دیدبان: گروهک فرقان از حدود سال 1355 پا به عرصه سیاسی گذاشت و با وجود عمر کم در سال 1358 با ترورهای متعدد، خسارت های جبران ناپذیری را به ملت ایران وارد ساخت . این گروه که با درک و فهم نادرست از اسلام ، داعیه دار پایه گذاری مکتب فرقان بودند، شخصیت های موثر مکتب اسلام و نیروهای ارزشی مانند شهید مطهری و شهید مفتح و نیروهای خدومی مانند شهید عراقی و شهید قرنی را ترور کردند . در این مطلب علاوه بر کنکاش در سطوح مختلف درباره این گروهک ، خطر ایجاد جریان ها و حلقه های مشابه این گروه را نیز بیان می کنیم .

در دوران شکوهمند انقلاب اسلامی جریان ها و حلقه های سیاسی گوناگونی در سپهر سیاسی جمهوری اسلامی ایران رشد و نمو پیدا کردند ، که هر کدام از این گروه ها با توجه به محیط مذهبی ایران برای رسیدن به عرصه قدرت دارای برداشت ها و مفاهیم خاصی از مکتب اسلام بودند ، حتی برخی از گروه های ضد دین مانند حزب توده پس از رخداد انقلاب اسلامی ، از واژگان اسلامی بینش توحیدی به جای سوسیالیسم و واژه مستضعفین به جای پرولتاریا استفاده کردند¹. این فضای گفتمانی متکثر و متعدد در دهه اول انقلاب در میان اقشار مذهبی نیز وجود داشت . هر کدام از گروه های مذهبی نیز براساس درک و تحلیل خود از متون اسلامی به بیان نظرات سیاسی مبادرت می ورزیدند . گروهک فرقان نیز با تفکر سلبی نسبت به نظام جمهوری اسلامی ایران به مبارزه با آن پرداخت ، این تفکر انحرافی از هنگام رشد با واکنش جدی علما و روحانیت همراه بود . در این مقاله به بررسی این حلقه انحرافی از زوایای مختلف می پردازیم ؛ و در نتیجه گیری آن با نگاه آینده نگار به جریان های مشابه آن در فضای کنونی روی می آوریم .

شکل گیری

در سال 1355 اكبر گودرزی ، سعید واحد، محسن سیاهپوش ، حمید نیكنام، علی اسدی ، بهرام تیموری كمال یاسینی² ، سعید مرآت حسن اقرلو ، عبدالرضا رضوانی، امیر فعله‌نوتاش و محمد متحدی³ (در ارومیه و تبریز ⁴جمعی را تشکیل دادند ؛ که ابتدا به کهفی ها و سپس با نام فرقان فعالیت خود را با مرکزیت اكبر گودرزی آغاز کرد.⁵ گروه فرقان در سال 1356 فعالیت تشکیلاتی گسترده خود را آغاز کرد و با درگذشت دکتر شریعتی نخستین اعلامیه از سوی این جریان نوپا توزیع شد ؛ و در همان سال نشریه ای با نام " فرقان " را منتشر کردند.

پس از گذشت یک سال از وقوع انقلاب اسلامی ، این گروهک رفتار رادیکال و نظامی را در قبال نظام جمهوری اسلامی اتخاذ کرد و به ترور شخصیت های نظام روی آورد ؛ و نیروهای انتظامی آنان را پس از ارتکاب چندین ترور دستگیر کردند .

اعضای گروه فرقان

سرتیم حلقه انحراف ، چوپان زاده آزاده یا قاتل 

اکبر گودرزی ، رهبر گروهک فرقان ، در سال 1335 در روستای دوزان از توابع الیگودرز به دنیا آمد . پدرش چوپان بود ، به همین دلیل وی را چوپان زاده آزاده می نامیدند. وی در سال 1351راهی مدرسه علمیه خوانسار شد و پس از یک سال برای ادامه تحصیل عازم تهران شد ، او هنگامی که می خواست در مدرسه مرحوم آیت الله مجتهدی تهرانی ادامه تحصیل بدهد با مخالفت آیت الله مجتهدی مواجه شد ، ایشان دلیل ممانعت از حضور گودرزی در مدرسه خودشان را این گونه بیان می کنند " وقتی گودرزی آمد که طلبه بشود چون دیدم چهره او نورانیت ندارد . به او گفتم به درد طلبگی نمی خورید " ⁶ او بعد از انقلاب اسلامی با اسامی مستعاری مانند محمدی و حسینی به فعالیت های انحرافی پرداخت ؛ و مغز متفکر و فرد اصلی شناسایی افراد برای ترورها بود به طوری که در ترور شهید مفتح شخصا حضور پیدا کرد ؛ پس از ترورها گروه فرقان ، نیروهای امنیتی کشور سرانجام او را در تاریخ 18/10/1358 به همراه حسن اقرلو در خانه ای تیمی واقع در خیابان جمال زاده، کوچه اخوان ، شماره 23 دستگیر کردند.⁷

گستره یارگیری

الف ) مکانی 

مهمترین مکان جذب افراد به این گروهک در جلسات تفسیر اکبر گودرزی بود . به نحوی که فرقاني‌ها در سال 56 و 57 مجلدات زیادی از تفسیر قرآن خود را كه تحت عنوان پیام قرآن منتشر مي‌شد، پخش‌كردند.

اکبر گودرزی

تفسیر (با عنوان كلی پیام قرآن‌) و آثاری كه از آنها ملاحظه شد، عبارت است از: «تفسیر فاطر»، «یس‌»، «صافات‌»، «تفسیر احزاب‌»، «سبأ و نجم‌، «تفسیر عنكبوت و روم‌»، «تفسیر لقمان و سجده‌»، «تفسیر شوري‌، و زخرف‌»، تفسیر «محمد، فتح و حجرات»‌، «تفسیر دخان‌، جاثیه و احقاف‌»، «تفسیر سوره مؤمن و فصلت‌» و تفسیر سوره «فرقان و نور»؛ همه این‌ها كه گفته شد، نام مؤلف آ‌نها نجم‌الدین شكیب آمده است كه مانند دیگر نام‌های ‌روی تفاسیر مستعار است‌. تفسیر سوره انبیا به نام حسین صادقي‌، تفسیر سوره بقره (جواد صابر) تفسیر سوره‌ مریم‌، تفسیر سوره طه (حسن قائمي‌)، تفیسر توبه‌، تفسیر شعراء، نمل‌، و قصص (احسان كمالي‌) تفسیر سوره یوسف‌، تفسیر جزء سي‌ام (یا تفسیر نبأ تا ناس‌)، (محمد حسین آل یاسین‌ و نیز به اسم احسان كمالي‌)، تفسیر مزمل‌، مدثر، قیامت‌، انسان و مرسلات (نجم الدین منتظر)، تفسیر سوره كهف‌ و تفسیر ذاریات و ق‌، ترجمه‌ كامل از قرآن نیز از آنان منتشر شده است‌. همچنین كتابی با نام فرازی از نهج البلاغه و شرح دعای عرفه (نام ‌دیگرش‌، پیام حسین‌)، فروغ نهج البلاغه دو جلد و كتاب «توحید و ابعاد گوناگون آن‌» (صادق داودي‌، نشر كاظمیه 320 ص‌). نشریات یك ساله آنان (1357) تحت عنوان سالنامه فرقان چاپ شده است‌. ⁸ گودرزی در سال 1356 كلاس‌های تفسیرش را در مناطق مختلف تهران برپا کرد ، که مهم ترین پایگاه آنان مناطق نازی‌آباد ، مسجد خمسه در قلهك، مسجد فاطمیه خزانه، مسجد الهادی خیابان شوش ، مسجد رضوان خیابان اتابك، مسجد رفعت در نزدیكی خیابان دولت‌ بود ، با وجود گستردگی دامنه فعالیت جذب به این گروه ، تعدادی کمی به گروهک فرقان پیوستند.

ب) سنی

بیشترین افراد جذب شده در این گروهک ؛ جوانان بودند که سنی بین 16 تا 20 سال داشتند.

شخصیت های اثرگذار 

در رشد و نمو جریان فرقان دو شخصیت دکتر شریعتی (اثرگذاری غیرمستقیم ) و موسوی خوئینی ها (اثرگذاری مستقیم ) نقش به سزای داشتند .

الف) دکتر شریعتی

اکبرگودرزی رهبر و ایدئولوگ این حلقه در هنگام بازجویی در پاسخ پرسشی مبنی بر اینکه آیا شما ادامه دهنده راه شریعتی هستید یا نه ؟ می گوید : فرقان کوشش داشت که افکار و اندیشه های شریعتی را هم ترویج کند. اگر این امر ، معنایش ادامه دادن راه شریعتی است . آری ! ما ادامه دهندگان را او بوده ایم. ⁹

ب) موسوی خوئینی ها

موسوی خوئینی ها در نیمه اول دهه 1350 در جایگاه امامت جماعت مسجد جوزستان شمیران ارائه کننده تفاسیری از قرآن براساس منطق «تضاد دیالکتیک (اصل اساسی مارکسیسم ) » بود . اکبر گودرزی وافرادی زیادی از جریان چپ کنونی مثل حجاریان پای ثابت جلسات تفسیر قرآن موسوی خوئینی ها به شمار می رفتند¹⁰ . این نحوه تفسیر آیات قرآن با واکنش علما همراه بود ، به طور که احمد قدیریان از نزدیکان آیت الله بهشتی می گوید : آقای بهشتی بسیار {به خوئینی ها } بدبین بود می گفت این آدم بسیار خطرناکی است . این آدم می رود در مسجد جوزستان تفسیر می کند اما تفسیر به رای می کند .مراقب باشید جوان ها گرایش به این فرد نداشته باشند¹¹ . اما اکبر گودرزی بسیار تحت تاثیر تفکرات موسوی خوئینی ها قرار گرفت و رابطه خود را با او افزایش داد ؛ و از نزدیکان مورد اعتماد موسوی خوئینی ها شد ، این اعتماد دو سویه سبب شد ، موسوی خوئینی ها مدتی گودرزی این طلبه مطرود از مدارس علمیه تهران را به امامت جماعت مسجد خمسه (شمال تهران ) گمارد. ¹² پس از دستگیری این گروهک برخی از متهمان در دادگاه به تاثیرپذیری خود از موسوی خوئینی ها اشاره کردند . ¹³

تفکرات انحرافی

الف ) ضدیت با روحانیت

مهم ترین دال های مرکزی گفتمان گروهک فرقان – بنیان های تفکری این گروه برخی مولفه های گفتمان را دارا نیست که از آن چشم پوشی می کنیم - تفکر واگرایانه نسبت به روحانیت که برآیند فاصله گرفتن از منابع اصیل دینی در دین شناسی و روی آوردن به تفسیرهای سمبولیک و اجتماعی از مقوله های دینی بود¹⁴. این سلوک رفتاری رادیکال به گونه ای بود ، که روحانیت را از بنیان و اساس باطل می پنداشتند و نهاد روحانیت و مرجعیت امری است بدعت آمیز در اسلام قلمداد می کردند؛ و در تکاپو برای تحقق رویکرد پروتستانیسم در اندیشه های اسلام و تز اسلام منهای روحانیت بودند . تنهاترین راه رسیدن به آن را حذف فیزیکی روحانیون طراز اول کشور می دانستند.

ب :التقاط

گروهگ فرقان از تلفیق چند وجهی و آمیخته با التقاط پیروی می کرد آنان زمینه تفکری خود را اسلام همراه با مارکسیم قرار دادند .آنان درک نمادین و ابتدایی از مبانی اسلام داشتند و در اثر موج مارکسیستی دهه 50 در ایران که مارکسیست را مکتب انقلابی و مبارز می دانستند سبک مبارزاتی خود را براساس شاخصه های ساختار مارکسیستی قرار داده بودند ، لذا ادبیات این حلقه انحرافی به شدت مارکسیسم زده است و در نوشته های این جریان تجلیل فراوانی از مائو ، کاسترو و چه گوارا دیده می شود¹⁵.اکبر گودرزی در کلاس های تفسیر قرآن اش به شدت تحت تاثیر مبانی مارکسیسم و سوسیالیسم بود. ¹⁶

هشدار شهید مطهری 

آقای ناطق نوری این چنین از هشدار شهید مطهری نسبت به این حلقه انحرافی یاد می کنند : " من آثار این گروه را برای مرحوم مطهری می بردم و ایشان با دقت کامل مطالعه می کرد . برخی دوستان به آقای مطهری می گفتند : « چرا وقت خود را صرف تفسیر گودرزی می کنی؟ شان شما بالاتر از این هاست . » شهید مطهری می فرمودند : «آدم ها مهم نیستند ، حرف هایشان و تاثیری که روی جوان ها می گذارند ،مهم است . کسی چه می داند که نویسنده ی این تفسیر یک بچه است . این نوشته ها در ذهن جوانان شبهه ایجاد می کند و من باید جواب این ها را بدهم » لذا در نوشته های مرحوم مطهری پاسخ های زیادی نسبت به شبهات این گروه دیده می شود و این ها از آن موقع ،کینه ی مرحوم مطهری را در دل داشتند . ¹⁷

گونه شناسی ترورها

فهرست برنامه ترور این گروه که در بیشتر موارد موفق به انجام آن شدند عبارتند از : تیمسار محمد ولی قرنی ، مرتضی مطهری ، حاجی طرخانی ،حاج مهدی عراقی و حسام فرزندش ایشان ، هانس یواخیم لابپ ،محمد مفتح ، اصغر همتی ، جواد بهمنی ، آیت الله قاضی طباطبایی و ترورهای ناکام آیت الله خامنه ای ، هاشمی رفسنجانی ، محمد باقر دشتیانه ، احمد لاجوردی بود. مرحوم آیت الله طالقانی هم جزو این لیست بود، اگرچه گودرزی در دادگاه مطالبی در حمایت از ایشان بیان کرد. ¹⁸

گونه شناسی ترورها نمایان گر این است که هدف اصلی سران حلقه انحرافی فرقان ، حذف فیزیکی عناصر گفتمان ساز و مکتبی روحانیت در سطح بالا حکومتی بود؛ فرقانی ها قربانی های خود را از استوانه های علمی و اندیشه ای نظام انتخاب کرده بودند تا نظام را دچار خلاء اندیشه ای و گفتمانی کند .

رابطه با ساواک

ساواک هرگونه انشقاق و گسست در بدنه مذهبی کشور را پذیرا بود و به نحو غیر مستقیم ازاقدام تفرقه برانگیز حمایت می کرد؛ اوج استفاده ساواک از تفرقه و چند دستگی بدنه مذهبی کشور در جریان کتاب شهید جاوید و حمایت ها و مخالفت ها با دکتر شریعتی بود .

گروهک فرقان با رویکرد و شاخصه اصلی ، ضد روحانیت و تفکر التقاطی بهترین گزینه ساواک برای رسوخ ، درگیری و تفرقه در کالبد جریان مذهبی محسوب می شد. موضع گیری این گروه در برابر رژیم شاه از همان ابتدا سوال برانگیز بود . افراد این گروه به وسیله ی ساواک دستگیر شده ؛ ولی به سرعت بدون هیچ گونه مسئله ای آزاد می شدند. ¹⁹ . هاله های ابهام درباره نوع گزینش افراد ، تعداد موفقیت آمیز ترورها و استفاده از اسلحه سازمانی ساواک یعنی یوزی و کلت ²⁰ در ترورها و کشف مبالغ زیادی از خانه تیمی آنان ²¹و این فرضیه را که گروه فرقان از گروه های تروریستی ساخته ساواک است ، نزدیک به واقعیت می سازد

دستگیری

سرآغاز و مطلع دستگیری گروهک فرقان از یک آشنایی قدیمی به وقوع پیوست ؛ مرتضی الویری از گروه مجاهدین انقلاب اسلامی می گوید : « دوستی داشتم که در دوران سربازی با یکی از این فرقانیها در یک پادگان بود . او به نزد ما آمد و گفت که یکی از فرقانی ها را می شناسد و این که دوران سربازی را با هم گذرانده اند ، می تواند در حال حاضر به آن شخص نزدیک شود و رابطه برقرار کند» ²² و شرایط را برای نفوذ مجاهدین انقلاب اسلامی در بدنه تشکیلاتی فرقان مهیا کند ؛ هرچند برخی معتقدند مجاهدین انقلاب اسلامی نقش موثر در روند دستگیری نداشتد²³ ؛اما پس از گذشت چند ماه نیروهای انقلابی توانستند خانه های تیمی آنان را شناسایی کنند و با دستگیری اکبرگودرزی به این غائله خاتمه دهند.

دادگاه

پس از دستگیری اعضای گروهک فرقان ، دادگاه آنها با ریاست آقای ناطق نوری و دادستانی شهید لاجوردی برگزار شد .

شهید بزرگوار لاجوردی تلاش های بسیاری برای بازگشت آنان به مفاهیم راستین اسلام کرد ، ابوالقاسم سرحدی زاده درباره نقش لاجوردی در اصلاح متهمان گروهک فرقان روایت می کند : « به یاد دارم که در مورد گروه فرقان ایشان تلاش زیادی کرد و به گونه ای این ها را تغییر داد که بعضی از این ها در جبهه های نبرد به شهادت رسیدند و به بنده سفارش کرده بود که من تعدادی از اینها را می فرستم و شما به این افراد کاری بدهید ، اینها اصلاح شده اند و درست شده اند و می توانند کاری را انجام بدهند و از اینها مطمئن هستیم .

که ما هم پذیرفتیم و اینها را در بخش های فرهنگی زندان جای دادیم و کمک های موثری هم کردند ..... » ²⁴دادگاه حکم اعدام اکبر گودرزي، سعيد مرآت، علي حاتمي، محمد متحدي، حسن اقرلو، عباس عسگري و عليرضا شاه‌بابابيک از عناصر اصلی گروهک فرقان را صادر کرد و سی تا چهل نفر از این گروه آزاد شدند ، حدود 20 نفر از آنان در جبهه های حق علیه باطل و در دفاع از آرمان های انقلابی که روزی سرعناد با آن داشتند ؛ به شهادت رسیدند .²⁵

جمع بندی

یکی از شاخصه های آینده پژوهی سیاسی ، شبیه سازی مدل های رفتاری بازیگران سیاسی و حلقه اتصال میان رخداد های گذشته و پدیده های کنونی برای درک و فهم روند کنش های آینده می باشد .در این چارچوب نظری، مفاهیم و شاخص های مشترک میان گذشته و حال واکاوی می گردد و سپس با تمرکز به ضریب همبستگی ، آینده پیش بینی می شود .

نا آزمودگی در فهم و مطالعات دینی ، رفتارهای واگرایانه نسبت به روحانیون و نگاه التقاطی از بستر های مناسب برای رشد و نمو فرقانیسم هست . در سپهر سیاسی کنونی کشور نیز حلقه انحرافی با ادعا درک و برداشت نوین از مفاهیم دینی ، اقدامات مخالف با نظر مراجع محترم و امتزاج نگاه ناسیونالیسم با اسلام بار دیگر هماوردی را با نظام آغاز کرده است . شاخص های همبستگی و مدل های رفتاری نزدیک گروهک فرقان و حلقه انحرافی نمایانگر این است که باید شاهد فصل نو از بروز رفتارهای تخریبی در آینده نزدیک باشیم .

حلقه انحرافی کنونی فضای انتخابات 1392 را بهترین بستر برای عرض اندام می داند ، هرچند این حلقه از فقر جذب آحاد مردم رنج می برد اما تاریخ نشان داده است – مانند گروهک فرقان – رفتارهای تخریبی افراد معدودی ممکن است ضربه جبران ناپذیری به پیکره نظام اسلامی وارد نماید .

پی نوشت

1- لطفیی پاکیده ، احزاب و تشکیلات سیاسی در ایران ،ص 66

2- عامل ترور شهید مفتح

3- عامل ترور آیت الله قاضی طباطبایی

4- رسول جعفریان، جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران (از روی كار آمدن محمدرضا شاه تا پیروزی انقلاب اسلامی) سال‌های 1320-1357 ، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامی و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 568-569

5- شهید حاج مهدی عراقی ، پیش کسوت انقلاب ، تهران ،وزارت اطلاعات ، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1378، ص 271

6- خاطرات حجه الاسلام والمسلمین علی اکبر ناطق نوری ، تدوین مرتضی میردار ، ج 1، تهران ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی ، 1384 ، صفحه 183

7- ایام ، ویژه تاریخ معاصر ، 10 اردیبهشت 1388، شماره 47 ، ص 7

8- رسول جعفریان ، همان ، ص 573

9- سرگه بارسقیان ، « فرقانی ها و قربانی ها » ، نشریه شهروند امروز ، ( 8/2/1387) ، ص 60 به نقل از علی دارابی ، جریان شناسی سیاسی در ایران ،سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی ،چاپ هفتم 1389 ،صفحه 103

10- عالی جناب سایه ، irbc .ir / fa / special/8458585/default.aspx

11- جوان آنلاین ؛ شهید بهشتی ماهیت منافقین را می شناخت ، در گفت و گو با احمد قدیریان

12- نیم نگاهی به هویت آموزگاران در سایه فرقان در گفت و گو یادآور با حجت الاسلام والمسلمین جعفر شجونی ، کتاب ماه فرهنگی تاریخی ، یادآور سال سوم ،شماره ششم ، هفتم و هشتم ؛ تابستان ، پاییز ، زمستان 1388 و بهار 1389 ، صفحه 93

13- فرقانیان قبل و بعد از دستگیری در گفت و گو یادآور با حجت الاسلام و المسلمین ناطق نوری ، همان ، صفحه 33

14- رسول جعفریان ،همان ، ص 332

15- ایام ، ویژه تاریخ معاصر ، کالبد شکافی یک التقاط ،سید عباس صالحی ،صفحه چهار

16- علی دارابی ، جریان شناسی سیاسی در ایران ،سازمان انتشارات پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی ،چاپ هفتم 1389 ،صفحه 102

17- خاطرات حجه الاسلام والمسلمین علی اکبر ناطق نوری ، همان ، صفحه 183

18- چالش با اندیشه فرقان در زندان در گفت و گو یادآور با جلال الدین فارسی ، همان

19-. شهید سید اسدالله لاجوردی، مبارز خستگی ناپذیر ، جلد دوم ،105

20- رحیم نیکبخت ، زندگی و مبارزات آیت الله شهید دکتر محمد مفتح ، تهران ، مرکز اسنادانقلاب اسلامی ، 1384 ، ص 290

21- خاطرات حجه الاسلام والمسلمین علی اکبر ناطق نوری ، همان ، صفحه 189

22- خاطرات مرتضی الویری ، حوزه هنری ، صفحه 86

23- حمید رضا نقاشیان، لجاجت دلیل انحراف فرقان، رمز عبور1، ص 39

24- پهلوان رنج و شهادت ، گفتگو با ابوالقاسم سرحدی زاده درباره مبارزات انقلابی شهید اسدالله لاجوردی ، تهران : بنیاد فرهنگی آموزشی شهید لاجوردی ، 1380، ص 35

25- مصاحبه با حاج احمد قدیریان ، آرشیو اسناد مجتمع فرهنگی شهید بهشت