اردوغان در سفری که به باور رسانهها و تحلیل گران بسیاری متأثر از برگزاری همهپرسی استقلال اقلیم کردستان بود، وارد تهران شد. سفر پیشین اردوغان به تهران در فروردین سال 94 انجام شد و با چالشها و تنشها و انتقادات وسیعی از داخل ایران همراه بود؛ اما سفر اخیر وی به تهران در فضایی کاملاً متفاوت برگزار شد. با آنکه موضوع اقلیم و تهدیدات پیش روی آن اصلیترین هدف سفر ذکر میشود؛ اما نگاهی به تیم همراه اردوغان در سفر و توافقات انجام شده میان تهران و آنکارا نشان میدهد که باید وضعیت کنونی و نزدیکی ایران و ترکیه در ماههای اخیر در موضوعات سوریه و اقلیم را یک فرصت طلایی برای بازیابی روابط و همکاریها دانست.
در سفر اخیر هیات ترکیهای ، علاوه بر رئیسجمهوری این کشور، مولود چاووش اوغلو وزیر خارجه، نیهات زیبکچی وزیر اقتصاد، برات آلبایراک وزیر انرژی، بولنت تفنگچی وزیر گمرگ و تجارت، سلیمان سویلو وزیر کشور، نعمان کورتولموش وزیر فرهنگ و گردشگری و مهدی اکر معاون حزب عدالت و توسعه ترکیه، اردوغان را همراهی کردند. حضور وزیران حوزه اقتصاد، انرژی و گردشگری حکایت از نیت اولیه ترکیه برای بازیابی روابط و سوق همکاریها به عرصه اقتصادی در کنار دیگر همکاریها و اشتراکات امنیتی چون مسئله تروریسم در مرزهای دو کشور و خطر استقلال اقلیم کردستان دارد.
رجب طیب اردوغان رئیسجمهور ترکیه در سخنانی در تهران، مذاکرات انجام شده را بسیار مفید و سازنده توصیف کرد و گفت: «ارتقای حجم روابط به میزان 30 میلیارد دلار و نقشه راه دستیابی به این هدف موضوع اصلی مذاکرات بود و مطمئن هستم که با افزایش روزافزون حجم روابط، مناسبات و همکاریهای تهران و آنکارا بهطور روزافزون توسعه خواهد یافت. تصمیم گرفتیم همکاریهای بانکهای مرکزی دو کشور و سایر بانکها هر چه بیشتر تقویت شود و بهمنظور نجات روابط اقتصادی خود از فشار ارز تصمیم گرفتیم مبادلات تجاری خود را با استفاده از پول ملی خودمان انجام دهیم.[1]» لذا در این یادداشت به دنبال بررسی برخی از فرصتهای پیش روی دو کشور ایران و ترکیه از توسعه روابطشان در آینده هستیم.
اقدامات مشترک سیاسی و دیپلماتیک در حمایت از مسلمانان میانمار
تجربه کوتاه و نسبتاً موفق کمیته سه جانبه ایران، روسیه و ترکیه در خصوص مذاکرات آستانه حول موضوعات سوریه به خوبی نشان داد که ایران و ترکیه میتوانند با گفتگو، همپیمانی و مذاکره گامهایی تأثیرگذار در عرصه سیاسی و دیپلماسی در منطقه بحرانزده غرب آسیا داشته باشند. موضع هماهنگ تهران و آنکارا در حمایت از قطر و مسلمانان میانمار دیگر فرصتهای پیش روی دو کشور علیرغم رقابتهای ژئوپلیتیکی و منطقهای برای تأثیرگذاری و حل بحرانهای منطقهای یا حمایت از دوستان خود است.
لذا به نظر میرسد تهران باید در یک دیپلماسی فعال همانند آنچه در مذاکرات آستانه میگذرد، با هماهنگی و توافق با آنکارا اقداماتی همپوشانی شده در راستای کمک به مسلمانان میانمار انجام دهند. امری که در بیانیه مشترک روسای جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه به آن اشاره شده است: «جنایات و هرگونه اقدامات خشونتآمیز و افراطگرایانه علیه مسلمانان روهنگیا و فاجعه انسانی در میانمار را قویاً محکوم کرده و از دولت میانمار دعوت نمودند هر چه سریعتر به این وضعیت اسفبارکه موجب بیخانمان گردیدن بسیاری از مسلمانان آن کشور گردیده، پایان داده، به توصیههای سازمانهای بینالمللی و در رأس آن سازمان ملل متحد و سازمان همکاری اسلامی بهمنظور اعاده حقوق مسلمانان روهنگیا گوش فرا داده و به سازمانهای مذکور اجازه بازرسی دهد؛ انتظار خود از دولت میانمار در خصوص همکاری سازنده با کشورهای اهدا کننده کمک به نیازمندان و متضررین را ابراز نمودند.[2]»
رهبر انقلاب نیز در بیانات خود در دیدار با اردوغان بر این نکته و لزوم همکاری دو قدرت منطقهای با اشاره به مشکلات جدی در جهان اسلام از شرق آسیا و میانمار تا شمال آفریقا، گفتند: «در مقابل این مشکلات، اگر ایران و ترکیه در مسئلهای به توافق دست پیدا کنند، آن توافق قطعاً محقق خواهد شد و نفع آن به هر دو کشور و به دنیای اسلام خواهد رسید.[3]» صراحت رهبری در آنکه توافقات و همکاریهای مشترک ترکیه و ایران در جهان اسلام و منطقه موفقیت آمیز خواهد بود منبعث از نقش و جایگاه دو کشور و سوابق اقدامات مشترک این دو کشور مانند مذاکرات سوریه است. امری که در گسترش دوجانبه روابط با ترکیه بایستی بسیار به آن توجه داشت و با این نگاه، اقدامات مشترکی در حوزههای سیاسی و دیپلماسی در جهان اسلام مثل مسئله فلسطین، میانمار و ... تعریف و دنبال نمود.
توسعه روابط در حوزههای بانکی، گردشگری و سرمایهگذاری
یکی دیگر از فرصتهای پیش روی روابط ایران و ترکیه برای سالهای آتی، توسعه روابط اقتصادی با تمرکز بر روابط بانکی و مالی است. شرایط پسا برجام و برجا ماندن مشکلات تبادلات ارزی و بانکی ایران با دیگر کشورها در کنار اوج گرفتن تهدیدات ترامپ در تشدید فشارها علیه ایران، نیاز به روابط پولی دوجانبه را دوچندان نموده است. امید است مسئولین اقتصادی و بانکی دولت، فرصت پیشآمده و تمایل آنکارا به توسعه روابط بانکی با توجه به واگرایی آنکارا از اروپا و آمریکا را قدر دانسته و زمینه های استفاده از آن را فراهم کنند.
البته لازم به ذکر است که چالش مسیرهای انرژی صدور گاز به اروپا میتواند یک مانع جدی و تنشزا میان تهران و آنکارا برای دهههای آتی باشد، امری که در صورت برخورد هوشمندانه و برنامه ریزی شده قابل حل یا قابل مدیریت است. مهمترین مؤلفه نقشآفرین در این امر، تلاش اروپا برای رهایی از وابستگی انرژی به روسهاست. ایران اگر بتواند مسیرها و مقصدهای صدور انرژی به اروپا و آسیایی مرکزی را به خوبی و هوشمندانه مدیریت نماید و تنها منحصر به یک کشور یا یک مسیر ننماید؛ در دهههای آتی میتواند روابط راهبردی و مهمی را با بسیاری از کشورهای منطقهای به طور مستقل و متداوم برقرار نماید.
همهپرسی اقلیم کردستان و تروریسم؛ نقطه عطفی در روابط امنیتی و نظامی
یکی دیگر از فرصتهای پیش روی تهران و آنکارا برای تسهیل همکاریها در سالهای آتی، موضوع اقلیم کردستان و ناامنیهای احتمالی و قابل پیش بینی از سوی پ.ک.ک و پ.ی.د در مرزهای ایران و ترکیه است. نقطه عطف روابط نظامی و امنیتی میان ترکیه و ایران در سفر سردار باقری در روزهای پایانی شهریور 96 و پیش از برگزاری همهپرسی اقلیم رقم خورد. سردار باقری در سفر به ترکیه با همتای خود یعنی رئیس ستاد مشترک ارتش ترکیه و همچنین وزیر دفاع و شخص اردوغان دیدارهای جداگانهای داشت. دیدارهایی که در سطح نظامی و امنیتی طی 4 دهه روابط ترکیه و ایران بینظیر و بیسابقه بوده است. در سفر سردار باقری بر موضوع تروریسم در مرزهای دو کشور، دیوارکشی مرزهای مشترک به منظور کنترل قاچاق و تروریسم و همچنین موضوع سوریه و تداوم مسیر همکاری در مذاکرات سیاسی تأکید و گفتگو شد. سردار باقری در سخنانی پس از سفر خود به آنکارا تأکید کرد: «از دیوارکشی ترکیه در مرزها استقبال میکنیم زیرا این اقدام به جلوگیری از قاچاق انسان، مواد مخدر، اسلحه ونیز ممانعت از ورود تروریستها منجر خواهد شد.[4]»
یکی از نگرانیهای مهم امروزی ترکیه مسئله شکلگیری فدرالها یا اقلیمهای کردی جدید در مرزهای خود با عراق و سوریه است. حمایت آمریکا از کردهای سوری و حملات آنان به رقه و تلاش برای تشکیل فدرالهای کردی در مرزهای این کشور و سوریه، آنکارا را بسیار نگران کرده است و سعی دارد با حمایت ایران بر این چالش غلبه نماید.
نگرانی دیگر ترکیه که میتواند نقطه عطف همکاریهای جدید باشد، موضوع اقلیم کردستان است. نگاه ایران به استقلال کردستان با نگرانیهای ترکیه منطبق است و این امر میتواند به ادامه همکاریهای نظامی و امنیتی کمک نماید. امام خامنهای در دیدارشان با اردوغان ضمن آنکه «همکاری، همفکری و تصمیمهای واحد و جدی سیاسی و اقتصادی» از سوی ایران و ترکیه در مقابله با این قضیه را بسیار مهم دانستند، فرمودند: «نگاه آمریکا و دولتهای اروپایی به این موضوع با نگاه ایران و ترکیه کاملاً متفاوت است و آمریکا مایل است که همواره یک عامل ایذایی علیه ایران و ترکیه در اختیار داشته باشد...قدرتهای خارجی و بهویژه رژیم صهیونیستی به دنبال ایجاد یک «اسرائیل جدید» در منطقه و به وجود آوردن وسیلهای برای اختلاف و نزاع هستند.»
اردوغان هم در تائید برداشت و نگاه ایران نسبت به موضوع اقلیم کردستان در دیدار رهبری تأکید کرد: «آمریکا، فرانسه و اسرائیل میخواهند کشورها را در خاورمیانه تجزیه و از این شرایط به نفع خود بهرهبرداری کنند...آنها برای سوریه نیز همین نقشه را دارند و اتحاد و تصمیم واحد ایران و ترکیه در این خصوص بسیار مهم است.» اعتراف اردوغان به نقشه آمریکا برای تجزیه سوریه و درخواست از تهران برای اتخاذ نقشه واحد برای جلوگیری از تجزیه سوریه و عراق، میزان نگرانی آنکارا از حوادث منطقه و نیاز مبرم امنیتی و نظامی آنان به تهران را نشان میدهد. امری که فرصت خوبی برای تداوم مسیر سیاستهای ایران در سوریه و عراق با همراه کردن ترکیه ایجاد مینماید.
جمعبندی
میزان نگرانی آنکارا از حوادث منطقه و نیاز مبرم امنیتی و نظامی آنان به تهران برای جلوگیری از قدرتیابی کردها در مرزهای این کشور با سوریه و عراق، شرایط پسا برجام و برجا ماندن مشکلات تبادلات ارزی و بانکی ایران با دیگر کشورها در کنار اوج گرفتن تهدیدات ترامپ در تشدید فشارها علیه ایران، نیاز دو سویه ایران و ترکیه به سرمایهگذاری و توسعه حوزه گردشگری و کم شدن اعتماد ترکیه به اروپا و آمریکا در کنار تجربه خوب مذاکرات آستانه و توافقات انجام شده در سوریه، همگی این نکته را تذکر میدهد که اکنون یک فرصت طلایی و نقطه عطفی پیش روی تهران و آنکارا برای تعمیق روابط اقتصادی، مالی، امنیتی و نظامی برای دهههای آتی است که باید از آن بهره جست.