دیدبان؛ از زمان جنگ جهانی دوم ژئوپلیتیک انرژی -به معنای تأثیر جریان انرژی بر ملتها- بر اساس نفت و میزان نیاز به آن تعیین شده است. تأمین امنیت منابع نفتی، حملونقل نفت، جلوگیری از نزدیکی دشمنان باهدف استیلا بر جریان و منابع نفتی و در اختیار گرفتن قدرت نفت از جمله چالشهای ملل مختلف در قرن بیستم بوده است.
از زمانی که استفاده از نفت فراگیر شده، به دلیل اینکه این ماده در میان تمامی ملتها به طور مساوی تقسیم نشده است، ملتهای تولید کننده گاهی از کاهش تولید استفاده کردهاند تا بتوانند قیمت آن را بالاتر ببرند. به دلیل کمبود نفت، ملتهای مصرف کننده همواره این احساس را داشتهاند که از سوی نفت آسیبپذیر هستند. به همین دلیل است که از تحریم نفت از سوی اعراب در سال 1973، هر رئیسجمهوری در آمریکا، وابستگی کشور به نفت را نوعی ضعف میپندارد. ایدههایی مانند دکترین کارتر که اعلام کرده بود ایالاتمتحده برای حفظ منافع راهبردیاش حق استفاده از نیروی نظامی در خاورمیانه را دارد، از همین علت ناشی شده است.
به لطف سه پیشرفت بزرگ، کمبود نفت در کشورهای مصرف کننده در حال جبران است. انقلاب شیل اولین تغییر است. با کمک شیل، آمریکا بار دیگر توانست بزرگترین تولید کننده نفت و گاز جهان شود. از دهه هفتاد میلادی تولید نفت آمریکا دائماً با کاهش روبهرو بوده اما در نوامبر گذشته، ایالات متحده بیش از 10 میلیون بشکه نفت در روز تولید کرده است که در مجموع نفت و گاز، جایگاه ایالاتمتحده به لطف فناوری شیل از روسیه و عربستان سعودی بالاتر رفته است. این فناوری باعث شده که وابستگی کشور به نفت وارداتی کمتر شده و ترس بلند مدت نسبت به این قضیه از بین برود. همچنین این سبب میشود که کمتر نیاز به هزینه خون و پول برای تأمین امنیت راههای نفتی از خاورمیانه باشد. فراوانی نفت و گاز در جهان سبب خواهد شد که مصرفکنندگان در سایر نقاط بازار انرژی نیز بهره ببرند.
تغییر عظیم دوم،تغییر رویکرد اقتصادی چین است. حرکت چین از کشوری که اقتصادش بر مبنای مصرف انرژی بوده به سمت اقتصادی خدماتی است. چین بدون کم کردن از رشد اقتصادیاش توانسته مصرف نفت و زغالسنگ را مدیریت کند، رشد مصرف برق را کاهش دهد، از گاز و انرژیهای تجدید پذیر بیشتر استفاده و همچنین تولید گازهای گلخانهای کربن دیاکسید را نیز محدود کند. پکن همچنان بزرگترین واردکننده سوختهای فسیلی در جهان است اما هوای آلوده و وابستگی زیاد به واردات سبب شده تصمیم بگیرد از باد و خورشید چین برای تولید انرژی بیشتر استفاده کند. پکن جاهطلبانهترین نقشهها را برای تولید خودروهای الکتریکی در جهان دارد. البته این روند در آمریکا نیز در جریان است.
این دو اتفاق با هم سبب ایجاد تحول دیگری نیز شدهاند: نیاز به طراحی سامانههای انرژی بر مبنای تولید کمتر کربن برای مبارزه با تغییرات اقلیمی. توافق پاریس اگرچه نقطه عطفی به شمار میآمد، اما هنوز راه زیادی برای جلوگیری از گرم شدن کره زمین دارد. برای رسیدن به چنان هدفی باید هزاران میلیارد دلار در زمینه انرژیهای پاک سرمایهگذاری شود.
تغییر اقتصاد نفتی ماهیت بسیاری از کشورها و فعالیتهای اقتصادی آنها را تغییر خواهد داد. احتمالاً ایالاتمتحده و چین باید تغییراتی عظیم در ساختارهای انرژی خود ایجاد کنند و کشورهای نفتی مانند روسیه و عربستان سعودی نیز به شدت ضرر خواهند کرد. قطعاً اقتصادهایی که برای سالهای زیاد وابستگی زیادی به نفت داشتهاند و اصلاحاتی را در ساختارهای اقتصادی خود انجام ندادهاند در نهایت بیشترین ضرر را متحمل خواهند شد.
ژئوپلیتیک انرژی در نهایت به عرصهای برای رقابت کشورها در زمینه فناوری و تولید انرژی برای خودشان تبدیل خواهد شد. کسانی که به سمت انرژیهای تجدید پذیر حرکت نکنند بازندگان چنان رقابتی در آینده خواهند بود.
*نشریه اکونومیست در سال 1843 برای دفاع از لیبرالیسم اقتصادی ایجاد شد. اکونومیست در سال 1996 بهصورت آنلاین درآمد تا مخاطبان بتوانند از آن بهصورت دیجیتالی استفاده کنند. این پایگاه خود را مدافع لیبرالیسم کلاسیک قرن نوزدهمی اعلام کرده است.