به گزارش دیدبان،با انعقاد توافق‌نامه برجام و رفع تحریم‌ها، تولید و صادرات نفت و گاز افزایش یافت اما هنوز دسترسی آزاد به درامدهای حاصل از فروش نفت و گاز برای ایران فراهم نیست. مشکل از کجاست؟ در جهت کاهش اتکای بودجه کشور به نفت چه اقداماتی باید صورت گیرد؟

کشور ایران غنی از منابع نفت و گاز است و همه‌ساله بخش عظیمی از بودجه و درآمد کشور از راه استخراج و فروش نفت و گاز تأمین می‌شود. بر اساس آمار منتشرشده از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس، حجم وابستگی بودجه کشور به نفت در سال 1384، 68٫3 درصد بوده است و در سال 1394 به 31٫5 درصد رسید اما در دولت کنونی این رقم افزایش یافت. با تمام شدن نفت و گاز در سده‌های آتی، بودجه کشور دچار خلأ خواهد شد. لذا لازم است هر چه سریع‌تر بودجه از درامدهای نفتی مستقل گردد.

توافق برجام، تلاشی در جهت رفع تحریم‌ها

با تحریم های نفتی و بانکی در سال 91 ،کشور علاوه بر این‌که نفت خود را با قیمت پایین در اختیار کشورهای خاصی قرار می‌داد، در عوض دریافت دلارهای نفتی، به‌اجبار کالاهای نامرغوب کشورهای خریدار نفت را وارد می‌کرد. واردات کالا در قبال فروش نفت، اشتغال و اقتصاد کشور را بسیار تضعیف نمود. در تیرماه 94 توافق‌نامه برجام بین ایران، اتحادیه اروپا و کشورهای 5+1 منعقد شد. طبق پیوست دوم این توافق‌نامه، لازم بود در روز اول اجرایی شدن برجام، تحریم‌های اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده ازجمله تحریم‌های نفتی و بانکی لغو شود. با برداشته شدن تحریم‌های نفتی و ورود شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران خارجی در حوزه نفت و گاز، تولید و صادرات نفت و گاز ایران نسبت به شرایط قبل از برجام بسیار افزایش یافت.

چرا اثر افزایش تولید و صادرات نفت و گاز حس نمی‌شود؟

باوجود افزایش تولید و صادرات نفت و گاز، همچنان دلارهای نفتی در ورود به کشور دچار مشکل هستند. زنگنه، وزیر نفت، در نشستی خبری در تاریخ 15 بهمن 96، علت عدم بازگشت پول نفت را تحریم‌های امریکا، مسائل پول‌شویی و FATF عنوان کرد. وزیر نفت، برجام را در مسئله عدم بازگشت پول نفت دخیل ندانست و از آن به‌عنوان عاملی مؤثر در افزایش تولید نفت و تکمیل فازهای نیمه‌کاره پالایشگاه‌های کشور یادکرد. باوجود توافق‌نامه برجام، ایران به اتهام مسائلی نظیر حمایت از تروریسم همچنان در حوزه بانکی دچار مشکل است. ایران در استفاده آزادانه از درآمدهای نفتی در شرایط پسابرجام با دو مشکل اساسی مواجه است. مشکل اول، عدم برداشتن تحریم یوترن (U-turn) دلار در برجام است. دسترسی به‌نظام مالی آمریکا و دلار، در استفاده آزادانه ایران از درآمدهای نفتی اثر دارد و باوجود تحریم یوترن، این دسترسی قطع می‌شود. مشکل دوم، مسئله باقی ماندن ساختار تحریم‌های ثانویه بانکی بعد از برجام است. درواقع، ساختار تحریم‌های بانکی در برجام تغییر نکرد و تعداد قابل‌توجهی از اهداف تحریمی )لیست تحریم آمریکا(باقی ماندند. در طول دو سال گذشته نیز تعداد آن‌ها توسط آمریکا افزایش پیدا کرد و از حدود 180 فرد و نهاد ایرانی به بیش از 220 فرد و نهاد رسید. این افراد و نهادها مشمول تحریم‌های ثانویه بانکی و غیر بانکی هستند و بانک‌های خارجی نباید حتی به‌صورت غیرمستقیم)یعنی باواسطه فرد یا بانکی دیگر(به این افراد خدمات بانکی ارائه دهند. این مشکل برای تمام منابع ارزی ایران ازجمله درآمدهای نفتی پابرجاست. با توجه به این وضعیت، ایران نمی‌تواند از منابع ارزی خود در حوزه‌های مرتبط بااقتدار کشور استفاده کند.

راهکارهای پیشنهادی

به طور کلی تا زمانی که اقتصاد کشور به نفت و گاز متکی است، تحریم‌ها و محدودیت‌های بیگانگان در فشار آوردن به کشور مؤثر خواهند بود. بنا بر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، وابستگی بودجه به نفت در لایحه بودجه سال 1397 نسبت به سال 1396 به میزان 1 درصد افزایش‌یافته است و به 36 درصد رسیده است. در راستای کاهش اتکا بودجه به درآمدهای نفتی لازم است ضرورت جداسازی درآمدهای نفتی از حساب بودجه و هزینه کرد آن در جهت سرمایه‌گذاری در بخش‌های مولد، پرهیز از واردات بی‌رویه و توجه به تولید داخل و همچنین خودکفایی حداقل در محصولات اساسی، در دستور کار قرار گیرد. از راه‌های دیگر کاهش اتکا بودجه به درآمدهای نفتی می‌توان به سرمایه‌گذاری بر روی نیروی انسانی تحصیل‌کرده و متخصص، حمایت مستمر از پژوهش‌های کاربردی، تعهد به اجرای سیاست‌های راهبردی در افق چشم‌انداز و برنامه‌های میان‌مدت و تقویت سیستم‌های مالیاتی اشاره کرد. امید است با تلاش و برنامه‌ریزی مسئولین، هر چه سریع‌تر اقتصادی مستقل از نفت در کشور شکل گیرد.