خبرگزاری‌ها یکی از مهمترین منابع خبری به شمار می‌آیند. پیشرفت فناوری‌های ارتباطی از جمله اینترنت، تحولی عمیقی در ابعاد فنی و حقوقی خبرگزاری‌ها بوجود آورده، به طوری که در چند سال اخیر، در ایران، به کمک اینترنت، سایت‌های خبری نوینی پدید آمده‌اند که نام خود را «خبرگزاری» نهاده‌اند، بدون آنکه شرایط و ساختارهای حرفه‌ایی و حقوقی «خبرگزاری» را داشته باشند. این یادداشت می‌خواهد به ارزیابی جایگاه حقوقی خبرگزاری‌ها در ایران بپردازد و هدف آن، ارائه یک تعریف علمی و حقوقی از خبرگزاری‌ها و تبیین جایگاه و کارکرد حرفه‌ایی و حقوقی آنها و بررسی میزان استقلال و آزادی فعالیت‌های حرفه‌ای خبرگزاری‌هاست.
«خبر» همواره به عنوان خدمت عمومی و همین‌طور به مانند نوعی کالا، خریدار داشته و رسانه‌ها به خصوص رادیو-تلویزیون‌ها و همین‌طور مطبوعات، بدون حضور آنها، امکان‌پذیر نیست و اگر هم امکان‌پذیر باشد، حتما با دشواری‌های فراوانی روبرو خواهد بود. تحقیقات انجام گرفته، نشان می‌دهد که ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی و مطبوعات در جهان، بیش از ۷۵ درصد اخبار خود را از خبرگزاری‌ها دریافت می کنند.[۱]
درواقع آنها ناچارند از
خبرگزاری‌ها به عنوان یکی از مهمترین منابع استفاده کنند، چراکه
خبرگزاری‌های بزرگ، به علت توانایی‌های مالی و ساختارهای فرارسانه‌ای خود،
عملیات جمع‌آوری و توزیع اخبار بین‌المللی را انجام می‌دهند و از راه فروش
اخبار به رسانه‌ها، نهادهای دولتی، سفارتخانه‌ها و غیره در دخل و خرج خود
موازنه برقرار می‌کنند.
امروزه پیشرفت فناوری‌های نوین ارتباطی از جمله اینترنت، تحولی عمیق در ساختار، کارکرد و ابعاد فنی و حقوقی سازمان‌های رسانه‌ای به خصوص خبرگزاری‌ها بوجود آمده است، به طوری که در چند سال اخیر، در ایران، به کمک اینترنت، پایگاه‌ها و سایت‌های خبری نوینی پدید آمده‌اند که نام خود را خبرگزاری نهاده‌اند، بدون آنکه شرایط و ساختارهای حرفه‌ای و حقوقی «خبرگزاری» را داشته باشند. اکثر آنها، در بستر سازمان‌های دولتی مشغول فعالیت هستند و از نظر «کارکرد»، «ماهیت» و «نظام حقوقی» وضعیت چندان شفاف و روشنی ندارند و شاید بتوان عنوان «شبه خبرگزاری» برای آنها در نظر گرفت.
اگرچه بسیاری از آنها تلاش می‌کنند با «غیردولتی» خواندن خود، «استقلال حرفه‌ای» خویش را نشان دهند، اما، معیارهای شفافی در این زمینه ارائه نمی‌کنند. به طور کلی، باید گفت، مساله تاسیس خبرگزاری‌ها، نظام حقوقی، استقلال تحریریه و مسائل مالی آنها از جمله چالش‌های پیش‌روی خبرگزاری‌های در ایران است.
طبق تعریفی که محققان علوم ارتباطات از «خبرگزاری» اراده می‌کنند، می‌توان خبرگزاری را اینگونه تعریف کرد: «خبرگزاری یک سازمان بزرگ و مستقل خبری-تجاری است که دارای دفاتری، در داخل یک کشور و دیگر کشورهاست و بطور شبانه‌روز، به «جستجو»، «کسب» و «انتشار» اخبار و ارائه خدمات می‌پردازد و حاصل کار خود را در یکی از قالب‌های متنی، صوتی یا تصویری و یا ترکیبی از آنها به صورت رایگان و یا در قبال دریافت هزینه‌ای در اختیار رسانه‌ها، سازمان‌ها و موسسه‌های خدمات عمومی، اجتماعی، تجاری، سیاسی، اقتصادی و عموم قرار می‌دهد. عمده ترین منبع درآمد خبرگزاری‌ها از راه فروش اخبار و ارائه خدمات تامین می‌شود.»[۲]
در ادبیات مطالعات رسانه‌ای، از خبرگزاری‌ها به عنوان «رسانه مادر» یاد می‌شود چراکه منبع و تغذیه کننده دیگر رسانه‌ها به شمار می‌روند. خبرگزاری‌ها به اشکال مختلف تقسیم‌بندی می‌شوند. خبرگزاری‌ها به لحاظ «محتوا» به «عمومی» و «تخصصی»، به لحاظ «مالکیتی» به «دولتی»، «خصوصی» و «تعاونی» و به لحاظ «پوشش جغرافیایی» به سه دسته «ملی»، «منطقه‌ای» و «بین المللی» تقسیم می‌شوند.
سابقه تاسیس خبرگزاری در ایران، به سال ۱۳۱۳(۱۹۳۴) باز می‌گردد. در آن هنگام، وزارت خارجه ایران، خبرگزاری پارس را به عنوان یک مرکز خبری ملی و رسمی تاسیس کرد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در آذر ۱۳۶۰ با تصویب لایحه‌ای در مجلس شورای اسلامی، نام آن به «سازمان خبرگزاری جمهوری اسلامی» (ایرنا) تغییر یافت و فعالیت آن زیر نظر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار گرفت و از آن زمان تاکنون، فعالیت «ایرنا» به عنوان یک خبرگزاری ملی و وابسته به دولت بوده و در هر دوره‌ای، ارگان رسمی آنها به شمار می‌آمده است.
بعد از «ایرنا» دومین سازمان خبری که نام خبرگزاری بر خود گذاشت، خبرگزاری دانشجویان ایران موسوم به «ایسنا» بود، که در ۱۶ آذر سال ۱۳۷۸ از سوی جهاد دانشگاهی تاسیس شد. تا آن زمان، انحصار اخبار دولتی تنها در اختیار «ایرنا» و «واحد مرکزی خبر» (وابسته به صداوسیما) بود و با تاسیس «ایسنا» انحصار خبری «ایرنا» و به طور کلی انحصار خبری دولتی شکسته شد. [۳]
«ایسنا» همچنین در شرایطی به وجود آمد که اینترنت به عنوان یک پدیده جدید ارتباطی وارد عرصه فعالیت‌های خبری شد. گسترش فضای مجازی و اینترنت، به شکل‌گیری و رشد دیگر پایگاه‌های اطلاع‌رسانی انجامید، که خود را «خبرگزاری» نامیدند، بدون آنکه ضرورت وجود این تعداد خبرگزاری‌ها در کشور مورد مطالعه و بررسی جدی قرار گیرد و نظام حقوقی برای آنها تهیه و تدوین شود.
یک اشتباه بزرگ در توجیه افزایش تعداد خبرگزاری‌های جدید، این بود که کثرت آنها در راستای تکثرگرای رسانه‌ای تفسیر می‌شد. در حالی کثرت‌گرایی رسانه‌ای تنها به تعداد کمّی رسانه‌ها محدود نمی‌شود، بلکه به وجود کثرت اندیشه‌ها و تفکرات متفاوت و حتی متضاد در یک رسانه‌است.
همچنین خبرگزاری‌های جدیدالتأسیس در حالی به وجود آمدند که موسسان و بنیانگذاران آنها، کوچکترین آشنایی با تعریف، ساختار و ماهیت یک خبرگزاری واقعی و حرفه‌ای نداشتند و این عدم آگاهی، زمینه سوء استفاده از واژه «خبرگزاری» را فراهم کرد. به‌طوری که از سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ تعدا ۲۳ خبرگزاری در ایران بدون هیچ‌گونه نیازسنجی تأسیس شدند. مانند: «قدسنا»، «برنا»، «ایپنا»، «ایتنا»، «شانا»، «ایکنا»، «ایکانا»، «ایانا»، «ایلنا»، «ایونا»، «ایرن»، «سینا»، «سیتنا»، «آریا»، «اکونیوز»، «شبستان»، «تقریب»، «مهر»، «فارس»، «رسا»، «سینمای ایران»، «حیات»، «دانشجو»، «میراث»، «موج»، «قسط»، «بسیج»، و غیره. [۴]
بسیاری از این خبرگزاری‌ها در ابتدا، خود را به عنوان «خبرگزاری تخصصی» برای پوشش اخبار حوزه تخصص خود معرفی کردند. برخی در زمینه کشاورزی، کتاب، کار، قوه قضائیه، دانشگاه، مساجد، سینما و… . البته، تمام این شبه خبرگزاری‌ها، ابتدا دوست داشتند به عنوان «خبرگزاری‌های تخصصی» غیردولتی فعالیت خود را ادامه دهند، یعنی آنها، صرفا برای انعکاس اخبار «تخصصی» حوزه مربوطه، به صحنه آمدند اما بعدا ماهیت و هویت آنها به «خبرگزاری عمومی» دولتی یا نیمه دولتی تغییر یافت و امروز، اخبار غیرتخصصی آنها بیشتر از مطالب تخصصی ایشان است و اکثر این خبرگزاری‌ها، تبلیغ دستگاه و مسئولان خود را اولویت قرار می‌دهند.
معزل دیگری که در این عرصه به چشم می‌خورد، آرزوی تبدیل‌شدن به خبرگزاری در اذهان گردانندگان سایت‌های خبری است. به نحوی که برخی سایت‌های خبری چشم‌انداز خود را در تبدیل شدن به یک خبرگزاری ترسیم می‌کنند. این اتفاق در حالی است که اصولا کارکرد یک «خبرگزاری» با «سایت خبری تحلیلی» متفاوت است. این اتفاق ناشی از فقدان آگاهی متقاضیان از ماهیت خبرگزاری است و از آنجایی که این خبرگزاری‌ها، کارکرد و ماهیت یک خبرگزاری واقعی را نداشته و ندارند، لذا امروز، همانند یک سایت سیاسی عمل می‌کنند. بنابراین، ماهیت آنها نه «خبرگزاری» که «شبه خبرگزاری» است.
اخیرا و در گزارش خبرگزاری فارس به نقل از هیئت نظارت بر مطبوعات در جلسات مورخ ۲۷/۶/۹۱ و ۳/۷/۹۱ با تقاضای اخذ مجوز خبرگزارهای «آنا»، «پانا»، «ابنا»، «ایمنا»، «تابناک»، «خبر آنلاین»، «کُرد پرس» و «کتاب» موافقت شد.
همچنین تقاضای اخذ مجوز خبرگزاری‌های «بیداری اسلامی» یا «تسنیم»، خبرگزاری «دانا»، «باغ کتاب» و «مرکز ملی جهانی شدن» مورد موافقت اصولی قرار گرفت.
این درحالی است که به طور مثال خبرگزاری «کتاب» و خبرگزاری «باغ کتاب» هر دو در یک زمینه تخصصی فعالیت می‌کنند و جالب‌تر آنکه هر دو بطور غیرمستقیم یا مستقیم «خبرگزاری دولتی» محسوب می‌شوند.
بدون شک خبرگزاری‌ها به عنوان یکی از مهمترین منابع اطلاع‌رسانی در هر جامعه‌ای می‌توانند نقش مهمی را در تنویر افکار عمومی و ارائه اخبار، اطلاعات و آگاهی به جامعه ایفا کنند، اما فقدان یک نظام جامع حقوقی معین و مشخص در زمینه تاسیس و نحوه فعالیت خبرگزاری‌ها و همچنین وجود مناسبات ناصحیح سیاسی، اجتماعی و فرهنگی باعث شده که اپیدمی تأسیس خبرگزاری در هر نهاد و دستگاهی دولتی و شبه دولتی در ایران ظهور کند. به طوری که سایت‌هایی که تا دیروز به عنوان سایت خبری-تحلیلی شناخته می‌شدند، امروز در نوبت انتظار برای دریافت مجوز فعالیت «خبرگزاری» هستند. علت این اپیدمی را باید در ناآگاهی متقاضیان از ماهیت خبرگزاری و فقدان نظام جامع حقوقی در این زمینه دانست.
پی‌نوشت:
- Lexique et International, Paris, Cayrol, 1991, P.73.
- نظام حقوقی «خبرگزاری‌ها» و «شبه‌خبرگزاری‌ها» در ایران، فصلنامه پژوهش حقوق، ش ۳۵، عباس اسدی، ص۱۱۷-۱۱۸٫
- شناسنامه خبرگزاری‌های جهان، گیتا علی آبادی، ۱۳۸۳، ص۲۵-۲۶٫
- نظام حقوقی «خبرگزاری‌ها» و «شبه‌خبرگزاری‌ها» در ایران، فصلنامه پژوهش حقوق، ش ۳۵، عباس اسدی، ص۱۲۳-