توسط حکومت‌های خودمختار که دچار اختلافات بسیار بودند اداره می‌شد. از جمله تاثیرات بلند مدت این کتاب به وجود آمدن هویت ایتالیایی است. همانطور که گفته شد این کتاب به گویش توسکانی نوشته شده که گویش یکی از ایالت‌های ایتالیا است، این مسئله باعث شد تا ایتالیایی‌ها این گویش را به عنوان گویشی ملی بپذیرند و مقدمات هویت‌یابی این کشور و در نتیجه اتحاد آن فراهم شود. زبان لاتین که زبان علمی بود مربوط به خواص بود و به درد مردم عادی نمی‌خورد. دانته زبان ممکلت ایتالیا را پی‌یزی کرد، پس از کمدی الهی گویش توسکانی به عنوان زبان رسمی ایتالیا توسط همه ایالت‌ها مورد قبول واقع شد.

از دیگر تاثیرات این کتاب به جنبه فرهنگ عمومی ایتالیا مربوط می‌شود. همانطور که در ایران برخی از اشعار شاعران بزرگ به شکل ضرب المثل استفاده می‌شود این کتاب نیز ضرب المثل‌هایی را وارد زبان ایتالیایی کرد. این مسئله باعث شد که کشور ایتالیا که به لحاظ اخلاقی دچار مشکلاتی بود ترمیم شود و اشکالات اخلاقی آن رو به بهبود برود.

همچنین گفته می‌شود از برکت این منظومه هنرها و فنون مذهبی در اروپا ترقی کرد و ادبیات جدید ایتالیایی به وجود آمد. از جمله تاثیرات این کتاب نقاشی ها، شعرها، مجسمه ها و دیگر قالب های هنری است که تحت تاثیر آن تولید شده است. گوستاو دوره-نقاش فرانسوی- تعداد 200 تصویر از کمدی الهی کشیده است. این تصاویر به میزان بالایی با کمدی الهی و تخیلات دانته تطبیق دارد. شاعرانی همچون ویلیام بلیک یا موسیقیدانی همچون چایکوفسکی نیز از دانته الهام گرفته‌اند. در سال‌های اخیر نیز تعدادی بازی رایانه‌ای با الهام از کمدی الهی ساخته شده‌اند.

نگاه از روبرو: نخستین اومانیست

دوره‌ای که کمدی الهی به نگارش در آمده، دوره‌ای حساس در تاریخ اروپا و جهان محسوب می‌شود. هر اثری در آن دوران باید نسبتی با جریان اندیشه‌ای حاکم برقرار می‌کرد. در قرن دانته اروپا دورانی را از سر می‌گذرانید که امروزه به طور کلی «قرون وسطی» نامیده می‌شود. دانته در تسریع زوال قرون وسطی و شروع دوران جدیدی که آن را «رنسانس» می‌نامیم نقش قابل توجهی داشته است. از جمله اصول رنسانس «اومانیسم» است. برخی از کسانی که در تاریخ اندیشه تحقیق می‌کنند مانند «اریش اویرباخ» و «یاکوب بورکهات»، معمولاً از دانته به ‌عنوان «نخستین اومانیست» یاد کرده‌اند. دلیل مدعای ایشان آن است که دانته گسست در الهیات قرون وسطی را سبب شده است. در الهیات قرون وسطی، انسان نماینده و خلیفه خداوند بر روی زمین بود، اما دانته، با تألیف کمدی الهی، این تصویر را تغییر داد و انسان را از هر جهت مستقل ساخت. جملات در کمدی الهی به‌صورت متکلم‌ وحده و از زبان ویرژیل، بئاتریس و یا خود دانته بیان می‌شود. در کمدی الهی، خداوند، فرشتگان و شیطان مورد اشاره قرار می‌گیرند؛ اما نه به‌صورت مستقیم. آن‌ها در خدمت بازیگران انسانی این سفر هستند و در این سفر، خداوند با انسان سخن نمی‌گوید، گویی خداوند با انسان قهر کرده  بلکه این انسان است که خداوند را مخاطب خود (آن هم به زبانی غیرمستقیم) قرار می‌دهد. در کمدی الهی این انسان‌ها هستند که پرده از صنع الهی برمی‌دارند، بنابراین خداوند بسیار کم به‌صورت مستقیم و اغلب به زبان من ـ تو خطاب می‌شود. در هر حال، زبان دانته در کمدی ‌الهی، زبان کشف است: کشف اسرار زمین و آسمان، کشف اسرار الهی. در این سفر، او سنت یونانی و رومی و مسیحی را برای کشف حقایق به کار می‌گیرد و در همین حال، کسانی را به کمک می‌طلبد که دستگاه رسمی مسیحیت، آنها را تأیید نمی‌کند.