چکیده
باتوجه به متفاوت بودن روش‌ها در مکتب‌های حدیثی، بررسی روش هرکدام از سه مکتب حدیثی قم، بغداد و اصفهان می تواند ما را به مجموعه اندیشه‌هایی که در مبانی اخذ و نقل حدیثی، دیدگاهی همسو یا متفاوت دارند؛ آشنا سازد. در این مقاله سعی بر این است که روش شناسی احادیث مهدویت از دیدگاه این سه مکتب بیان شود: از مکتب حدیثی قم، کتاب کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق؛ از مکتب حدیثی بغداد، کتاب الارشاد شیخ مفید و از مکتب حدیثی اصفهان، کتاب بحارالانوار علامه مجلسی انتخاب شده است.

 از جمله اهداف، بازشناسی اصول و معیارهای مولفان در گزینش، گزارش، تحلیل و تبیین محتوایی و اعتبارسنجی روایات مهدویت است. ازاین  رو، به بررسی تطبیقی و بیان وجوه اشتراک و افتراق این سه کتاب پرداخته می شود.

واژگان کلیدی: روش شناسی، احادیث مهدویت، مکتب حدیثی، الارشاد، کمال الدین و تمام النعمه، بحارالانوار.

مقدمه
باتوجه به متفاوت بودن مکاتب حدیثی، در این مقاله سعی شده به بیان روش مولفان: شیخ صدوق صاحب کتاب کمال الدین و تمام النعمه؛ شیخ مفید صاحب کتاب الارشاد و علامه مجلسی صاحب تاریخ الحجه کتاب بحارالانوار در تاریخ مهدویت پرداخته شود؛ چرا که همه مولفان به صورت یکسان به ارائه گزارش‌های تاریخی و بررسی آن‌ها نمی‌پردازند و البته در این زمینه عوامل متعددی تاثیرگذارند در حقیقت، تفاوت نگاه مورخان و مولفان در این موضوع از تفاوت انگیزه ها، اهداف، روش‌ها و در برخی موارد از تفاوت منابع مورد استفاده مولفان نشات می گیرد. در این مقاله به بررسی این موارد پرداخته می شود.
روش هایی متفاوت برای نوشتن تاریخ وجود دارند که عبارتند از: روش «روایی» «ترکیبی» و روش «تحلیلی»؛ روش روایی که یکی از مهم‌ترین روش های تاریخ نگاری اسلامی است، روایات مختلف را درباره حوادث تاریخی با درج سلسله اسناد به طور کامل یا ناقص ذکر میکند.

در روش ترکیبی، مورخ به جای ذکر روایات مختلف و اسناد یک واقعه، از راه مقایسه، ترکیب و ایجاد سازگاری میان آن روایات، واقعه مذکور را طی یک روایت توضیح میدهد و در روش تحلیلی، مورخ در کنار نقل روایات غالبا ترکیبی، به تحلیل، تبیین و بررسی علل و نتایج آن می‌پردازد (سجادی و عالم زاده 1375: 43ـ 45). در این مقاله، دیدگاه هر کدام از این سه مولف در مقوله تاریخ مهدویت و روش بهره‌گیری آن‌ها مورد مطالعه قرار خواهد گرفت.
ضمن توجه به پژوهش‌هایی که با عنوان « مهدویت در مکتب حدیثی قم، بغداد، اصفهان» صورت گرفته است؛ هیچ پژوهشی که به صورت تطبیقی یا جداگانه به بررسی روایات مهدویت پرداخته باشد، مشاهده نشده است؛ اما درباره روش علامه مجلسی در بحارالانوار، شیخ مفید در الارشاد و شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه؛ آثاری نگاشته شده است. در این قسمت به اقتضای رعایت اختصار، به برخی از این موارد اشاره می‌شود: مبانی و روش‌های فقه الحدیثی علامه مجلسی در بحارالانوار از عبدالهادی فقهی زاده؛ آشنایی با بحارالانوار از احمد عابدی؛ شیخ مفید و تاریخ نگاری اسلامی از قاسم خانجانی و مقاله روش شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه از عاطفه زرسازان.

 لیکن هر کدام از این آثار به روش کلی پرداخته‌ و به طور خاص روش احادیث مهدویت را مورد بررسی قرار نداده‌‌اند. لذا در این پژوهش ابتدا ویژگی‌های سه کتاب کمال الدین و تمام النعمه، الارشاد، تاریخ الحجه بحارالانوار را طرح و سپس وجوه افتراق و اشتراک روش مولفان را بیان می‌کنیم.
گذری بر سه کتاب کمال الدین و تمام النعمه، الارشاد، تاریخ الحجه بحارالانوار
کتاب «کمال الدین و تمام النعمه»، نوشته ابوجعفر محمد بن علی ابن بابویه قمی، ملقب به شیخ صدوق (م381) است. اصطلاح «کمال الدین و تمام النعمه» از این آیه شریفه قرآن کریم گرفته شده است: اَلیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَاَتمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَرَضِیتُ لَکُمُ الاِسْلامَ دِینا (مائده: 3) و چون کمال دین در ولایت و امامت حضرت علی(ع) است و کمال امامت نیز در وجود مسعود دوازدهمین وصی پیامبر اکرم(ص) تحقق مییابد؛ شیخ صدوق نام کتاب خود را «کمال الدین و تمام النعمه» گذاشت. کتاب از یک مقدمه نسبتا طولانی و 58 باب و 647 حدیث تشکیل شده است.

مقدمه کتاب، حدود یک پنجم حجم کتاب را تشکیل داده و شامل مباحث کلامی در اثبات درستی عقیده امامیه در امر غیبت و حضور امام مهدی(عج) و پاسخ به شبهات مذاهب کیسانیه، واقفیه و زیدیه است. سپس به ذکر انبیا و حجج الاهی که دارای غیبت بوده‌اند، می‌پردازد و به دنبال آن از معمران تاریخ یاد می‌کند.
کتاب «الإرشاد فی معرفه حُجَج الله عَلَی العباد» معروف به «الارشاد» نوشته شیخ مفید عالم و فقیه بزرگ شیعه در قرن چهارم و پنجم است. ایشان در این کتاب با استفاده از روایاتی که در اختیار داشته به نگارش تاریخ زندگانی ائمه: پرداخته است. شیخ مفید کتاب الإرشاد را در سال 411 هجری، یعنی دو سال قبل از وفاتش نگاشته است. ایشان در کتاب الارشاد همانند یک کتاب تاریخی عمل کرده و به بیان حوادث تاریخی پرداخته است.
کتاب «بحارالانوار»، مشهورترین‌ و مفصل‌ترین‌ اثر علمى‌ محمد باقر مجلسی است که‌ مجموعه‌ای‌ گسترده‌ از احادیث‌ امامیه‌ را در بردارد و «دایره المعارف‌ بزرگ‌ احادیث‌ شیعه‌» لقب‌ گرفته‌ و شامل یک مجموعه بزرگ روایى و تاریخى است. حجم زیادی از مطالب بحارالانوار را مباحث تاریخی تشکیل می دهد. تاریخ ائمه: از جمله مباحثی است که علامه مجلسی آن را با موضوع بندی و باب بندی بسیار مناسب، در 297 باب بیان کرده است. علامه مجلسی تاریخ الحجه را در 1297 روایت در 31 باب به ترتیبی که در ادامه خواهد آمد، بیان داشته است.
در ذیل ابتدا موضوعات ذکر شده در سه کتاب را به صورت اجمالی مرور کرده، سپس به نقد و بررسی مطالب کتاب پرداخته می‌شود. به منظور درک بهتر موضوعات مختلف این کتاب‌ها و سنجش مواردی که بدان پرداخته‌اند، کلیه موضوعات در جدول ذیل احصا شده است:
تاریخ مهدویت
الارشاد شیخ مفید بحارالانوار علامه مجلسی کمال الدین و تمام النعمه شیخ صدوق

خلافت (وجوب خلیفه الاهی، وجوب خلیفه هر عصر)
امامت (عصمت، وجوب شناخت)

اخباری درباره پیامبر(ص)، سلمان فارسی، ساعده ایادی، تبع، عبدالمطلب، ابوطالب، راهب بزرگ شام، یوسف یهودی و زید بن عمر
علل نیاز به امام
منکران امام دوازدهم
تاریخ میلاد (باب 35) ولادت با سعادت حضرت ولى عصر(عج) میلاد قائم (باب 42)

و سرگذشت مادر بزرگوارش درباره مادر قائم (باب 43)

نام‌ها، لقب‌ها، و کنیه هاى حضرت و وجه تسمیه آن ها

نهی شدن از بردن نام مخصوص امام زمان (عج) نهی از تسمیه قائم (باب 56)
شمایل و اوصاف ظاهری حضرت ولی عصر(عج) (فصل 4) صفات بارز و نسب امام زمان(عج)

آیاتى که در روایات تأویل به‌ظهور امام زمان(عج)
دلایل امامت (باب 36 و باب 37)
اخباری که در خصوص امامت امام دوازدهم به طور اجمال و تفصیل رسیده است
تصریح به امامت امام زمان(عج) از قول خداوند و از پیغمبر اکرم(ص) حضرت امیرالمومنین(ع)، امام حسن و حسین(ع) و امام سجاد و امام باقر و امام صادق و امام کاظم و امام رضا و امام جواد و امام هادی و امام حسن عسکری: راجع به قائم آل محمد(عج) نصوص برقائم (خدای تعالی، پیامبر، امیرالمومنیین، فاطمه زهرا، امام مجتبی، امام حسین، امام سجاد، امام باقر، امام صادق، امام کاظم، امام رضا، امام جواد، امام هادی، امام عسکری:) (باب 23 تا باب 38)
اخبار کاهنان به‌ظهور امام زمان(عج)

گفتار شیخ الطائفه راجع به اثبات غیبت امام زمان(عج) غیبت (اثبات و حکمت، مشاکله با انبیا)
نقد فرق و پاسخگویی به شبهات آنان (کیسانیه، ناووسیه، واقفیه، زیدیه و خطابیه)

سنن پیغمبران در وجود مبارک حضرت و تطبیق غیبت ایشان با غیبت حضرت غیبت پیامبران (ادریس، نوح، صالح، یوسف، موسی و عیسی:)

اخبار معمّرین تاریخ بشر و دفع استبعاد مخالفین غیبت طولانى آن حضرت  حکایت در مورد معمرین و درباره طول عمر
معجزات و خوارق عادات حضرت ولی عصر(عج) (باب 39) معجزات حضرت

احوال سفراى امام زمان(عج)
کسانى که به‌دروغ ادعاى بابیت و سفارت کردند
کسانى که آن حضرت را دیده اند کسانى که آن حضرت را دیده اند افرادی که حضرت قائم(عج) را دیده اند

باب نوزدهم خبر سعد بن عبد اللَّه اشعرى و تشرف وى به حضور امام زمان(عج)

علت غیبت امام زمان(عج) علت غیبت

فضیلت انتظار فرج و مدح شیعیان در زمان غیبت و آنچه شایسته است در آن زمان انجام شود ثواب انتظار فرج (باب 55)

کسانى که در غیبت کبرا ادعاى دیدن حضرت را کرده اند

علائم ظهور علامات ظهور حضرت ولى عصر(عج) مانند آمدن سفیانى و دجال نشانه‌های ظهور قائم(عج)
و سفیانی و دجال
آیین امام در هنگام ظهور و مدت دولت الاهیه او (باب 35) و مدت دولت روز قیام آن حضرت و علائم آن و آنچه بعد از قیام پدید مى آید و چگونگى ظهور و مدت دولت ایشان.
بیانی از سیرت و طریقه فرمانروایی حضرت (باب 40) سیرت و اخلاق حضرت و احوال یاران وى
برخی اموری که در هنگام دولت حضرت رخ خواهد داد (باب 40) آنچه طبق روایت مفضل بن عمر در روزگار آن حضرت در جهان روى خواهد داد.
 در مورد رجعت
مدت امامت و روز جهان گشایی قائم(عج) جانشینان مهدى موعود(عج) و اولاد او و آنچه بعد از وى روى می‌دهد
 توقیعاتى از امام زمان(عج) توقیعات وارده از قائم(عج) (باب 45)
 نوادر کتاب (باب 58)
مقایسه و تحلیل
به نظر می‌رسد با توجه به موضوعاتی که شیخ صدوق در کتابش قید کرده، این کتاب در زمانی نوشته شده که پس از مدتی منکران امام زمان(عج) از فرقه‌های مختلف فزونی یافته و نیاز به اثبات امام از طریق مباحث کلامی و روایات از شیعه و عامه و حتی سایر کتاب‌ها به وجود آمد و لذا ابن بابویه کتاب کمال الدین را نوشت تا هم برای شیعیان مردد در خصوص امام زمان(عج) و هم برای منکران از عامه قانع کننده باشد؛ مخصوصا در بحث غیبت که شبهه‌های فراوانی را که در مورد امام غایب و نحوه غیبت بوده است، پاسخ داده و طولانی بودن عمر را با موارد بسیار تاریخی اثبات کرده است. وی در این کتاب اصل را برآوردن روایات گذاشته و از مباحث کلامی نیز بهره برده است (آزادی، 1391: 165).
کتاب الارشاد شیخ مفید کتابی است تاریخی و روان که خود روایات را گزینش کرده است. این کتاب به اجمال به دنبال نشان دادن امتیاز‌ها و برجستگی‌های دوران زندگی امامان: بوده و خود بیان کرده که این اجمال گویی از نظر بی اطلاعی یا سهو و اشتباه نبوده؛ بلکه آنچه را در این کتاب آورده، برای معرفی شخصیت خاندان عصمت کافی دیده است (ارشاد، 1413: 2).
موضوعات مطرح شده در هر دو کتاب دارای ارزش فراوان حدیثی و کلامی هستند؛ ولی متاسفانه از انسجام و نظم برخوردار نبوده و لذا در این کتاب‌ها یافتن یک موضوع به سختی صورت می‌گیرد و فهرست‌هایی که برای آن‌ها ذکر شده؛ اغلب ناقص و نارسا هستند.
علامه مجلسی به طور مفصل به بحث تاریخ مهدویت پرداخته است. وی با استفاده از دو کتاب کمال الدین و تمام النعمه و ارشاد شیخ مفید و منابع متعدد دیگر، حدود هزار و 297 روایت را در 31 باب دسته بندی و تنظیم کرده است که یافتن حدیث برای مخاطب آسان باشد.
وجوه افتراق روش تاریخی
1٫ مکاتب حدیثی
مقصود از مکتب‌های تاریخ‌نگاری، نوع دیدگا‌ه‌ها، اندیشه‌ها، مقاصد و نیز مواد، مضامین و موضوعات مورد توجه مورخ است. شناخت و تحلیل مکاتب حدیثی باعث شناخت زیربناهای فکر حاکم بر حوزه‌های حدیثی شیعی و جایگاه آن در نوع داوری نسبت به صحت و سقم معنای احادیث است. از جمله مکاتب حدیثی گوناگون می‌توان به مکتب حدیثی قم، بغداد و اصفهان اشاره کرد که هر کدام مشخصات خاص خود را دارد. در ذیل به برخی از این ویژگی‌ها، اشارهای گذرا صورت میگیرد:
الف. مکتب حدیثی قم
قم از اواخر قرن اوّل هجری به عنوان کانون حضور شیعیان و علاقه مندان به خاندان پیامبر اکرم(ص) قلمداد میشد. تعابیری همچون «قُم بَلَدُنا و بَلَدُ شیعَتُنا» (قمی، 1404، ج1: 9)، یا «أهْلُ قُم أنْصَارُنا» (مجلسی، 1421، ج57: 214)، یا «و اِنَّ لَنا حَرَماً و هُوَ بَلْدَهُ قم» (همان: 216)، یا «إنّ البَلایا مَدْفُوعَهٌ عن قُمّ و أهْلِها» (همان: 213) و یا «لَولا القُمّیّونَ لَضَاع الدّینُ» (همان: 217)؛ گویای جایگاه علمی و معنوی این شهر است. تبحّر محدثان قم در فنّ حدیث موجب گردید که آنان مرجع مطمئنی در تصحیح کتاب‌ها و جوامع حدیثی باشند و همچنین به عنوان مشایخ حدیث، برای برخی از شخصیت‌های مبرّز علمی شیعه نقش استادی اجرا کنند.

ابوعمرو کشّی نزد محمد بن قولویه قمی و شیخ مفید نزد جعفر بن محمد بن قولویه قمی و در نزد شیخ صدوق تلمّذ کرده‌اند. درباره تألیفات برخی از محدثان مبرّز قم، ارقام حیرت آوری نقل شده است، مثلاًً شیخ صدوق تألیفات پدرش، علی بن بابویه قمی را قریب یکصد اثر ذکر میکند (آقا بزرگ تهرانی، 1985، ج1: 185). این در حالی است که آمار تألیفات روایی خود وی را حدود سیصد اثر نقل کرده اند! (حلی، بی‌تا: 147).
یکی از مشخصه‌های اصلی مکتب حدیثی قم، نص گرایی و پرهیز از اجتهاد و عقل گرایی، گرایش شدید به عمل بر طبق ظاهر احادیث و پرهیز از دخالت دادن عقل و اجتهاد در فهم و نقّادی معنای احادیث است. محدّثان مکتب قم به تحلیل مسائل، به‌خصوص در مسائل کلامی بر اساس مبانی متّخَذ از عقل علاقهای نشان نمی دادند. «نصّ گرایی» یا گرایش «اهل الحدیث» در مکتب قم، در عصر غیبت صغرا و پس از آن، دنباله رو و استمرار گرایش سنّت گرای دوره حضور ائمه: بوده است. این محدثان همّت خود را بر جمع آوری احادیث و ضبط و حفظ آن مصروف میداشتند (صدوق، 1413، ج 5: 74).
ب. مکتب حدیثی بغداد
شروع به کار این حوزه حدیثی را نیز میتوان به اواسط قرن دوم هجری مربوط دانست. از زمانی که منصور، خلیفه عبّاسی، پایتخت خود را با تأسیس بغداد، از کوفه بدان جا منتقل کرد و گروه هایی از شیعیان، به علل مختلف راهی بغداد شدند و در آن جا سکنا گزیدند، حدیث شیعی نیز به این ناحیه راه یافت. درباره گرایش‌های موجود در حوزه حدیثی بغداد، میتوان ادعا کرد که با توجه به وجود درگیری‌های فکری بین شیعیان و مخالفانشان در بغداد و تأثیرپذیری حوزه حدیثی بغداد از کوفه، نوعی عقل گرایی در قرن دوم و سوم در این حوزه حدیثی پیدا شد.

و در قرن چهارم، گرایش‌های بارز عقل گرایی و اجتهاد در احادیث فقهی در حوزه بغداد به‌روشنی ظاهر گردید و این رویکرد با تلاش‌های شیخ مفید و سیدمرتضی در اواخر قرن چهارم و اوایل قرن پنجم هجری، به اوج خود رسید؛ به نحوی که در انتهای قرن چهارم، حوزه حدیثی بغداد کاملاً دارای مشرب عقل گرایی شد و در مقابل حوزه حدیث گرای قم قرار گرفت (جباری، 1382: 59).
ج. مکتب حدیثی اصفهان
مکتب جبل عامل، در زمان صفویه به اصفهان منتقل شد. دولت صفویه از علمای جبل عامل برای هجرت به اصفهان دعوت کرد؛ لذا جمعی از بزرگان و فقهای جبل عامل به ایران مهاجرت کردند. برخی فقهای این دوره از این قرارند: محقق کرکی، شیخ بهائی، شیخ حر عاملی، علّامه محمدتقی مجلسی، علّامه محمدباقر مجلسی، سید محمّدباقر داماد و صدرالمتألهین.

بعضی ویژگی‌های این دوره عبارتند از: 1٫ فقه داخل اجتماع و حکومت سیاسی شد و فقها مسئولیت اجتماعی و سیاسی پیدا کردند. 2٫ دایره المعارف های اسلامی و فقهی تدوین شدند، مانند بحارالانوار، وسائل الشیعه، الوافی. بحارالانوار حدود 110 جلد است که نه تنها بزرگ ترین، بلکه اولین دایره المعارف جهان اسلام است و در واقع پیش از آن، هیچ دایره المعارفی به این وسعت و عظمت نگارش نشده است (کریمی نیا، 4: 1389).
باتوجه به همین ویژگی‌هاست که علامه در زمان صفویه فرصت فوق العاده ای می یابد و می تواند کتاب‌های مختلف را برای تدوین این دائره المعارف از مناطق مختلف جمع آوری کند؛ چنان که در مصادر علامه آمده است که وی برای یک تاریخ مهدویت از کتاب‌های بسیاری استفاده و روایت‌های گونه گون را جمع آوری کرده است که در ادامه در مصادر بیان می‌شود.
2٫ روش تاریخی (روایی، تحلیلی، ترکیبی)
مورخان در نگارش رویدادهای تاریخی از روش های گوناگون بهره برده اند. عمده ترین روش هایی که بیش‌ترین نگارش های تاریخی، به ویژه در قرون آغازین اسلامی، برپایه آن ها سامان یافته ؛ عبارتند از: روش های «روایی» «نقلی»، «تحلیلی» و «ترکیبی».
الف. روش روایی
در روش روایی، روایات مختلف درباره یک حادثه تاریخی با درج اسناد آورده می‌شود. درواقع اولین خصوصیت این روش آن است که اسناد روایت کامل یا ناقص ذکر می‌شود و ارزش روایات به اسانید آن وابسته است. دومین ویژگی این روش آن است که هر دسته از اخبار دربارۀ واقعه‌ای، بدون توجه به پیوستگی آن با وقایع دیگر ذکر می‌شود (دوری، 1983: 57).
بر این اساس، می‌توان روش شیخ صدوق و علامه مجلسی را به روش روایی شبیه دانست؛ هرچند هردو نفر در ذیل برخی روایات نکاتی را ذکر کرده‌اند؛ مانند این‌که شیخ صدوق در برخی موارد رجال روایات خود را جرح و تعدیل میکند. به عنوان مثال: در نقد روایتی که با اعتقادات امامیه سازگاری ندارد، یکی از رجال سند به نام «احمدبن هلال» را مورد جرح قرار می‌دهد و می‌گوید او نزد مشایخ ما مجروح است؛ و یا در مورد بحث غیبت مواردی را ذکر کرده‌اند؛ که شیخ صدوق با «قال مصنف هذاالکتاب» مواردی را تذکر می‌دهند.
علامه مجلسی در تاریخ مهدویت خود در کتاب بحارالانوار از روش روایی استفاده کرده است؛ لیکن علامه صرفاً به روایت نپرداخته و ذیل روایات با اقوالی چون بیان، توضیح، اقول و تذییل (مجلسی، 1421، ج20:30؛ ج 210:68ـ 337 و….)؛ تحلیل و نظر خود را عنوان می‌کند که این تحلیل خیلی اوقات، راهگشای مسائل تاریخی می‌باشد و یا موانع فهم حدیث را برطرف می‌کند و همچنین مواردی که فهم الفاظ مشکل حدیث، تعارض حدیث، تقیه را باعث میشود (همان، ج21: 87 ـ223)؛ تذکر می‌دهد.
ب. روش ترکیبی
مراد از «روش ترکیبی» آن است که مورخ به جای ذکر روایات مختلف، از راه مقایسه و ترکیب و ایجاد سازگاری میان آن‌ها واقعه مذکور را طی یک روایت توضیح دهد. در حقیقت روش ترکیبی به دوره تالیف تاریخی مربوط است. البته در روش ترکیبی، مورخ باید بر مسائل تاریخی احاطه داشته باشد تا بتواند از ترکیب روایات به حقیقت و واقعیت نزدیک گردد و این باعث می‌شود تا بعضی روایات حذف گردند (ابن قلانسی، 1983: 13).
ج. روش تحلیلی
در این روش مورخ در کنار نقل روایات غالباً ترکیبی، به تحلیل، و بررسی علل و نتایج آن می‌پردازد. به نظر می‌رسد روش شیخ مفید در تاریخ نگاری به این تعریف نزدیک باشد. شیخ مفید روایات مورد نظر خویش را برگزیده، پس از حذف اسناد در بیش‌تر موارد و یکدست و پیوسته کردن آن‌ها که لازمه روش ترکیبی است؛ تاریخ نوینی از تاریخ مهدویت بیان کرده است؛ ضمن آن‌که در قالب اندیشه خویش در برخی موارد به دستیابی به علل و عوامل رویدادهای تاریخی و سپس بررسی و بیان آن پرداخته است (زرین کوب، 1362: 117).

منابع
قرآن کریم
1٫ آزادی، پرویز (1390). بررسی جایگاه اهمیت و اعتبارسنجی کتاب کمال الدین و تمام النعمه، مطالعات قرآن و حدیث، سال چهارم، شماره دوم، مشهد.
2٫ آقا بزرگ تهرانی (1985م). طبقات اعلام الشیعه، بیروت، بی‌نا.
3٫ ابن قلانسی، حمزه بن اسد (1983م). محقق: زکار، سهیل، دمشق، دارحسان.
4٫ پاکتچی، احمد (1391). نقد متن، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع).
5٫ جباری، محمدرضا (پاییز و زمستان 1379). شناخت و تحلیل مکتب حدیثی قم از آغاز تا قرن پنجم هجری، مطالعات اسلامی، شماره 49-50٫
6٫  (پاییز و زمستان 1382). نگاهی به مکاتب حدیثی شیعه در سده‌های اولیه، مجله شیعه شناسی، سال اول، شماره 3-4٫
7٫ حلی، محمد بن یوسف (بی تا). خلاصه الاقوال، قم، نشر رضی.
8٫ خانجانی، قاسم (1392). شیخ مفید و تاریخ نگاری، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
9٫ دلبری، علی (1386). مبانی رفع تعارض اخبار، مشهد، انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی.
10٫ دوری، عبدالعزیز (1983م). بحث فی نشاه علم التاریخ عند العرب، بیروت، دارالمشرق.
11٫ زرسازان، عاطفه (1292). روش شیخ صدوق در کمال الدین و تمام النعمه، مجله حدیث پژوهی، ‌شماره9٫
12٫ زرین کوب، عبدالحسین (1362). تاریخ در ترازو، تهران، امیرکبیر.
13٫ سجادی، سیدصادق؛ عالم زاده، هادی (1375). تاریخ نگاری در اسلام، تهران، انتشارات سمت.
14٫ صدوق، محمدبن علی (1383). کمال الدین و تمام النعمه، قم، دارالحدیث.
15٫ (1413ق). الاعتقادات، قم، مصنفات کنگره مفید.
16٫ صدوق، محمود (1413). اضواء علی السنه المحمدیه، قم، مؤسسه انصاریان.
17٫ عابدی، احمد (1378). آشنایی با بحارالانوار، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
18٫ قمی، شیخ عباس (بی تا). سفینهالبحار، تهران، فراهانی.
19٫ کریمی نیا، محمدمهدی (1389). آشنایی با مهم ترین مکاتب و دوره‌های فقهی شیعه مجله معرفت، ش93٫
20٫ مجلسی، محمدباقر (1421). بحارالانوارالجامعه لدرراخبار الائمه الاطهار، تحقیق: شیخ محمود دریاب، بیروت، دارالتعارف.
21٫  (1375). بحارالانوار (مهدی موعود)، ترجمه: علی دوانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
22٫ مسعودی، عبدالهادی (1384). روش فهم حدیث، تهران، انتشارات سمت.
23٫ مفید، محمدبن نعمان الف (1413ق). الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، ترجمه محمد خراسانی، قم، کنگره شیخ مفید.
24٫ ب (1413ق). تصحیح الاعتقاد، تحقیق: حسین درگاهی، قم، الموتمرالعالمی لالفیه الشیخ المفید.
25٫ نورالدین، حیدر (بهار 1388). نقش عقل در معرفت از دیدگاه علامه مجلسی، شماره 39٫ پژوهش‌های فلسفی- کلامی.

نویسندگان:

علی راد، مریم نساج

مجله انتظار موعود شماره 51