دیدبان
محمود رضا رهبر قاضی

برجام و آزمون استقلال؛ بررسی گزینه‌های پیش روی اروپا

برجام و آزمون استقلال؛ بررسی گزینه‌های پیش روی اروپا

به گزارش دیدبان،شاید هیچ پیشامدی مانند خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام نمی‌توانست اروپایی‌ها را بر سر دوراهی انتخاب یکی از دو گزینه «پیروی از آمریکا» یا «استقلال از آمریکا» قرار دهد. سران اروپا که رفتار خود در مقابل برجام را منتهی به یکی از دو گزینه پیش‌گفته می‌بینند در تلاش‌اند تا برای حفظ استقلال خود از آمریکا حداقل در ظاهر راهی را برای نحوه مواجهه با توافق هسته‌ای بیابند. دراین‌بین محدودیت‌های عملی اروپا در خنثی‌سازی تحریم‌های آمریکا و پرهیز از تبدیل‌شدن به متحد ایران علیه آمریکا از مهم‌ترین محذوریت‌های سران اروپا محسوب می‌شود. اینکه گزینه‌های پیش روی اروپایی‌ها چیست و مقامات اروپا با انتخاب هر کدام چه سرنوشتی را برای اتحادیه اروپایی رقم خواهند زد، موضوعی است که در یادداشت پژوهشی پیش رو موردبررسی و مطالعه قرار خواهد گرفت.

برجام؛ مطلوبیت ­های اتحادیه اروپا

خارج شدن آمریکا از برجام مانند طوفان سهمگینی بود که تئوری های گذار از جهان تک قطبی را به چالش می کشید. چرا که از اوایل قرن ۲۱ تصور می شد که ما وارد دوران جدیدی شده ایم که دیگر هیچ کشوری به تنهایی نمی تواند به تنهایی بر نظام بین المللی حکم براند. قدرت گیری اقتصادی چین و تبدیل روسیه به یک قدرت سیاسی و گازی باعث گسترش این احساس شده بود که دیگر امریکا نمی تواند به تنهایی نظم بین المللی دلخواه خود را به وجود آورد. اما خروج آمریکا به رهبری ترامپ از برجام درحالی که بیشتر کشورهای جهان اعم از اروپا، روسیه و چین خواهان حفظ برجام بودند، نظریات موجود در زمینه چند قطبی شدن جهان را به چالش کشید. شاید به همین دلیل بود که مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفته است که اتحادیه اروپا تنها به صورت نمادین می تواند در برجام باقی بماند. چرا که فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجه اتحادیه اروپا در این باره و در پاسخ به ایران که گفته بود اروپا باید به ما تضمین هایی برای حفظ برجام بدهد تا به آن پایبند بمانیم گفته است که اروپا نمی تواند هیچ تضمینی به ایران بدهد اما تمام تلاش خود را برای حفظ این توافق خواهد کرد. وزیر امور خارجه کانادا نیز در اعلام موضعی متناقض درباره خروج آمریکا از توافق جامع هسته ای ایران و ۱+۵ (برجام)، از این اقدام رئیس جمهوری آمریکا ابراز تاسف کرد و در عین حال ادعا کرد این بهترین راه حل جلوگیری از هسته ای شدن ایران بود. همچنین توقف فعالیت یا احتمال این امر توسط شرکت های نفتی لوک اویل روسیه، شرکت ایندین اویل هند و برخی از شرکت های دیگر خارجی در ایران همگی شواهدی هستند که نشان می دهند هر چند ممکن است دولت های موجود در این کشورها خواست­ها و امیالی متفاوت از واشینگن داشته باشند، اما هراس از تحریم های احتمالی آمریکا بر روی فعالیت های بین المللی این شرکت­ها، رفتار آنها در فعل و عمل را تحت تاثیر خود قرار می دهد.

چنین امری نشان می دهد که بسیاری از کشورها قائل به این امر هستند که قدرت اصلی در نظام بین المللی موجود در جهان در اختیار ایالات متحده آمریکا است و بر هم زدن چنین امری در شرایط فعلی مشکل به نظر می رسد. بدین ترتیب تصور این امر که کشورهای مختلف در سطح جهان مخصوصا اروپا به راحتی بر روی آمریکا پشت خواهند کرد، نه واقعیت جهانی بلکه نوعی آرزو محسوب می­شود. دلیل این امر آن است که اروپا پس از جنگ جهانی دوم تنها با کمک آمریکا بود که توانست خود را از بسیاری از معضلات و مشکلات اقتصادی و سیاسی رها کند و در مقابل خطر کمونیسم بایستد. اکنون نیز علیرغم گذشت چندین سال آمریکا به لحاظ تکنولوژیک و همچنین نظامی- جهت مقابله با خطر روسیه- به آمریکا وابستگی زیادی دارند و رفتن به سمت استقلال سیاسی حداقل در کوتاه مدت به راحتی برای اروپا امکان پذیر نیست.

البته برخی از کارشناسان معتقدند که بسیاری از کشورهای اروپایی به دلایل سیاسی، اقتصادی و امنیتی به دنبال مقابله به یکجانبه­گرایی آمریکایی هستند. آنها معتقدند مورد اولی که باعث می شود تا حفظ برجام برای اروپا به امری مطلوب تبدیل شود آن است که بسیاری از نظریه پردازان اروپایی، دولت های این منطقه را به خاطر انفعال در مقابل آمریکا مورد نقد قرار می دهند، و از سیاستمداران کشورهای خود می خواهند تا سعی کنند به لحاظ سیاسی به نوعی استقلال نسبی در مقابل آمریکا دست پیدا کنند. آنها برای توجیه این امر بر روی سیاست های انزواطلبانه آمریکا تاکید می کنند و استدلال می کنند که آمریکا دیگر علاقه ای برای حفاظت از اروپا ندارد و “بی مصرف خواندن ناتو” توسط ترامپ و “اجرای تعرفه های گمرکی برای برخی از کالاهای اروپایی” همگی نشان می دهد که از این به بعد اروپا باید روی پای خود بایستد و استقلال سیاسی خود را از آمریکا به دست آورد. در این راستا به نظر می رسد حمایت از برنامه برجام یکی از مواردی است که می تواند به اروپا در این زمینه کمک کند.

مورد دومی که باعث می شود تا اروپا سعی کند تا از برجام حمایت کند، مسائل اقتصادی است. آلمان تقریباً صد شرکت در ایران دارد، و ۱۰ هزار شرکت آلمانی نیز با ایران تجارت می‌کنند. فرانسه در ایران پژو، رنو، توتال و… را دارد، و اتحادیه اروپا خریدارِ ۴۰ درصد از نفت صادرشده از ایران است. ایرباس هم به‌تازگی صد فروند هواپیما به ایران فروخته بود. پل ویولت مدیر عامل لابراتوار های دیلن در این باره می گوید: ما از آغاز سال ۲۰۱۶ فعالیت خود را در ایران آغاز کردیم. جمهوری اسلامی برای ما بازار خوبی است. برای ما ایران یک فرصت افزایش میزان فروش ۱۵ درصدی است. البته ما بازارهای دیگری نیز در سایر کشورها از جمله ژاپن، لبنان، ترکیه و هنگ کنگ داریم اما ایران برای ما یک بازار و یک فرصت مضاعف محسوب می شود. اما تمام اینها بعد از لغو برجام باید متوقف شود. با سیاست های جدید آمریکا، بسیاری از تحلیلگران برآورد کرده اند در صورتی که اروپا نیز تحت تاثیر خروج آمریکا از برجام قرار گیرد، طرفین معامله های بزرگ تجاری متحمل ضررهای مالی هنگفتی خواهند شد. بنابراین طبیعی است که اروپا سعی کند جهت حفظ منافع اقتصادی خود در مقابل فشارهای آمریکا تلاش کند.

اما سومین موردی که باعث می شود تا اروپا به دنبال حفظ برجام باشد، مسائل امنیتی است. در این زمینه موگرینی مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا می گوید: «برای اتحادیه اروپا آن چه که در توافق هسته ای اهمیت دارد، برخلاف گفته ها، منافع اقتصادی نیست. مهم‌ترین اولویت اروپا برای حفظ برجام حفظ امنیت در منطقه غرب آسیا و به تبع آن در اروپا است. امنیت اروپا با شکستن برجام به خطر می افتد اروپا حاضر نیست چنین خطری را بپذیرد به همین دلیل تمام تلاشش را خواهد کرد تا توافق هسته ای پابرجا بماند.»[۱] به نظر می رسد اروپا فهمیده است که ایران به دلیل ایدئولوژی استکبارستیزی و حمایت از جنبش هایی که در محور مقاومت عمل می کنند، نفوذ شدیدی را در بین کشورهای منطقه به دست آورده است. همچنین مشخص است که بسیاری از چالش های غرب آسیا از قبیل بحران­های سوریه، یمن، بحرین، افغانستان و غیره بدون کمک ایران قابل حل نیست. اگر داعش و گروه های تکفیری در سوریه و عراق در حال حذف شدن هستند، اروپا این امر را مدیون ایران می باشد. اگر ترانزیت مواد مخدر از افغانستان به اروپا کم است، معلوم است که ایران در این زمینه نقش مهمی را بازی می کند. و اگر هر روز میلیون ها بشکه نفت از تنگه هرمز با آرامش به سمت اروپا حرکت می کنند، به این دلیل است که در حال حاضر ایران منافع اقتصادی مشترکی با اروپا تصور می کند. بنابراین در صورتی که برجام لغو شود اولین منطقه ای که ضرر خواهد کرد، اروپا است. در صورت گسترش ناارامی در منطقه غرب آسیا بسیاری از پناهجویان، به دلیل فاصله نزدیک اروپا با این منطقه، به آنجا و نه آمریکا مهاجرت خواهند کرد. اگر صادرات نفت از تنگه هرمز به مشکل برخورد، اروپا به دلیل فقدان چاه های نفتی، بیش از آمریکا، دچار مشکل خواهد شد. بنابراین بدیهی است که حفظ برجام برای اروپا دارای اولویت بیشتری باشد.

برجام؛ محددیت­ها و ملاحظات اتحادیه اروپا

هرچند به نظر می رسد خروج آمریکا در دوران ترامپ برای همگان قابل تصور بود، اما خروج آمریکا با این شدت و دستور بازگشت تحریم ها، که ترامپ از آن با عنوان گسترده ترین تحریم های تاریخ یاد می کند، برای بسیاری از کشورها غافل گیرکننده بود. در این راستا، کشورهای اروپایی بنا به دلایلی که در بالا ذکر شد ابتدا چنین دستوری توسط ترامپ را غیر قابل قبول معرفی کردند، سپس سعی کردند تا در مقابل اقدامات مخرب آمریکا راه حل هایی را به منظور حفظ برجام ارائه دهند. اروپا در گذشته نیز در زمان ریگان در جریان اجرای خط لوله گاز روسیه- اروپا، و کلینتون در جریان ممانعت آمریکا از سرمایه گذاری در صنایع نفت ایران، و همچنین قانون اروپایی مقابله با تحریم آمریکا در سال ۱۹۹۶ توانسته بود با برخی از اقدامات مخرب آمریکا مقابله کند. اما به نظر می رسد شرایط فعلی جهان و اروپا با آن زمان تفاوت های زیادی دارد. اولا برخلاف آن سال ها اتحادیه اروپا به سمت شرق اروپا گسترده شده است و در این زمینه با توجه به اینکه بسیاری از کشورهای اروپای شرقی به دلیل ترس از روسیه به حمایت های نظامی آمریکا چشم دوخته اند، نمی توانند در مقابل سیاست های آمریکا مقابله کنند. برای مثال گفته می شود که لهستان هنوز تصمیمی برای حمایت از قانون اروپایی مقابله با تحریم آمریکا در سال ۱۹۹۶ در مورد قضیه برجام نگرفته است.[۲] این مسئله امکان دارد تصمیم گیری در این خصوص را پیچیده کند زیرا اتخاذ تصمیم در این زمینه مستلزم حمایت همه ۲۸ عضو اتحادیه است. همچنین مساله دوم در این زمینه آن است که اتحادیه اروپا دیگر مانند گذشته انسجام کافی برای مقابله با سیاست های آمریکا را ندارد. ماجرای برگزیت در انگلستان و انفصال این کشور از اتحادیه اروپا و حمایت برخی سیاستمداران اروپایی مانند گرت ویلدرز رهبر حزب راست‌گرای افراطی و ضداسلام آزادی هلند و مارین لوپن، رهبر حزب راست‌گرای افراطی و ضداسلام جبهه ملی فرانسه درباره جدا شدن کشورهای خود از اتحادیه اروپا باعث شده است تا برخلاف گذشته اروپا در موضعی ضعیف قرار داشته باشد و نتواند به راحتی در مقابل معضلات خود به راحتی تصمیم بگیرد.

مساله دیگری که در این زمینه وجود دارد آن است که اگر نسبت محصولات و اجزای ساخت آمریکا از ده درصد بیشتر باشد، کل شرکت مشمول قوانین آمریکا می‌شود. با توجه به اینکه بسیاری از شرکت ها و برندهای معروف دنیا به لحاظ تکنولوژیک وابستگی هایی به آمریکا دارند، بنابراین نمی توانند از قوانین آمریکا سرپیچی کنند. برای مثال شرکت زد تی ایی چین که در زمینه­های مخابراتی فعالیت می‌کند جدیدا به دلیل نقض تحریم‌های آمریکا علیه ایران به پرداخت ۸۹۲ میلیون دلار آمریکا جریمه شده و پذیرفته است که در صورت رعایت نکردن شرایطی که بر سر آنها با مقامات قضایی آمریکا توافق کرده است ۳۰۰ میلیون دلار دیگر هم بپردازد. این جریمه های مالی سنگین در مورد بسیاری از شرکت های دیگر نیز می تواند صدق پیدا کند. شرکت هواپیمایی ایرباس اروپا، توتال فرانسه، زیمنس آلمان، مرسک دانمارک و بسیاری از شرکت های بزرگ دیگر در اروپا از جمله شرکت هایی هستند که تحت تاثیر این اتفاقات دیگر نمی توانند با ایران مراودات اقتصادی برقرار کنند. چرا که علاوه بر جرایم مالی، مدیران این شرکت های ممکن است به دلیل زیر پا گذاشتن قوانین آمریکا گرفتار بحث های دادگاهی نیز شوند. برای مثال هاکان آتیلا معاون سابق بین الملل هالک بانک ترکیه از جمله افرادی است که از سوی دادگاه نیویورک به ۳۲ ماه حبس محکوم شده است و گفته می شود دادگاه آمریکا قصد دارد ۳۲ میلیارد دلار جریمه برای این بانک در نظر بگیرد.

برخی از محققان دیگر گزینه بعدی برای نجات برجام توسط اروپا را، جایگزینی دلار بوسیله بورو معرفی می کنند؛ اقدامی که به اعتقاد برخی کارشناسان به دشوارتر شدن گزارشگری نهادهای دولتی و سخت تر شدن امکان مقایسه آمارهای سری زمانی اقتصاد ایران و نیز مقایسه آن با سایر اقتصادها و آمارهای سایر نهادهای بین المللی همانند اتحادیه کشورهای صادرکننده نفت(اوپک) منجر خواهد شد. بسیاری از کارشناسان اقتصادی در این ارتباط معتقدند که از لحاظ تئوری جایگزین کردن یورو با دلار کاملا قابل تصور است. هم اکنون بسیاری از کشورها در تبادلات تجاری خویش از دلار استفاده نمی کنند. اما زمانی که صحبت از ارز سوم می شود، بسیاری از کشورها از دلار استفاده می­ کنند. به عبارت دیگر در تبادلات اقتصادی بسیاری از کشورها هنوز هم دلار جایگاه قوی ای دارد. به نظر می رسد آمریکا تنها کشوری است که تراز منفی تجاری را تحمل می کند، به همین دلیل ارز قدرتمندی به حساب می آید. به همین دلیل استدلال می شود که تجارت جهانی نفت به یورو برای ایران ممکن است اما درآمد آن به طور قابل توجهی پایین‌تر از آن چیزی است که می‌تواند به دلار باشد و همین امر جذابیت استفاده از یورو به منظور نجات برجام را کاهش می دهد. به عبارت دیگر، هرچند به دلایل سیاسی در کوتاه مدت استفاده ایران از یورو بهتر از دلار می تواند منافع اقتصادی ایران را تامین کند اما این نتایج این کار آن چیزی نیست که به هنگام امضای برجام انتظار ان را داشت. در واقع تنها چیزی که ممکن است تحریم امریکا را در اروپا بی اثر کند، إیجاد یک اکوسیستم حجیم غیر آمریکایی در اروپاست( بدون یورو دلار، بدون نظارت SEC، بدون نیاز به بخش مرتبط با امریکای اقتصاد اروپا و بدون هیچ رابطه ای با شرکتهای فعلی بزرگ اروپایی) که در کوتاه مدت بعید و در بلند مدت بسیار سخت است. بنابراین به نظر می رسد حتی اگر اروپا هم یک نیت و قصد واقعی برای نجات برجام داشته باشد، با آن­ چنان محدودیت هایی برخوردار است که توان بالقوه این امر از عهده آن برنخواهد آمد.

ملاحظات جمهوری اسلامی ایران در مواجهه با اتحادیه اروپا

اما در مورد گزیته های پیش رو در مقابل جمهوری اسلامی ایران، قبل از هر امری باید به مسائل روانی مساله توجه داشت. چرا که در صورت ایجاد یک فضای متشنج و بحرانی در اذهان مردم، بدیهی است که اعتماد اجتماعی و سیاسی جامعه تحت تاثیر قرار خواهد گرفت و با از بین رفتن سرمایه های اجتماعی مردم بسیاری از آنها به دنبال خرید ارزهای غیر ملی و غیره حرکت خواهند کرد؛ چنین امری می تواند ارز ملی کشور را تضعیف کرده و مشکلات اقتصادی موجود در این زمینه را دو چندان کند.

از سوی دیگر ایران باید ضمن توجه جدی تر به اقتصاد مقاومتی و تقویت اقتصاد داخلی از طریق حمایت از کالاهای تولید داخل، سعی کند تا روابط اقتصادی و تجاری را با کشورهای همسو از قبیل روسیه، چین، ترکیه، هند و غیره تقویت کند. در این زمینه باید توجه کرد که تا زمانی که ایران از چارچوب NPT خارج نشود احتمال بوجود امدن تحریم های سازمان ملل بسیار سخت و غیر ممکن به نظر می رسد. بنابراین شرایط تحریم های اقتصادی ۶ سال پیش برای ایران تکرار نخواهد شد. از این رو می توان از طریق معاملات تجاری با کشورهای عمدتا شرقی تا حدودی با تحریم های غرب مقابله کرد.

یکی از گزینه های دیگر که برای ایران قابل تصور است، استفاده از کارت جبهه مقاومت است. طبیعی است که در صورت عدم وجود فشار بر روی آمریکا این کشور به تجدید نظر در برنامه های سیاسی خود در قبال ایران نخواهد پرداخت و فشارهای مضاعف بر روی ایران را تشدید خواهد نمود. به همین جهت ایران می تواند از طریق به کار گیری جبهه مقاومت در کشورهای سوریه، لبنان، یمن، عراق و فلسطین به نیروهای آمریکایی فشار آورد، به طوری که با تحت فشار قرار گرفتن این کشور در منطقه غرب آسیا، حاضر به مذاکره با ایران در شرایط برابر یا کوتاه آمدن در مقابل ما گردد. نباید فراموش کنیم که ترامپ شخص تاجر مسلکی است و چنین امری فرایند معامله با وی را آسان تر می سازد. به نظر می رسد کشورهای عربستان و کره شمالی با دادن امتیاز به ترامپ سعی کردند وضعیت کشور خود (منظور سیستم حاکمه خود) را بهبود بخشند. اما با توجه به ایدئولوژی استکبارستیزی در ایران و تفاوت های ماهوی بین ایران با عربستان و کره شمالی، کشور ما می تواند از طریق بالا بردن هزینه های آمریکا در منطقه، این کشور را وادار به عقب نشینی در مقابل ایران بکند.

جمع­ بندی

اتحادیه اروپا پس از جنگ جهانی دوم برای حفظ از خطر کمونسیم، به دامن ایالات متحده آمریکا پناه برد و از آن زمان، وضعیت کمک به اروپاییان ابزاری برای یکجانبه­گرایی ایالات متحده، در مقابل آنها شد. اما مسئله برجام، جدا از مسائل اقتصادی آن سبب شده تا برخی از کشورهای اروپایی به این فکر بیفتند تا در برابر یکجانبه­گرایی ایالات­متحده آمریکا مقاومت کنند. به نظر می­رسد حفظ برجام برای اروپاییان، کمتر از لغو آن هزینه دارد. چرا این کشورها با ایران منافع اقتصادی مشترکی دارند که در صورت لغو برجام، این کشورها متحمل ضررهای بسیاری خواهند شد. از این رو، آنچه که در حال حاضر مصمم به نظر می­رسد حفظ برجام و ارائه راهکارهایی توسط اروپاییان است. اما به نظر می رسد به نظر می رسد حتی اگر اروپا هم یک نیت و قصد واقعی برای نجات برجام داشته باشد، با آن­ چنان محدودیت هایی برخوردار است که توان بالقوه این امر از عهده آن برنخواهد آمد. از سوی دیگر ایران باید ضمن توجه جدی تر به اقتصاد مقاومتی و تقویت اقتصاد داخلی از طریق حمایت از کالاهای تولید داخل، سعی کند تا روابط اقتصادی و تجاری را با کشورهای همسو از قبیل روسیه، چین، ترکیه، هند و غیره تقویت کند. یکی از گزینه های دیگر که برای ایران قابل تصور است، استفاده از کارت جبهه مقاومت است. ایران می تواند از طریق به کار گیری جبهه مقاومت در کشورهای سوریه، لبنان، یمن، عراق و فلسطین به نیروهای آمریکایی فشار آورد، به طوری که با تحت فشار قرار گرفتن این کشور در منطقه غرب آسیا، حاضر به مذاکره با ایران در شرایط برابر یا کوتاه آمدن در مقابل ما گردد.

منابع:

[۱] https://tvnewsroom.consilium.europa.eu/event/foreign-affairs-council-may-2018-1a669/press-conference-part-1-1ae5a

[۲] لهستان هنوز تصمیمی برای حمایت از اجرای قوانین انسداد اتحادیه اروپا نگرفته است، ۷ خرداد ۱۳۹۷، قابل بازیابی در آدرس زیر:

https://www.mehrnews.com/news/4308541

نویسنده:

محمود رضا رهبر قاضی: دکتری علوم سیاسی و عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان

 پایگاه تبیین

مرتبط‌ها

بیشترین سقوط ارزش سهام وال استریت در یک روز

دولت آمریکا به کشتن شهروندان ایرانی افتخار می‌کند

مقابله با کرونا از منظر حکمرانی (1)

آمریکا برای آزادی مزدور اسرائیلی، دست به تهدید و ارعاب زد

افشای نام‌های جدید از شاهزادگان بازداشت‌شده

استیصال رسانه‌ای ائتلاف در یمن