به گزارش دیدبان،اردن به دلیل همسایگی با سوریه و سرزمینهای اشغالی یکی از مهمترین کشورهایی است که نوع رفتارهای منطقهای آن در مسائل و بحرانهای غرب آسیا اثر میگذارد. اهمیت مسئله سوریه و فلسطین برای جبهه مقاومت لزوم شناخت این کشور را ضروری می سازد. به طور معمول اصول و رفتارهای این کشور در بررسی مسائل منطقهای در ایران مغفول میماند و واکاوی نمیشود. بدین جهت بررسی روندهای کلی و مهم رفتار اردن در قبال سوریه موضوع پژوهش حاضر است که میتواند گامی در جهت شناخت اصول سیاست خارجی این کشور در قبال بحران سوریه باشد. در این راستا لازم است فرازها و فرودهای رفتارهای اردن از ابتدای بحران سوریه تا کنون و نیز معیارهای اصلی این کشور در قبال بحران سوریه بررسی شود.
اهمیت کشور اردن در بحران سوریه
اردن با مساحتی حدود 92هزار کیلومتر مربع کشوری است که موقعیت جغرافیایی بسیار مهمی در غرب آسیا را داراست. همسایگی با کشورهای عربستان سعودی، عراق، سوریه و سرزمینهای اشغالی بیانگر اهمیت موقعیت ژئوپولیتیک این کشور در قبال بحرانهای منطقه غرب آسیا است. بحران تروریسم در سوریه و عراق و نیز مسئله فلسطین و اشغالگری رژیم صهیونیستی از مهمترین مسائلی هستند که بر روابط اردن و کشورهای غرب آسیا اثر میگذارد. موقعیت ژئوپلیتیکی اردن به صورت مستقیم بر بحران سوریه اثر گذاشتهاست؛ مواردی همچون تسلیح تروریستها و بحران پناهجویان و غیره با اردن مرتبط بودهاست.
فرازها و فرودهای رفتار اردن در قبال مسئله سوریه
به صورت کلی مواضع و رفتارهای اردن در قبال بحران سوریه، بیشتر به سمت و سوی دفاع از معارضین و در راستای پیروی از سیاستهای دولتهای غربی بودهاست اما این کشور در راستای منافع خود و دوری از تهدیداتی که ممکن بوده بحران سوریه برای این کشور ایجاد کند، مواضع خود را تغییر دادهاست. به بخشی از فعالیتهایی که این کشور در قبال بحران سوریه داشتهاست در دو بخش ضدیت با دولت سوریه و همراهی با این دولت اشاره میشود:
1- ضدیت با دولت سوریه
اردن از همان ابتدای بحران با کشورهای عربی علیه دولت سوریه همراه شد و تعاملات خود با بانک مرکزی سوریه و مبادلات تجاری خود با این کشور را کاهش داد. پادشاه اردن در مصاحبه با شبکهی BBC، بشار اسد را به کنارهگیری از حکومت دعوت کرد و گفت اگر بشار به دنبال مصلحت مردم سوریه بود از قدرت کنارهگیری میکرد. اردن سفیر خود را از سوریه فرخواند که در مقابله با او، سوریه نیز این کار را انجام داد. اردن مکانی برای تمرین، تسلیح و تسهیل سیطرهی کسانی که آنها را معارضین معتدل میخواندند، قرار گرفت تا این نیروها بر بادیه السوریه سیطره یابند.[1] «اتاق موک» در اردن که در مدیریت آن دستگاههای اطلاعاتی آمریکا، انگلیس و رژیم صهیونیستی نقش داشتند برای اداره و طراحی برخی عملیاتهای تروریستی در سوریه ایفای نقش میکرد.[2]
2- همراهی با دولت سوریه
اردن روابط تجاری خود با دولت سوریه را حفظ کرد. همچنین در سالروز به آتش کشیدن خلبان اردنی، حملهای با هماهنگی دولت سوریه علیه داعش انجام داد. هیئتی از اردن پس از فتح حلب توسط سوریه و متحدانش به روسیه سفر کرد و برای حل مشکلات مرزی خود و ایجاد مناطق کاهش تنش و امنیت مناطق جنوبی سوریه و نیز مسئله پناهجویان با دولت روسیه گفتگو کرد.[3] همچنین در مراحل اخیر که تحولات به نفع دولت سوریه در حال رقم خوردن است، اردن قدری حمایت خود از معارضین را کمتر کرد. البته این موضوع دلایل دیگری از قبیل به خطر افتادن امنیت اردن به دلیل سیر تروریستها به خاک این کشور داشت.
دیدگاههای اردن درباره سوریه
با تغییر شرایط میدانی سوریه، سیاستهای اردن نیز قدری تغییر پیدا کرد. با وجود چنین شرایطی میتوان چند مولفه را برای سیاست خارجی اردن در قبال بحران سوریه در نظر گرفت؛1- وحدت سرزمینی و ملی سوریه 2- مسئله پناهجویان سوری 3- برقراری مناطق کاهش تنش در جنوب سوریه. نوع اثرگذاری هرکدام از این مولفهها بر سیاست خارجی اردن در ادامه بررسی میشود.
1- وحدت سرزمینی سوریه و عدم تجزیه
از لحاظ ژئوپلیتیکی، تجزیه سوریه موجب تهدید امنیت ملی اردن خواهد شد. برخی از مهمترین رهبران جریان تکفیری مانند ابومصعب الزرقاوی (که سالها قبل در عراق توسط آمریکا کشته شد) به کشور اردن تعلق دارند. همچنین وجود جریانهایی با گرایش به سلفیت جهادی در اردن، این کشور را مستعد پذیرش گروههای افراطی میسازد. به همین دلیل سفیر آمریکا در اردن بر شراکت مستحکم آمریکا در تامین مرزهای این کشور با سوریه به منظور مقابله با چالشهای امنیتی تاکید کرد[4]. حال اگر سوریه به چند بخش تجزیه شود، دولتهایی که بر سر کار میآیند به دلیل ضعف مولفههای قدرت در آنها از قبیل کمبود وسعت سرزمینی، کمبود جمعیت و نیز تقابل هویتی و سیاسی با دول همجوار، دولتهای ضعیفتری خواهند بود که زمینه را برای تحرک گروههای سلفی جهادی بیشتر خواهد کرد. در این صورت اختلافات قومی و مذهبی دولتهای کوچکِ به وجود آمده، به دلیل همسایگی اردن و سوریه و گسترش گروههای تروریستی به اردن یکی از تهدیداتی خواهد بود که متوجه اردن میشود. از این رو اردن با تجزیه سرزمینی سوریه مخالفت میکند. همچنانکه پادشاه اردن در تماس تلفنی با ترزا مِی نخست وزیر انگلیس بر حل سیاسی و وحدت سرزمینی سوریه تاکید کرد.[5]
2- بحران پناهجویان
یکی از کشورهایی که به طور عمده پناهجویان سوری را در خود جای داده، اردن است. طبق آمار سازمان ملل متحد 659 هزار پناهجوی سوریه در اردن ثبت شدهاند اما حکومت اردن تعداد پناهجویان ثبت نشده در این کشور را حدود 643 هزار نفر اعلام کردهاست که با این حساب عدد آنان از یک میلیون نفر میگذرد. مشکلاتی که پناهجویان برای اردن به وجود میآورند عمدتا در حوزههای امنیت، سلامت، مسکن و آموزش است[6]. اردن در حال حاضر، خود با مشکلات عمیق اقتصادی دست و پنجه نرم میکند تا حدی که چندی پیش این مشکلات به «بحران نان» نامگذاری شد.
با وجود مشکلات اردن ناشی از پناهجویان، این کشور تلاش میکند ضمن کسب حمایت اقتصادی و سیاسی بازیگران منطقهای و فرامنطقهای از هزینههای خود بکاهد.[7] از سوی دیگر اردن در چارچوب سیاستهای کشورهای غربی فعالیت میکند و سعی میکند ضدیت خود را با بشار اسد حفظ کند و نیز حمایت نسبی خود را از برخی گروههای تروریستی که در جنوب سوریه هستند استمرار دهد. از این رو اردن نمیخواهد شرایط در سوریه به گونهای پیش برود که کنترل و نفوذ گروههای تروریستی از دست خارج و بحران مجددا تشدید شود و پناهجویان بیشتری به این کشور سرازیر شوند و همچنین اردن در پی این است که آینده سیاسی دولت سوریه به گونهای رقم زده شود که دولتی همسو با سیاستهای کلی غرب و نیز اردن بر سر کار بیاید.
راهکار اردن مبتنی بر دلایل پیش گفته حمایت از مذاکره سیاسی برای حل بحران سوریه از مسیر ژنو است. هرچند مذاکرات ژنو در حل بحران سوریه به صورت موفق عمل نکردهاست و کشور اردن نیز در تعداد کمی از نشستهای آستانه حضور داشته اما با این وجود، اردن به دلیل عدم همراهی با سیاستهای جبهه مقاومت از مسیر کلی مذاکرات آستانه که ایران در آن حضور جدی دارد حمایت نمیکند.
3- برقراری مناطق کاهش تنش در جنوب سوریه
یکی دیگر از مسائلی که باعث شده، گاهی اردن شدت سیاستهای خصمانهی خود در قبال دولت سوریه را کاهش دهد، ایجاد منطقه کاهش تنش در جنوب سوریه است. مشارکت در برخی نشستهای آستانه و نیز مذاکره با روسیه در این راستا انجام شد. علت همراهی اردن با سیاست کاهش تنش در جنوب سوریه این بود که چندین عملیات انتحاری در مرزهای اردن و در مسیر راههای ارتباطی اردن و سوریه انجام شد که کنترل و امنیت این مناطق را با دشواریهایی مواجه کرده بود که منجر شد اردن مرزهای خود را با سوریه را دچار محدودیتهایی سازد و اجازهی ورود پناهجویان را ندهد. در این راستا و برای حفظ منافع خود با دولت روسیه به توافق رسیدند که در جنوب منطقه کاهش تنش برقرار شود. ایجاد منطقهی کاهش تنش هم منافع اردن را تامین میکرد و هم منافع دولت سوریه را؛ زیرا دولت سوریه توانست با فراغت بیشتری با گروههای تروریستی که تهدید جدیتری بودند مبارزه کند.
آینده روابط
آینده روابط اردن و سوریه به شرایط و اوضاع میدانی و سیاسی سوریه بستگی دارد. در صورتی که کماکان شرایط به نفع دولت سوریه پیش برود، دولت اردن به سویی سوق پیدا خواهد کرد که بتواند روابط تجاری و سیاسی خود را با سوریه بهبود بخشد البته نه به گونهای که در این مسیر، یاریگر دمشق باشد. بحران اقتصادی در اردن به صورت جدی قابل احساس است. تامین امنیت مناطق شمالی هممرز با سوریه و بازگشت پناهجویان از اردن در صورتی امکان بیشتری خواهد داشت که اردن بتواند مسائل مربوط به آنان را با دولت سوریه و متحدانش هماهنگ کند. این مسائل به اضافه افزایش نقش روسیه و ایران در حل سیاسی بحران سوریه طی نشستهای آستانه و نیز کاهش تمایل آمریکا به حضور مستقیم در این کشور، اردن را متمایل خواهد کرد تا به واسطهی طرف روسی برخی از روابط خود را با دولت سوریه بهبود بخشد. در هر صورت، اردن در سیاست خارجی خود، یک بازیگر تبعی محسوب میشود و کمتر توان سیاستگذاری مستقل در مسائل راهبردی در منطقه را داراست.
نتیجهگیری
سیاستهای اردن در قبال بحران سوریه یکسان نبودهاست. دوگانگی مواضع این کشور در پی تغییر شرایط میدانی و سیاسی به نفع دولت سوریه و متحدانش اتفاق افتاد. با توجه به رفتار اردن در زمینه بحران سوریه میتوان گفت سیاستهای این کشور متاثر از سه مسئله پناهجویان، وحدت سرزمینی سوریه و نیز مناطق کاهش تنش بودهاست که در هر سه مورد منافع دولت اردن به طور مستقیم با آن گره خورده بوده است.
منابع:
[1] البدیل، «مشروع البادیه الأمریکی یشعل حربا کلامیه بین سوریا و الاردن»، 22 ابریل 2017، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://bit.ly/2rBfpLY
[2] سفیان توفیق، «الرویه الاردنیه للازمه السوریه»، مجله البیان، 1/3/2018، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://albayan.co.uk/RSC/print.aspx?id=3587
[3] عماد عنان، «تحول الموقف الاردنی حیال سوریا…لماذا الان»،نون بوست، 7 فبرایر2017، قابل بازیابی در پیوند زیرک
http://www.noonpost.org/content/16542
[4] العالم، «سفیر آمریکا: اردن در وضعیت جنگی قرار دارد»، 4/6/1396، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://fa.alalam.ir/news/1733002
[5] الملک عبدالله الثانی، «الملک یتلقی اتصالا هاتفیا من رئیسه الوزراء البریطانیه»، 14ابریل2018، قابل بازیابی در پیوند زیر:
https://bit.ly/2Kj1MI6
[6] مهی یحی، «اللاجئون السوریون فی الاردن: الحقوق و القلق الامنی و الدیموغرافی»، 28 آپریل 2018، مرکز کارنیغی للشرق الاوسط
[7] الحیاه، «عبدالله الثانی یناقش مع الدول المشارکه التعاون الاقتصادی و اعباء النازحین»، 21می2017، قابل بازیابی در پیوند زیر:
http://www.alhayat.com/article/865725/
پایگاه تبیین