به گزارش دیدبان، یکی از اتفاقاتی که با انتظار لحظهی تحویل سال عجین شده، شنیدن بیانات رهبر معظم انقلاب و در ادامه، آگاهی از شعار و نام سال جدید است که توسط ایشان اعلام میگردد.
درباب نامگذاری و تعیین شعار سال توسط رهبر معظم انقلاب باید گفت اعلام شعار سال در چارچوب اصل 110 قانون اساسی و تعیین جهتگیری نظام اسلامی توسط مقام رهبری قابل تفسیر است. قطعاً توجه دادن جامعه به موضوعی کلان، بهنوعی تعیین نقشهی کلی راه برای خواص و ایجاد حساسیت مثبت یا منفی در بین عوام جامعه است که اقدامات همسو در هر سطحی را میطلبد.
طبیعتاً تعیین یک شعار و موضوع مهم در هر سال، معنایی جز اولویتدهی ندارد. رهبری جامعه با توجه به تحلیل شرایط موجود و بررسی آسیبها و نقاط قوت و درک فاصله بین وضعیت امروز و اهداف و آرمانهای مشخصشده در گفتمان انقلاب، سعی میکند در اقدامی کنشی یا واکنشی و همچنین طبق قاعدهی اهم و مهم، توجه جامعه را نسبتبه شعار سال جلب کند تا با کمترین انحراف و بیشترین سرعت، مسیر انقلاب به حرکت خود ادامه دهد.
در تحلیل چرایی انتخاب شعار هر سال و رفتارشناسی رهبر انقلاب، باید گفت همانگونه که در قبل اشاره شد، به نظر میرسد باید رفتار ایشان را در بین دو قطب سلبی و ایجابی یا واکنشی و کنشی تفسیر نمود. این موضوع نیز وابسته به تحلیل ایشان از شرایط نظام اسلامی و محیط آن است. البته اگر با رویکرد مدیریتی نیز به تحلیل چرایی انتخاب شعار سال بپردازیم، میتوانیم جهتگیریهای رهبری در نامگذاری سالها را در چارچوب دو رهیافت نرمافزاری و سختافزاری دستهبندی کنیم. بهاینترتیب که در پارهای از مواقع، مسائل نرمافزاری انقلاب، همچون اهداف، ارزشها، تئوری و مباحثی از این دست، از اولویت برخوردار میگردد و گاه با توجه به نهادینگی نسبی نرمافزار انقلاب، مسائل سختافزاری، همچون اقتصاد، سیاست، رویههای اجرایی و... اولویتبندی ذهنی ایشان را به خود جلب میکند.
قطعاً توجه دادن جامعه به موضوعی کلان، بهنوعی تعیین نقشهی کلی راه برای خواص و ایجاد حساسیت مثبت یا منفی در بین عوام جامعه است که اقدامات همسو در هر سطحی را میطلبد.
اگر دوران زعامت حضرت آیتالله خامنهای را مورد بررسی قرار دهیم و با تمرکز بر تعیین شعار و نامگذاری سالها به تحلیل موضوع بپردازیم، میتوانیم مصادیق مبانی مطرحشدهی فوق را بهوضوح مشاهده کنیم.
آغاز دوران رهبری ایشان، که از طرفی با از دست دادن رهبر کبیر انقلاب و شرایط پس از جنگ و لزوم بازسازی معنوی و مادی ایران همراه بود، مدیریت خاصی را میطلبید. ایشان در رهیافتی ترکیبی، سعی در بازسازی معنوی و مادی جامعه داشتند که این مهم، جز با اولویتبندیهای دقیق، قابل دستیابی نبود.
پس از گذشت چند سال، در کنار داغ شدن تنور سازندگی کشور، که مورد تأکید ایشان نیز بود، شاهد برخی نشانههای هشدارآمیز از سوی ایشان هستیم که در چارچوب رفتارهای واکنشی و درعینحال نرمافزاری، قابل تبیین است.
«عدالت اجتماعی»، در جایگاه یکی از آرمانها و اهداف اسلام و انقلاب اسلامی، مفهومی بود که در سال 73 بهعنوان یکی از مهمترین جهتگیریهای رهبر انقلاب مطرح شد. حرکت در مسیر سازندگی، با وجود توفیقات گسترده و مهم، رگههایی از انحراف را در درون خود و سطح جامعه ایجاد کرده بود که موجبات واکنش و توجه مقام رهبری در ابتدای آن سال را ایجاد نمود.
با گذر زمان و ادامهی رویهی ادارهی امور حول محور سازندگی بهعنوان اولویت کشور، در ابتدای سال 74 از «وجدان کاری و انضباط اجتماعی» سخن به میان آمد که در چارچوب فوق قابل تفسیر بود. انضباط اقتصادی و مالی و جلوگیری از اسراف و کار سازنده، در کنار صرفهجویی، جهتگیریهایی بود که تا سال 77 ادامه پیدا کرد.
در پارهای از موارد، شاهد ورود مؤلفههای سختافزاری به اولویتبندی رهبر انقلاب هستیم که البته این موضوع نیز با چارچوب کلان موضوعِ عدالت اجتماعی، قابل تطبیق است. بهتعبیری هشدار نسبت به انحراف و صیانت از روح عدالت را میتوان جهتگیری کلان دوران سازندگی دانست.
با تغییرات سیاسی بهوجودآمده در مجلس ششم و دولت هفتم و البته تغییر فضای سیاسی و اجتماعی، شاهد تغییر اولویتبندی کلان انقلاب هستیم که از نامگذاری سالها میتوان آن را درک نمود.
نامگذاری سال به نام امام خمینی (ره)، امیرالمؤمنین (علیهالسلام)، اقتدار ملی و اشتغالآفرینی، با وجود برخی پارامترهای سختافزاری انقلاب، توجهات جامعه را بیشتر بهسمت الگوهای آرمانی و ارزشی جلب میکند. شیوع برخی نظرات روشنفکرمآبانه درباب مبانی دینی و انقلابی در فلسفهی نام هر سال بیتأثیر نبوده است.
البته به نظر میرسد اولویتبندیهای مطرحشده در قالب نامگذاری هر سال، در این دوران، در کنار برخی مواضع نسبتبه برخی انحرافات، نوعی رهیافت کنشی را در خود نهفته دارد؛ چراکه ارائهی برخی الگوها ارزشی، نوعی اولویتسازی اجتماعی است که با وجود چارچوبمند کردن فضا، نوعی جهتگیری جدید را ایجاد مینماید که قابل توجه است.
اقتدار ملی و اشتغالآفرینی، عزت و افتخار حسینی، نهضت خدمتگزاری و پاسخگویی سران قوا به ملت، بهترتیب شعار سالهای 80، 81، 82 و 83 را به خود اختصاص داد که دارای رهیافتی کنشمحور در کنار توجه به بُعد سختافزاری انقلاب است؛ لکن با توجه به غلبهی فضای سیاسی و رسانهای در دوران اصلاحات، زنده کردن اولویت اقتصادی و اجرایی کشور و نوعی اقدام پیشدستانه و کنشی قلمداد میگردد که سعی میکند ابعاد اقتصادی و معیشتی در بین برخی جوسازیهای موجود فراموش نشود.
همبستگی ملی و مشارکت عمومی، با توجه به لزوم حضور حداکثری جامعه و اهمیت مسئلهی مذاکرات هستهای و برخی عقبنشینیهای صورتگرفته، بهعنوان شعار سال 84 انتخاب شد که نتیجهی آن نیز بهروشنی در فضای کشور و افزایش اقتدار ملی مشاهده گردید. به نظر میرسد بهصورت کلی، در این دوران با توجه به تحلیل شرایط داخلی و تشدید فشارهای بینالمللی و شروع دور تازهای از سناریوی مبارزه با تروریسم توسط غرب در جهان، پارامترهای کنشی و نرمافزاری، سهم بیشتری در تحلیل نامگذاری سالها به خود اختصاص داده بود.
در ادامه با نگاهی گذرا به دوران روی کار آمدن دولت نهم، شاهد تغییر در پارامترهای مدیریتی مؤثر در فلسفهی نامگذاری سالها هستیم. بهاینترتیب که به غیر از سالهای 85 و 86، که بهدلیل شروع موج ضداسلامی و اهانت به پیامبر عظیمالشأن اسلام توسط امپراتوری غرب و برخی فضاسازیهای غلط در داخل و جهان اسلام، بهترتیب سال «پیامبر اعظم» و «همبستگی ملی و انسجام اسلامی» لقب گرفتند، اکثر سالها از رهیافتی سختافزاری برخوردار بودند. بهاینترتیب که با آرامش فضای سیاسی و تندرویهای ضدارزشی، زمینه برای رشد مادی در راستای دههی پیشرفت و عدالت فراهم شد و اولویتهای سالانه بیشتر بر گرد موضوعات اجرایی و پیشبرنده (کنشی) شکل میگرفت.
نوآوری و شکوفایی، اصلاح الگوی مصرف، همت مضاعف و کار مضاعف، جهاد اقتصادی و حماسهی سیاسی و اقتصادی، اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی، دولت و ملت، همدلی و همزبانی و اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل را باید در چارچوب رهیافت کنشی و سختافزاری ترجمه کرد.
جایگاه مردم در مدیریت جامعه از نگاه رهبری
در واقع یکی از دلایل اصلی نامگذاری کوتاه سالها در ابتدای هر سال از جانب مقام معظم رهبری، مخاطب قرار دادن مردم است تا بدین طریق آنها وارد عرصهی مدیریتی جامعه گردند تا علاوه بر ایجاد وحدت رویه بین سیستمها و واحدهای انسانی در جامعه، اهداف کلان نظام بهصورت مردمی اداره شوند. در این زمینه که علت و مخاطب این نامگذاریها در ابتدای سال جدید چیست، آقای دکتر حداد عادل، رئیس سابق مجلس شورای اسلامی، نقل میکنند: «من یک بار خدمت آقا عرض کردم که خوب است شما به بعضیها [دولتمردان و مسئولان] بگویید تا لااقل برنامهریزی کنند. ایشان خیلی از این پیشنهاد استقبال نکردند. رهبری بیشتر میخواهند این موضوع در اذهان تثبیت شود و جزء فرهنگ عمومی جامعه شود و برای آینده ذخیره شود.»]1[
در مجموع در تحلیل سیرهی رهبر معظم انقلاب میتوان تأکید داشت که ایشان معتقدند هرگاه امور به دست مردم سپرده شود، کارها بهتر به نتیجه میرسد. در واقع هرچه امور مردمیتر باشند، کارآمدتر خواهند بود و وظایف به بهترین نحو اجرا میشوند. مثلاً در همین راستا ایشان میفرمایند: «از اول انقلاب تا امروز هر وقتی هرکاری را به مردم محول کردیم، آن کار پیش رفته است. هرکاری را انحصاری در اختیار مسئولان و رؤسا و مانند اینها قرار دادیم، کار متوقف مانده است... اگر متوقف نمانده است، کُند پیش رفته است، اما کار دست مردم که افتاد، مردم کار را خوب پیش میبرند.»]2[
بنابراین همانطور که ایشان میفرمایند، کارآمدی جمهوری اسلامی در گرو این است که کارها به مردم محول شود و با تعریف چشماندازها و چارچوبهای کلان برای آنان، امور از طریق آحاد مردم پی گرفته شود. لذا به همین دلیل است که مخاطب نامگذاری سالها از سوی مقام معظم رهبری آحاد مردم هستند.
شیوهی تحقق چشمانداز نامگذاری سال توسط مردم
با اندکی توجه به محتوای نامهای سال در ابتدای هر بهار، متوجه میشویم که تأکید بیشتر مقام معظم رهبری برای قوی شدن ملت ایران و نقشهی کلی بهسمت اقتدار ملی در دو حوزهی اقتصادی و فرهنگی است؛ بهگونهای که در سال 1393 ایشان این دو مؤلفه را در کنار هم قرار دادند؛ یعنی سال «اقتصاد و فرهنگ، با عزم ملی و مدیریت جهادی». اما برای تحقق این نامگذاریها یا چشماندازهای سال، نیاز به بسترها و زمینههایی از سوی مردم در تمامی حوزهها وجود دارد تا داشتهها و امکانات موجود با توجه به توانمندیها و ظرفیتها وارد عرصهی اجرا شده و گامهای عملی برای عملیاتی کردن منویات مقام معظم رهبری برداشته شود. بنابراین میتوان نقش مردم در تحقق این نامگذاریها را به دو حوزهی اقتصاد و فرهنگ تقسیمبندی کرد که در ادامه به بررسی جداگانهی هریک از این دو مؤلفه میپردازیم.
شیوهی تحقق نامگذاریها در حوزهی اقتصادی توسط مردم
مقام معظم رهبری با توجه به موقعیت کنونی کشور و شرایط تحریمها، برای اینکه کشور از نظر اقتصادی به درجهی مطلوب خود برسد، سالهای اخیر را با محوریت و تأکید اقتصادی نامگذاری کردهاند؛ مثلاً «اصلاح الگوی مصرف»، «همت و کار مضاعف»، «جهاد اقتصادی»، «تولید ملی و حمایت از کار و سرمایهی ایرانی»، «حماسهی سیاسی و حماسهی اقتصادی» و «اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی» و «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل». آحاد مردم نیز نقش و وظیفهی محوری در تحقق این بیانات دارند که در این قسمت از نوشتار بخشی از وظایف مردم را برمیشماریم.
الف) حمایت از کار و سرمایهی ایرانی
بیش از هر نکتهای، نشانهی رشد اقتصادی درون یک کشور، باور مردم آن جامعه به دستساختههای صنعتگران و محققین خود است. توصیههای مکرر رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز مبنی بر ضرورت استفاده از کالا و خدمات ایرانی، در همین چارچوب قرار میگیرد. به همین دلیل نیز ایشان سال 1391 را سال «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایهی ایرانی» نامگذاری کردند. تحقق این امر نیز تنها با کمک تمام اقشار جامعه امکانپذیر است و این یک وظیفهی عمومی بهشمار میرود که در اجرای آن، نقش اساسی دارند؛ چراکه در صورت اعتقاد و اطمینان مردم یک کشور به کالاهای داخلی، مطمئناً رشد اقتصادی را نظاره میکنیم و در نتیجه، درآمد ملی افزایش مییابد و بیکاری کمتر و کمتر میشود. ولی در صورت عکس آن قضیه و بیاعتمادی به کالاهای داخلی، روزبهروز نهتنها اقتصاد کشور بهسمت رکود میرود، بلکه شاهد افزایش بیکاری جوانان و وابستگی مردم آن جامعه به بیگانگان خواهیم بود.
ب) تلاش در حوزهی تولید و اشتغالزایی
یکی دیگر از مؤلفههای مهم تحقق رشد اقتصاد و اشتغال در کشور، رویآوری و سرمایهگذاری مردم به کارهای تولیدی است. بهدلیل اهمیت این موضوع، رهبر انقلاب سالهای 1380 و 1387 را «اقتدار ملی و اشتغالآفرینی» و «نوآوری و شکوفایی» نامگذاری فرمودند. از نظر ایشان، مهمترین ثمرهی به جریان انداختن سرمایههای راکد در تولید از طرف مردم، که در ابتدای عید نوروز سال 91 فرمودند، بدینصورت است: «اگر ما توانستیم تولید داخلی را رونق بخشیم، مسئلهی تورم حل خواهد شد، مسئلهی اشتغال حل میشود، اقتصاد داخلی بهمعنای حقیقی کلمه استحکام پیدا میکند. اینجاست که دشمن با مشاهدهی این واقعیت، مأیوس و ناامید میشود و وقتی دشمن مأیوس شد، تلاش دشمن، توطئهی دشمن هم تمام خواهد شد.»]3[
علاوه بر فرمایش رهبری، این امر مورد تأکید اسلام نیز هست؛ چراکه خدای متعال میفرماید: «وَالذِینَ یَکْنِزُونَ الذهَبَ وَالْفِضةَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللهِ فَبَشرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ»؛ کسانی که طلا و نقره ذخیره میکنند و در راه خدا انفاق نمیکنند، به عذاب دردناکی آنها را بشارت بده (توبه: 34).
بدین قرار، باید مردم عزیز کشور در راستای تحقق چشماندازهای مدنظر رهبری، که در ابتدای هر سال مشخص میشود، سرمایهی خود را در امور تولیدی سرمایهگذاری کنند تا با انجام این عمل، روزبهروز شاهد رونق اقتصادی، کاهش بیکاری و عدم وابستگی به بیگانگان در تمام صنایع باشیم.
ج) اصلاح الگوی مصرف
متأسفانه اسراف در کشور ما بالاست و سال 1388 نیز از سوی رهبری به سال «اصلاح الگوی مصرف» نامگذاری شد؛ چراکه اصلاح الگوی مصرف یکی از موارد حیاتی برای رشد سریع اقتصادی است که تنها با عزم مردم میتواند صورت گیرد. این اصلاح شامل استفادهی بهینه از مصارف انرژی همچون آب، برق، غذا و کالاهای اساسی میشود. همچنین با صرفهجویی در این موارد، به تحقق اقتصاد مقاومتی که همواره در نامگذاری سالها مورد تأکید مقام معظم رهبری بوده، نزدیک میشویم. البته باید ذکر شود که منظور از صرفهجویی کم مصرف کردن نیست، بلکه منظور بهینه، بجا و بهموقع مصرف کردن است. رهبری در این ارتباط چنین میفرمایند: «یک اقدام اساسی در زمینهی پیشرفت و عدالت، مسئلهی مبارزهی با اسراف، حرکت در سمت اصلاح الگوی مصرف، جلوگیری از ولخرجیها و تضییع اموال جامعه است... مردم عزیزمان توجه داشته باشند که صرفهجویی بهمعنای مصرف نکردن نیست. صرفهجویی بهمعنای درست مصرف کردن، بجا مصرف کردن، ضایع نکردن مال، مصرف را کارآمد و ثمربخش کردن است.»]4[
د) پرداخت مالیات
یکی دیگر از مؤلفهها برای تحقق چشماندازهای نامگذاری سالها توسط مردم، پرداختن بهموقع مالیات است. مالیات یکی از ملزومات دستیابی به یک اقتصاد پویا و ایجاد یک عدالت اجتماعی است و نپرداختن مالیات یک نقطهضعف اساسی در فعالیتهای اجتماعی یک جامعه محسوب میشود. با پرداخت مالیات است که چرخهای تولیدی و صنعتی کشورها و بسیاری از خدمات و وسایل رفاه و عدالت اجتماعی به حرکت درمیآید و تأمین میشود. به همین دلیل است که اخیراً مقام معظم رهبری بر پرداخت مالیات بسیار تأکید کردند و آن را بهصورت یک فریضه تعریف کردند: «عزیزان من، مالیات یک فریضه است... آنکه از دادن مالیات به دولت خودداری میکند... در حقیقت کشور را وابسته میکند به پول مفت نفت و وقتی کشور به پول نفت وابسته شد، همین مشکلات پیش میآید. یک روز تحریم میشود، یک روز نفت ارزان میشود، یک روز شاخوشانه میکشند، کشور به این وضع دچار میشود. مسئلهی مالیات خیلی مهم است... قدم اول از کارهای مهمی که باید انجام بگیرد، این است که بودجهی کشور، ادارهی دولت، بهوسیلهی درآمدهای از درون مردم باشد؛ یعنی از همین مالیات.»]5[
شیوهی تحقق نامگذاریها در حوزهی فرهنگی
یکی دیگر از مواردی که رهبر انقلاب در نامگذاریهای ابتدای سالهای اخیر، در کنار اقتصاد مورد تأکید قرار میدهند، بحث فرهنگ است و بهدرستی که پیشرفت اقتصادی در کنار پیشرفت فرهنگی تحقق پیدا میکند و این دو لازم و ملزوم یکدیگرند؛ چراکه دستیابی به توسعهی اقتصادی تنها با تغییر فرهنگ غلط و نادرست، امکانپذیر است و نمیتوان با تأکید و تمرکز صرف بر یک مورد، به تحقق مطلوبها رسید. فرهنگ موردی است که سلامت جامعه و حرکت درست را تضمین میکند و برای ایجاد این وضعیت، همهی اقشار جامعه در آن نقشی اساسی دارند. در ادامهی نوشتار، به چند مؤلفهی نقش مردم در اصلاح بخش فرهنگی اشاره و بهاختصار آنها را تشریح میکنیم.
الف) وجدان کاری و همت مضاعف
یکی از مؤلفههای فرهنگی که رهبر انقلاب در نامگذاری سالها بر آن تأکید دارند، سختکوشی و احساس مسئولیت کردن است؛ بهگونهای که ایشان سالهای 1373 و 1389 را با نامهای «وجدان کاری و انضباط اجتماعی» و «همت مضاعف و کار مضاعف» نامگذاری کردند. برای تحقق این اهداف از سوی مردم، که ثمرهی آن قطعاً سربلندی و الگو شدن کشور است، باید افراد جامعه روحیهی وجدان کاری و احساس مسئولیت نسبتبه تکتک اعضای جامعه داشته باشند و سرنوشت هموطنان و کشور خود را تقویت کنند و در آن راستا، تلاشی مضاعف داشته باشند؛ چراکه نداشتن وجدان کاری و تنبلی، سبب ایجاد ناهنجاریهای اجتماعی همچون فساد اداری و اخلاقی در جامعه و عدم احساس مسئولیت در پیشرفت و ادارهی امور کشور میشود و میتواند لطمات جبرانناپذیری را بر پیکرهی کشور وارد کند. بدیهی است که گسترش و تقویت فرهنگ وجدان کاری و اهتمام به برطرف کردن مشکلات دیگران در قالب رهنمودهای رهبری در بین مردم، میتواند نقش مؤثری در تحقق اهداف و چشماندازهای نامگذاریهای سال داشته باشد.
ب) اتحاد ملی و انسجام اسلامی
یکی از راههای موفقیت در تمامی ابعاد یک ملت، همدلی و اتحاد در درون جامعه است؛ چراکه بدین طریق است که منافع ملی بر منافع شخصی اولویت پیدا میکند و اکثریت قریببهاتفاق مردم، همگام و یکدست بهسوی موفقیت گام برمیدارند و در زیر سایهی این همدلی، هرگز از سوی بدخواهان و بیگانگان آسیبی به جامعه وارد نمیشود. بهدلیل اهمیت همین مورد، رهبر فرزانهی انقلاب سالهای 1384، 1382 و 1386 را بهترتیب سالهای «همبستگی ملی و مشارکت عمومی» و «نهضت خدمتگزاری» و «اتحاد ملی و انسجام اسلامی» نامگذاری فرمودند. بیشک حضور مردم در راهپیماییها در راستای دفاع از آرمانهای انقلاب و شرکت در انتخابات، علاوه بر جنبهی مشارکتی و سیاسی آن، یکی از مصادیق بارز همدلی و اتحاد در بین آحاد مردم بهشمار میرود که نشاندهندهی حمایت یکدست مردم از ارکان نظام اسلامی است و ثمرهی آن تحقق اهداف نامگذاری سالها توسط مردم خواهد بود.
فرجام سخن
با توجه به آنچه گفته شد، پرواضح است که از جمله علل سیاق رهبر انقلاب در نامگذاری سالها به این جهت است که ایشان مترصد این امر هستند که مردم را درگیر پیشرفت و استحکام ساخت درونی کشور نمایند؛ چراکه ایشان مهمترین عنصر پیشرفت و کارآمدی را مشارکت مردم در صحنهی مدیریت و پیشرفت جمهوری اسلامی میدانند.
منابع
1. گفتوگو با دکتر غلامعلی حدادعادل، مشاور عالی رهبر انقلاب، دربارهی دلایل و مؤلفههای انتخاب نام سال توسط آیتاللهالعظمی خامنهای، 29 اسفند 1390، پایگاه اطلاعرسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیتاللهالعظمی سید علی خامنهای (مدظلهالعالی).
2. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مردم آذربایجان، 29 بهمن 1393.
3. بیانات مقام معظم رهبری در پیامی به مناسبت حلول سال، 1 فروردین 1391.
4. همان.
5. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با مردم آذربایجان، 29 بهمن 1393.