به گزارش سرویس سیاسی دیدبان، گاهی به مناسبات حاکم بر کشورها و جوامع مختلف و نوع تعاملاتی که بین کشورها وجود دارد نشان می دهد که اصلی ترین معیار تاثیرگذار و تعیین کننده در چگونگی شکل گیری این مناسبات، میزان قدرت کشورها است. در واقع نوع موضع گیری ها و نقش آفرینی های کشورها به پشتوانه قدرتی است که آن ها از آن برخوردارند و بدیهی است هر کشوری که دارای قدرت بیشتری باشد، تاثیرگذاری و نقش آفرینی بیشتری دارد و به عنوان یک کشور فعال در مناسبات بین المللی محسوب می شود. این در حالی است که کشورهای که قدرت زیادی ندارند در مناسبات بین المللی نیز منفعل هستند. در واقع وابستگی به یک کشور به کشورهای دیگر و قدرت های بیرونی و تکیه بر عواملی خارجی جهت حل و فصل مسائل جامعه خود، عاملی است که میزان نقش آفرینی و تاثیرگذاری آن کشور در مناسبات بین کشورهای مختلف را تضعیف می کند و موجب می شود تا آن کشور دارای مواضع منفعلانه باشد.
ایران قبل از انقلاب از جمله کشورهایی بود که نقش آفرینی هایش در مناسبات بین المللی وابسته به قدرت های خارجی بود و بدون توجه به خواسته ها و منویات برخی از کشورهای نظام سلطه، نقشی در مناسبات خارجی نداشت؛ همچنان که برخی از کشورهای عرب منطقه در حال حاضر چنین شرایطی دارند. اما وقوع انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی مناسبات را تغییر داد و جمهوری اسلامی رویکردی را در عرصه خارجی پیشه کرد که بدون توجه به خواسته ها و منویات ابرقدرت ها، به نقش آفرینی در عرصه خارجی می پردازد و اتفاقا در این زمینه بسیار موفق بوده است. تا جایی که جمهوری اسلامی و سیاست های بین المللی این کشور، به عنوان گفتمانی نو و مرجعی ویژه برای بخش قابل توجهی از کشورها و ملت های جهان مطرح است.
با این وجود اما در بین گروه های سیاسی داخل ایران نیز هستند جریان ها و کسانی که چندان اعتقادی به نقش آفرینی مستقل و تکیه به ظرفیت های واقعی و درونی کشور ندارند و معتقدند باید به قدرت های دیگر چشم دوخت و تکیه کرد. بر اساس دیدگاه این جریان، توسعه یافتگی در گرو دنباله روی از غرب و نظام سلطه است و نباید یک کشور به دنبال نقش آفرینی مستقل و با اتکاه به قدرت های درونی خود باشد. این جریان توسعه برون زا و اتکا به قدرت های بیرونی را به جای تکیه بر قدرت واقعی کشور و ظرفیت های داخلی دنبال می کند. دیدگاه این جریان موجب شده تا آن ها نیز همانند برخی از کشورهای مرتجع منطقه در قبال رخدادهای مهم بین المللی منفعلانه عمل کنند. این گونه مواجهه جریان یاد شده با مسائل مختلف منطقه ای و بین المللی در برهه ها و بزنگاه های گوناگون زیادی مشاهده شده است.
نمونه ای در سال های اخیر مصداق بارز انفعال این گروه را نشان داد؛ نوع مواجهه دولت یازدهم با فاجعه منا بود. در شرایطی که بر اثر بی کفایتی و خباثت دولت عربستان سعودی هزاران نفر از حجاج کشورهای اسلامی و صدها نفر از مردم کشورمان در عید قربان امسال در منا جان باختند و عید مردم به عزا تبدیل شد و در حالی که انتظار می رفت دولت یازدهم که مصداق بارز توسعه برون زا است در این زمینه موضع گیری قابل قبولی از خود نمایش دهد؛ اما نوع نگاه جریان حاکم بر دولت موجب شد تا علیرغم انتظار افکار عمومی؛ دولت مواضع درخوری نداشته باشد و حتی در مواردی به تبرئه دولت سعودی بپردازد.
عملکرد دولت به قدری منفعلانه بود که با انتقادهای جدی مواجه شد. آیت الله هاشمی شاهرودی با انتقاد شدید از عملکرد دولت ابراز داشت: «به نظر من اینجا بایستی گله درست و حسابی از دولت کرد. برخوردی که متاسفانه دولت ما دارد با این جریان می‌کند بسیار برخورد نامناسبی است. کشوری که ۵۰۰ نفر از افرادش اینجوری تلف شدند و با این جنایت از بین رفتند خیلی بیش از این نیاز دارد به برخورد با این قضیه. نبایستی رها شود این قضیه. نبایستی در حد این بحث‌های معمولی انجام گیرد. این یک جنایت است. یک دشمنی است یک تعدی و تجاوز است و غیر از آن هتاکی‌ها و بی‌اعتنایی‌ها است. معنا ندارد ۵۰۰ نفر از حجاج کشته شوند و از بین برود برخوردها در حد مسائل دیپلماسی معمولی باشد. تا کی می‌خواهیم در این مسائل سیاسی خودمان را گول بزنیم. امروز رأس دشمنی با نظام ما همین آل سعودند. این را باید درست درک کنیم. خیلی ما نسبت به این مسائل متاسفانه کم توجه شدیم و تحت تاثیر پروتکل‌ها و تشریفات سیاسی و دیپلماسی قضایای اصلی و اساسی را فراموش کردیم و کمرنگ شده است»
در واقع چرایی موضع گیری منفعلانه دولت یازدهم در قبال منا، به تفکر حاکم بر این دولت در عرصه سیاست خارجی برمی گردد. تا جایی که محمود سریع القلم که تئوریسین اصلی دولت و مشاور آقای روحانی محسوب می شود؛ برقراری رابطه با کشوری چون عربستان سعودی را از الزامات یک سیاست خارجی خوب می داند و ابراز می دارد: «چه ما بخواهیم و چه نخواهیم، عربستان یک کشور مهم منطقه است؛ به لحاظ سیاسی، نظامی، نفتی و اقتصادی. ما باید نهایت تلاش‌مان را بکنیم که با عربستان همکاری داشته باشیم و آنها از اینکه قدرت ما افزایش یابد، هراسی نداشته باشند. آنها احساس می‌کنند ما حاضر نیستیم شریک‌شان شویم. عربستان در محافل بین‌المللی خیلی می‌گوید بیاییم در مسائل منطقه‌ای با همدیگر شریک شویم. شما سیاست خارجی‌تان را چندجانبه‌گرایی کنید. حتی عربستان بارها این را گفته که حضور ایران در عراق، ضرورتی ژئوپلیتیک است اما اگر قرار باشد این حضور به ضرر دیگران باشد، خوب نیست»
حسن روحانی نیز رابطه با عربستان را در سیاست خارجی دولت یازدهم دارای اهمیت زیاد می داند؛ تا جایی که این مسئله را در همان موضع‌گیری ابتدایی وی در اولین نشست خبری‌اش بعد از انتخابات خرداد 92 می‌توان مشاهده کرد؛ آنجا که وی تلاش برای بهبود روابط با کشورهایی چون عربستان را اولویت سیاست خارجی دولت یازدهم اعلام کرد و گفت: «با کشور عربستان نه تنها همسایه و برادریم بلکه از لحاظ فرهنگی تاریخی مشترکات زیادی داریم و قبله‌گاه مسلمانان جهان است. سالانه عده‌ای زیاد از مردم کشور ما برای خانه خدا به آنجا می‌روند و سالانه تعداد زیادی از اتباع عربستان به کشور ما می‌آیند. زمینه تعامل فراهم و آماده است و خوشحالم اولین تفاهم‌نامه امنیتی بین ایران و عربستان از سوی ایران و با امضای من در سال 77 بود. امیدوارم در دولت آینده روابط خوبی با همسایگان به ویژه عربستان داشته باشیم.»
هاشمی رفسجانی نیز بارها از اهمیت ارتباط با عربستان سعودی سخن گفته و بر تحکیم روابط با این کشور تاکید کرده است. اصرار هاشمی بر رابطه با عربستان به حدی است که وی و رسانه هایش مدام بر لزوم سفر به عربستان و حل و فصل روابط ایران و عربستان تاکید می کردند.
اما علاوه بر این، موضع گیری ها در حمایت از عربستان از سوی دولت یازدهم و جریان حامی توسعه برون زا، حتی بعد از فاجعه منا نیز ادامه داشت و موضع دولت یازدهم در این قبال نه تنها منفعلانه بود که حتی در مواردی بر بهبود روابط با سعودی ها سخن گفته شد و دولتی ها تاکید داشتند، نباید فاجعه منا که طی آن صدها نفر از هم وطنانمان کشته شده بودند؛ موجب تیره شدن بیشتر روابط بین دو کشور شود. محمدجواد ظریف در همین رابطه می گوید: «ما و اعراب در یک کشتی هستیم، اگر این کشتی آسیبی ببیند پس همگی غرق خواهیم شد و هیچ کسی نجات پیدا نمی‌کند٬ در نهایت نیز همگی به یک ساحل می‌رسیم. آینده ما و کشورهای عربی یکی است.» وی در حالی که موضع عربستان در قبال توافق هسته ای با ایران را موضعی مطابق با موضع رژیم صهیونیستی می داند، در عین حال می گوید: «به نفع ایران نیست که عربستان را از دست بدهد، منفعت عربستان نیز با از دست دادن ما محقق نمی‌شود. ایران و عربستان منافع مشترک، چالش‌های مشترک و ویژگی‌های مشترکی مثل دین، تاریخ و جغرافیا دارند پس چرا نباید با هم همکاری کنیم. تهران معتقد است که عربستان از سوی داعش و تروریسم هدف قرار گرفته است. ما به بهبود روابط و دوستی با عربستان چشم دوخته‌ایم.»
هاشمی رفسنجانی نیز در دیدار با وزیر امور خارجه آلمان می گوید: «می‌توان حاکمان فعلی عربستان را که بعضاً ناپخته عمل می‌کنند، توجیه کرد که ایجاد تنش در منطقه برای هیچ کشوری خوب نیست.» هاشمی در مصاحبه با شفقنا نیز درباره ارتباط با عربستان می گوید: «اگر بخواهیم انجام بدهیم، کاملاً شدنی است. البته یک طرفه نمی‌شود. مثلاً از طرف ما آمادگی باشد، اما برای آنها شرایطی باشد که نپذیرند یا به یک دلیل سیاسی و منطقه‌ای و یا هر چیز دیگر نخواهند و یا ما نخواهیم. ولی به نظر من کاملاً شدنی است.» وی همچنین می گوید: «عربستان بین کشورهای عربی محوریت دارد... ما باید به نحوی منطقی مذاکره و صحبت کنیم و آنها را مطمئن کنیم که از ما نترسند و ما هسته‌ای نظامی نیستیم. نمی‌خواهیم سلاحمان را علیه کسی بکار ببریم.»
این در حالی است که محمد هاشمی، برادر و رئیس دفتر اکبر هاشمی رفسنجانی، بعد از فاجعه منا در مصاحبه با خبرگزاری فارس اینگونه موضع گیری کرد و ابراز داشت: «ما نمی‌توانیم بگوییم مقصر کیست و باید مقصر را شناسایی کرد چرا که صرف وقوع این حادثه در یک کشور دلیل نمی‌شود که ما مسئولان آن کشور را مسئول وقوع این حادثه بدانیم.»
در واقع، نوع نگاه حاکم بر جریانی که توسعه یافتگی را منوط به تکیه بر قدرت های بیرونی می داند، موجب شده تا این جریان در قبال رخدادهای مهم منطقه ای و بین المللی منفعل باشد و حتی در قبال رخداد غم باری چون، فاجعه منا که افکار عمومی ایرانیان و جهان را درگیر خود کرده بود و مردم از دولت انتظار موضع گیری قاطعانه داشتند؛ هم به گونه ای تاسف بار و منفعلانه موضع گیری کند.
* علی اکبر عباسی