دیدبان: ترکیه پانزدهم جولای امسال برای همه رسانه های دنیا یک خبر ویژه داشت؛ خبری که حاکی از پنجمین کودتای نظامی این کشور بود و باعث شد دوربین رسانه ها را به سمت آنکارا و استانبول بچرخاند. نافرجامی کودتای جمعه شب فرجام آن را رقم زد. در این نوشتار تلاش می شود که پیامدها و تبعات این کودتا مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

1. تثبیت تغییر نظام پارلمانی

مهم ترین پیامد کودتای نافرجام ترکیه برآورده شدن زمینه های خواسته دیرین اردوغان است. رئیس جمهور ترکیه به طور مشخص از زمان برگزیده شدن مستقیم به سمت ریاست جمهوری از سوی مردم به دنبال تغییر نظام پارلمانی این کشور به نظام ریاستی است. تا قبل از آن منصب ریاست جمهوری در ترکیه جایگاهی تشریفاتی به شمار  می آمد؛ اما اردوغان اصرار داشت که در جایگاه جدید خویش نیز همه امور کشور را در دست داشته باشد. این رویای اردوغان روز به روز به تعبیر خویش نزدیک تر می شود و در آخرین گام، کودتای این کشور زمینه را برای این امر فراهم کرده است. اجابت دعوت اردوغان و بن علی یلدیریم از سوی مردم و حضور در خیابان ها در شب کودتا به یک همه پرسی عمومی برای نظر ایجابی مردم به سیاست های حزب حاکم آک پارتی تبدیل شد.
بر این اساس اردوغان و حزب متبوع وی با یک همه پرسی زودهنگام رو به رو شدند که از پیش تعیین نشده بود. این همه پرسی در فضایی اتفاق افتاد که همه احزاب سیاسی ترکیه برای حمایت از دولت مشروع و مستقر ترکیه در آن حاضر شدند. حضور احزاب مخالف حزب حاکم همچون حزب جمهوری خواه خلق (CHP) در این صحنه در حالی روی داد که شاید در کمتر همه پرسی در دنیا، اپوزیسیون به نفع رقیب حضور داشته باشد.

کودتای جمعه شب صحنه هایی را به نمایش گذاشت که شاید تاریخ ترکیه آن را به ثبت خواهد رساند؛ بسیج مردمی و ایستادگی در برابر تانک های کودتاچیان به مهم ترین عامل موفقیت حکومت ترکیه تبدیل شد؛ لذا این فضا علی رغم مشکلات عدیده ای که حکمرانان ترکیه برای این کشور به وجود آورده اند، برای پیاده سازی هدف بزرگ اردوغان مبنی بر تغییر نظام پارلمانی به نظام ریاستی مورد استفاده قرار خواهد گرفت.

2. تیشه بر ریشه گولنیسم

پیامد مهم دیگری که به اندازه پیامد نخست حائز اهمیت است، افزایش هجمه ها علیه فتح الله گولن و طرفداران وی می باشد. فتح الله گولن که در تبعیدی خودخواسته در پنسیلوانیای آمریکا زندگی می کند، به عنوان عامل کودتای پانزدهم جولای نام برده شده است. اگر این کودتا وابسته به گولنیست ها نیز نباشد، حکومت ترکیه با اصرار به نقش اول این گروه در کودتا دست به اقدامات پسینی بزرگی خواهد زد. دستگیری های گسترده نظامیان و قضات طرفدار گولن در نخستین روز بعد از کودتا نشان داد که حکومت ترکیه در روزهای آتی نیز با شدت بیشتری اقدام به تصفیه این گروه از دستگاه ها و سازمان های این کشور خواهد کرد. گرچه نفوذ گولنیست ها در ساختار نظامی، قضائی، آموزشی و سازمان های تأثیرگذار ترکیه غیر قابل پاکسازی است؛ اما وقوع این کودتا شدت عمل حکومت این کشور علیه ایشان را بیش از پیش خواهد ساخت.

گفتنی است که فتح الله گولن یکی از تئوریسین های اسلام معتدل و همفکر با آموزه های غرب است که در کشورهای زیادی اقدام به تأسیس مراکز آموزشی و دانشگاهی کرده است. نفوذ این گروه در ترکیه نیز به پنجاه سال گذشته برمی گردد و به سادگی از ساختارهای مختلف این کشور قابل حذف نیست. حمایت جدی آمریکا و عدم استرداد وی به ترکیه علی رغم درخواست رسمی مقامات این کشور موجب شده است که گمانه زنی ها مبنی بر حمایت پنهان آمریکا از کودتای ترکیه شدت گیرد.

3. انزوای ارتش از سیاست

کودتاهای گذشته ترکیه حاکی از نقش گسترده ارتش این کشور در عرصه سیاسی است. هژمونی نظامیان ترکیه بر سیاست های این کشور از دیرباز محل مناقشه های بسیار جدی بوده است. ارتش جایگاه حکومتی و حضوری قدرتمندانه در جامعه ترکیه دارد. دخالت های آشکار ارتش در ترکیه از سال 1960 آغاز شد و کودتاهای 1960، 1971 و 1981 را در ترکیه رهبری و در 1997 نیز شبه کودتایی را علیه اربکان، نخست وزیر وقت و رهبر حزب رفاه انجام داد. بنابر آمار از سال 1923 (سال تأسیس جمهوری جدید) تا سال 1987، ارتش ترکیه به مدت 25 سال و 9 ماه و 18 روز نقش حکومتی و حضوری تأثیرگذار در عرصه سیاسی داشته است[1]. حضور قدرتمند ارتش در شورای امنیت ملی که از ارکان تصمیم گیرنده در سیاست های کلان اقتصادی و سیاست های داخلی و خارجی ترکیه به شمار می رود، نشانه بارز این امر است. ارتش با مداخله مستقیم در سیاست تحت عنوان حفاظت از سکولاریزم، پایه های شکننده دموکراسی را در این کشور ویران می کند[2]. کودتای پانزدهم جولای نیز از سوی ارتشی های سکولاری انجام گرفت که به دنبال برکناری دولت منتخب مردمی بودند.

شکست کودتا موجب خواهد شد که حکومت این کشور افسران هوادار خود را به مناصب اصلی ارتش بگمارد و دست به پاکسازی گسترده برای خشکاندن ریشه های کودتا بزند. همچنین نقش ارتش در عرصه سیاسی حذف و تأثیر آن در عرصه های تصمیم ساز و تصمیم گیر کاهش خواهد یافت.

4. اوج گیری آک پارتی

پیامد غیر مستقیم دیگر کودتای جمعه شب عبارت است از اینکه آک پارتی علی رغم مشکلات گوناگون این کشور در اوج محبوبیت خود قرار خواهد گرفت. مشکلات ترکیه حداقل برای بازه زمانی کوتاهی به حاشیه رانده می شود و افکار عمومی داخلی متوجه کودتا و عوامل آن خواهد شد. حزب حاکم ترکیه قبل از کودتا در بدترین وضعیت خویش قرار داشت؛ چرا که ناامنی های مرزی این کشور در مرزهای مشترک سوریه و عراق، ناامنی های داخلی به دنبال مبارزه با اعضای پ.ک.ک و انفجارهای تروریستی، افت رشد اقتصادی و میزان توریسم و مواری از این قبیل موجب نگرانی مردم این کشور از سرنوشت کشورشان شده است.

کودتای جمعه شب در ساعات اولیه خویش با واکنش احزاب ترکیه رو به رو شد. کمال قلیچدار اوغلو رهبر حزب جمهوری خواه خلق (CHP)، دولت باغچلی رهبر حزب حرکت ملی (MHP) و حتی فیگن یوکسکداغ و صلاح الدین دمیرتاش رهبران مشترک حزب دموکراتیک خلق ها (HDP) که مخالف سرسخت آک پارتی هستند، در قبال این کودتا واکنش دادند و از حکومت مستقر حمایت کردند. چنین شرایطی می تواند زمینه های پیروزی حزب عدالت و توسعه در انتخابات آتی را هم فراهم سازد.

بایستی توجه داشت که این حزب در انتخابات پارلمانی هفتم ژوئن 2015 از کسب اکثریت آرای لازم برای تشکیل دولت تک حزبی ناکام ماند و انتخابات زودهنگام یکم نوامبر 2015 که با اصرار اردوغان برگزار شد، پیروزی این حزب را در کسب اکثریت آرا رقم زد؛ لذا طلسم پیروزی های پی در پی آک پارتی در هفتم ژوئن شکسته شد و این موضوع حاکی از آغاز شکاف بین مردم و این حزب بود. پیروزی یکم نوامبر نیز در شرایط محیطی خاصی روی داد که اگر چنین فضایی در این کشور حکم فرما نبود؛ پیروزی آن بعید به نظر می رسید. بر این اساس حزب عدالت و توسعه در شرایط غیر بحرانی شانس پیروزی های قاطع خود را از دست داده است. وقوع کودتای پانزدهم جولای شرایط بحرانی دیگری را بر فضای ترکیه حاکم کرد که طبق تجربه گذشته، مردم این کشور در چنین شرایطی به سمت آک پارتی متمایل می شوند.

5. لکه ننگ دموکراسی

کودتای پانزدهم جولای ترکیه گرچه پیامدهایی ایجابی برای سرنوشت سیاسی آک پارتی در پی دارد؛ اما تبعاتی سلبی بر وجهه دموکراسی این کشور نیز خواهد داشت. در حال حاضر ساختار دموکراتیک ترکیه نزد افکار عمومی کشورهای دنیا و به خصوص کشورهای منطقه آن الگویی نیست که برای کشورهای اسلامی مطرح بود. کودتای نافرجام ترکیه در عین شکست آژیر خطر بزرگی برای موجودیت دموکراسی ترکیه بود. گرچه حکومت ترکیه توانست بر کودتای علیه خود پیروز شود؛ اما این کودتا پایه های شکننده دموکراسی آن را نیز به نمایش گذاشت؛ لذا بن علی یلدیریم به درستی از این کودتا با تعبیر «لکه ننگ دموکراسی» نام برد.

اگر مردم ترکیه در برابر کودتا مقاومت نمی کردند، ترکیه در سرنوشت نامعلومی قرار می گرفت. نکته حائز اهمیت در این بین حمایت احزاب مخالف از حزب حاکم است که عدم حمایت ایشان موجب پیچیده تر شدن شرایط کودتا یا ایجاد جنگ داخلی می شد؛ به عنوان نمونه حمایت حزب جمهوری خواه خلق در اکثر کودتاهای گذشته می توانست این بار نیز تکرار شود؛ اما عدم حمایت آن از کودتا موجب تقویت دولت مشروع شد که قدردانی اردوغان را نیز به دنبال داشت.

6. امکان انقضای حمایت غرب

نکته پنهان دیگری وجود دارد که چندان بدان پرداخته نشد؛ آمریکا و عربستان سعودی به عنوان متحدان استراتژیک حکومت ترکیه در ساعات اولیه کودتا مواضع محتاطانه ای نسبت به کودتای ترکیه ابراز داشتند. این مواضع نشان از حمایت پنهان ایشان از کودتا داشت؛ حتی اخباری مبنی بر حمایت آن ها از کودتا نیز منتشر شده است. اگر حمایت این کشورها نیز از کودتا صحت نداشته باشد، مواضع محتاطانه آن ها در قبال آن قابل بحث است. همه این موارد اماره هایی از مدت دار بودن حمایت آمریکا و عربستان از اردوغان و حکومت وی است که ممکن است در یک شرایط زمانی منقضی شود.

7. تشدید بحران امنیت

پیامد سلبی دیگری که کودتای پانزدهم جولای به همراه داشت، تشدید بحران امنیت در ترکیه است. اکنون فضای محیطی و ذهنی مردم ترکیه آکنده از یک بحران دردناک است که دلهره جدی برای آن ها ایجاد کرده است؛ ناامنی های پی در پی و بدتر از آن احساس ناامنی، بحران امروز این کشور را تشکیل می دهد. افت میزان توریسم و شاخص های اقتصادی این کشور به دنبال این موضوع ایجاد شده است. صنعت توریسم یکی از صنایع پردرآمد دولت ترکیه است که درآمدی سی و یک میلیارد دلاری را عاید آن می کرد؛ اما این صنعت از چندین سال گذشته با حمایت های ترکیه از گروه موسوم به دولت اسلامی و ناامنی فزاینده مرزهای این کشور در کنار ناامنی داخلی به دنبال مبارزه با پ.ک.ک و انفجارهای متعدد با افت شدیدی رو به رو شده است.

کودتای جمعه شب نیز ضربه دیگری بر امنیت محیطی و ذهنی مردم وارد ساخت که شدیدترین ضربه آن محسوب می شود. ترکیه با این تحولات چهره امن خود را روز به روز از دست می دهد و بایستی امنیت آنکارا و استانبول را با شهرهایی چون دمشق و بغداد مقایسه کرد. چاهی که ترکیه برای همسایگان خویش کنده بود، به زودی در آن گرفتار شد.

فرجام سخن

کودتای پانزدهم جولای ترکیه پیامدهای ایجابی برای آک پارتی دربرداشته است؛ اما در عین حال نمی توان از تبعات سلبی آن نیز چشم پوشی کرد. تثبیت تغییر نظام پارلمانی به نظام ریاستی، افزایش هجمه ها علیه گولنیست ها، انزوای ارتش از عرصه سیاسی ترکیه و افزایش میزان محبوبیت حزب عدالت و توسعه از جمله مهم ترین پیامدهای ایجابی این کودتا است. در حقیقت این حزب به طور ناخواسته فرصت هایی به دست آورده است که کسب آن به سختی ممکن بود. تبعات سلبی کودتا در کنار آن نیز حائز اهمیت است. کودتای ترکیه لکه ننگی بر دموکراسی ترکیه شمرده می شود و این امر از جمله مهم ترین پیامدهای این اقدام است. امکان منقضی شدن حمایت غرب از اردوغان نیز پیامد مهم دیگر کودتای پانزدهم جولای محسوب می شود. همچنین تشدید بحران امنیت ترکیه ضربه مهم دیگری از کودتای جمعه شب این کشور است که موجب سلب امنیت محیطی و ذهنی مردم آن می شود.

ارجاعات:

 [1] لواسانی، سید محمد حسین (1384)، «عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا»، همشهری دیپلماتیک، شماره هفتاد، صفحه 9.

[2] یزدانی، عنایت الله، حاجی زاده، جلال (1390)، «بررسی موانع الحاق ترکیه به اتحادیه اروپا (EU)»، فصلنامه سیاست، دوره 41، شماره 4، صفحه 342.