دیدبان
محمد علی خطیبی:

ضعف دیپلماسی انرژی زنگنه باعث ادامه اقدامات عربستان شد

ضعف دیپلماسی انرژی زنگنه باعث ادامه اقدامات عربستان شد

به گزارش دیدبان، محمد علی خطیبی نماینده سابق ایران در اوپک و تحلیلگر بازار نفت، در گفتوگو با خبرنگار سیاست خارجی هفته نامه پنجره به دلایل افزایش تولید و عرضه نفت از سوی عربستان طی 3 سال اخیر، تأثیر آن بر اقتصاد ایران و نیز تأثیر بر نقش جهانی اوپک پرداخته که مشروح آن از نظر خوانندگان میگذرد.

عربستان سعودی برای افزایش تولید خود طی 3 سال گذشته دلایلی را اعلام کرد از جمله اینکه با کاهش قیمت نفت، اکتشاف نفت شل از سوی آمریکا متوقف خواهد شد. آیا میتوان اهداف پنهانی و پس پرده برای این موضوع متصور بود؟

درباره مواضع عربستان که منجر به سقوط قیمت نفت شد ذکر این نکته ضروری است که طی چند دهه اخیر با افزایش عرضه و کاهش تقاضای نفت شاهد تنظیم بازار از سوی اوپک بودهایم. اوپک در زمان افزایش عرضه و کاهش تقاضا با محدودیت سقف تولید به مدیریت بازار میپرداخت که طی 4 دهه گذشته شاهد اجرای این سیاست بودهایم.

این نقش مدیریتی اوپک تا 2 سال قبل ادامه داشت، اما زمانیکه در بازار مازاد عرضه بهوجود آمد، عربستان و چند کشور پیرو آن اعلام کردند که اجازه نمیدهند اوپک کاهش تولید داشته باشد و بازار باید به شکل طبیعی به تعادل بازگردد. آنها در واقع قصد داشتند استراتژی اوپک را تغییر دهند و بازار را به حال خود رها کنند. این یعنی اوپک عملکرد 4 دههای خود را دنبال نکند و همه چیز به بازار سپرده شود و بهعبارت دیگر این یعنی تشابه عملکرد اوپک با غیر اوپک و بیخاصیت کردن این نهاد، زیرا تنها خاصیت این نهاد، مدیریت جهانی قیمت نفت بود.

با توجه به اینکه تصمیمات اوپک نیز باید با اجماع صورت بگیرد، طبیعتا مدیریت دوباره بازار نفت با مخالفت عربستان و چند کشور پیرو آن امکانپذیر نبود و طی 3 سال اخیر هیچ تصمیمی درباره مدیریت وضعیت کنونی گرفته نشد که این باعث شد قیمتها از حدود 115 دلار در مقطعی به کمتر از 30 دلار در هر بشکه برسد.

این البته ظاهر قضیه بود و در پس پرده موضوعات دیگری نهفته است.

گری سیمور مشاور سابق اوباما در آستانه تحریم نفتی جمهوری اسلامی ایران طرحی 3 مادهای ارائه داد که اولی بحث هستهای بود. دومی این بود که از کشورهایی که خریدار نفت ایران و متحد ما هستند مانند کره جنوبی، ژاپن، ترکیه و هند خواستهایم که خرید خود از ایران را کاهش دهند. سوم نیز از کشورهای تولیدکننده مانند عربستان و امارات خواستهایم که تولید خود را بالا ببرند تا در شرایط تحریم نفت ایران بازار نفت با کمبود مواجه نشود.

این زمانی بود که تحریمهای نفتی قرار بود علیه ایران اعمال شود. طرح، این بود که خرید نفت ایران را کاهش دهند و تولید نفت عربستان و کشورهای پیرو این کشور افزایش یابد تا بهدلیل کاهش تولید نفت ایران و تحریم ایران، بازار دچار کمبود نشود.

خرید نفت ایران کاهش یافت و چون کمبودی در بازار ایجاد می شد کشورهایی مانند عربستان به سرعت وارد شده و جبران کردند.

پس از تحریم‎‎های ایران، صادرات نفت عربستان، کویت و امارات افزایش یافت که این افزایش معنی دار بود.

جالب اینکه در این ایام تولید نفت شیل آمریکا نیز افزایش یافت.

اگر مجموع افزایش تولید 3 کشور عربستان، کویت و امارات را 3 و نیم میلیون بشکه در نظر بگیریم، آمریکا نیز یک میلیون بشکه تولید نفت خود را افزایش داد.

سرمایهگذاری‎‎های شرکتهای نفتی آمریکایی در عراق نیز در همین ایام به ثمر نشست و یک و نیم میلیون بشکه افزایش تولید نفت را هم در عراق شاهد بودیم. در همان شرایط اعمال تحریم‎‎های آمریکا علیه ایران بود که اوباما اعلام کرد تحریمها را در شرایطی اعمال می کنیم که بازار نفت آمادگی کامل این موضوع را دارد. یعنی کاهش نفت ایران به راحتی قابل جبران بود.

آنها از مدتها قبل شرایط بازار را برای تحریم نفت ایران آماده کرده بودند و افزایش تولیدات یک شبه انجام نشد، بلکه ظرفیتسازی شده بود.

وقتی صادرات نفت ایران از 2 و نیم میلیون بشکه به کمتر از یک میلیون رسید هیچگونه خللی در بازار ایجاد نشد و حتی افزایش قیمت نفت را هم نداشتیم. حتی با افزایش بیشتر عرضه، کاهش قیمت نفت را نیز شاهد بودیم که از 2 سو به ایران فشار وارد کرد؛ یعنی کاهش صادرات ایران و کاهش قیمت نفت صادر شده که این باعث شد درآمدهای نفتی ایران بهشدت کاهش یابد.

هدف همه این موارد فشار به ایران و بعضا روسیه بود. جان مک کین کاندیدای ریاستجمهوری آمریکا و سناتور جمهوری خواه در همان ایام بهدلیل پایین آمدن قیمت نفت بهطور رسمی از عربستان تشکر کرد.

روزنامه وال استریت ژورنال در تحلیلی از پشت پرده هدف آمریکا و عربستان برای کاهش قیمت نفت خبر داده و اعلام داشت هدف آمریکا فشار به ایران و روسیه بوده است.

همچنین در روزنامه‎‎هایی مانند فارین پالیسی و واشنگتن پست میبینم که هدف از کاهش قیمت نفت، فشار به ایران اعلام شده است.

راهبرد عربستان در آینده بازار نفت را چطور ارزیابی میکنید؟

کاهش قیمت نفت یکبار در شرایط جنگ تحمیلی و یکبار پس از آن صورت گرفت که چند سال دوام داشت، اما دائمی نبود. شرایط بازار اینگونه نیست. اگر قیمتها بهبود نیابد سرمایهگذاری در صنعت نفت کاهش مییابد و امنیت انرژی جهانی با خطر روبهرو میشود و برای جلوگیری از این موضوع ناچار به فعال کردن سرمایهگذاریها هستند.

برای تحقق این موضوع قیمتها باید امیدوارکننده باشد که اگر نباشد سرمایهگذاری در بخش نفت که توسط شرکتهای بزرگ انجام میگیرد دچار وقفه میشود.

سقوط قیمتها نمیتواند چندان دوام آورد و در میان مدت باز خواهد گشت. فریز نفتی که اخیرا از سوی اعضای اوپک و تولیدکنندگان بزرگ غیر اوپک اعلام شد به این معنا بود که کشورهای صادرکننده نفت از مقدار فعلی بیشتر تولید نکنند.

دلایل ایران برای عدم فریز نفتی که از سوی اوپک اعلام شده بود آیا از سوی اعضای این نهاد مورد پذیرش قرار خواهد گرفت؟

این یک امر کاملا پذیرفته شده است. کشورهایی که در حال تصمیمگیری برای مقدار عرضه و قیمت نفت هستند باید شرایط یکسانی داشته باشند.

از ایران و لیبی چنین انتظاری نیست. بسیاری از کشورها زمانیکه خرید نفت ایران تحریم شد نفت خود را از عربستان و دیگر کشورها خریدند چراکه آنها تولید خود را افزایش داده بودند. اینکه بخواهیم ایران تولید خود را فریز کند یعنی در همان شرایط تحریم بماند و این قابل قبول نیست.

فکر می کنم بیشتر کشورهای عضو اوپک و غیر اوپک شرایط ایران را درک می کنند و حق ایران میدانند که صادرات خود را به پیش از تحریمها برساند.

البته فریز نفتی میتوانست به بازار فشار آورد اما همزمان و با آن اتفاقاتی رخ داد که به سود ایران تمام شد.

چند کشور بهطور غیر منتظره صادرات نفت‌شان کاهش یافت که یکی از آنها کانادا بود. این کشور به علت آتش سوزی در یکی از مناطق نفتی خود مجبور به کاهش تولید شد. درگیریها در نیجریه و لیبی نیز عامل کاهش صادرات نفت آنها شد و همزمان ورود نفت ایران را به بازار شاهد بودیم که به سرعت در بازار جذب شد. البته هنوز تا شرایط پیش از تحریم فاصله داریم، اما یک میلیون بشکه از زمان لغو تحریمها به صادرات نفت‌مان افزوده شده است.

با توجه به تصمیمات عربستان در طی 3 سال اخیر جایگاه جهانی اوپک هنوز پابرجاست؟

اوپک تا 3 سال اخیر عملکرد نسبتا قابل قبولی داشت. علیرغم اینکه اعضای آن طیف وسیعی را از متحدان آمریکا تا دشمنان آن شامل میشدند و با هم همگرایی نداشتند، اما این نهاد عملکرد قابل قبولی داشت و توانسته بود بازار جهانی نفت را کم و بیش مدیریت کند، اما طی 3 سال اخیر متاسفانه همین ابزار مدیریتی از دست رفت که با فشار کشورهایی مثل عربستان بود که معقتد بودند، نباید با کاهش تولید نفت، مدیریت بازار جهانی نفت را دنبال کرد و بازار باید بهصورت طبیعی مدیریت شده و تعادل بین عرضه و تقاضا ایجاد شود.

این یعنی تغییر استراتژی اوپک و خارج شدن ابزار مدیریت بازار از دست این نهاد که ماهیت اوپک را با دهه‎‎های گذشته کاملا متفاوت کرد.

در 2 بیانیه اخیر اجلاس وزارتی اوپک اعلام شد که این نهاد هدف خود را به مدیریت بازار در بلندمدت معطوف داشته است که نشان میدهد طی دهه‎‎های گذشته تلاش اوپک مدیریت بازار در کوتاه مدت بوده اما در یک‌سال اخیر بهخصوص این موضوع دیگر دنبال نمیشود و حتی اوپک سقف تولید نیز تعیین نکرده که یک تغییر استراتژیک است و اوپک بهتدریج بهسویی میرود که کسی آن را در دنیا جدی نگیرد.

سوال: رقابت بین ایران و عربستان در حوزه نفتی برندهای داشته است؟

 طراح کاهش قیمت نفت کسانی هستند که پشت صحنه قرار دارند و عربستان و چند کشور دیگر مجریان دستورات آنها هستند.

طراحان اصلی سود خود را بردهاند. واردکنندگان بزرگ نفت پس از سقوط قیمتها در سالهای اخیر هر سال هزار میلیارد دلار نفت و گاز خود را ارزانتر خریداری کردهاند که ثروت عظیمی از کشورهای صادرکننده نفت و گاز به جیب کشورهای واردکننده سرازیر شده و برنده واقعی آنها هستند.

کشورهایی مثل عربستان، کویت، امارات و قطر هم متضرر هستند که مجبور شدهاند برای کسری بودجه خود اوراق قرضه منتشر کنند. آنها تصور میکردند که علیرغم زیانهای اقتصادی به برخی اهداف سیاسی دست خواهند یافت درحالیکه شاهد آن هستیم که در بعد سیاسی هم هیچ دستاوردی کسب نکردهاند.

جمله پایانی

در کنار موارد ذکر شده در بالا نباید ضعف دیپلماسی نفتی کشور در 2، 3 سال اخیر را از نظر دور داشت زیرا علیرغم سقوط قیمت نفت در این سالها شاهد دیپلماسی بسیار ضعیفی از سوی مسئولان مربوطه بودهایم.

بر اساس شواهد تاریخی، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در اوپک دو جناح طرفدار قیمتهای منصفانه و جناح طرفدار سهم بازار فعال بودهاند.

البته برخی کشورهای میانه رو هم بودند که گاهی در صف کشورهای طرفدار قیمت و گاهی در صف مقابل قرار میگرفتند.

کشورهای طرفدار قیمت که به عقابهای اوپک معروف هستند، همواره به رهبری جمهوری اسلامی ساماندهی میشدند و سعی داشتند کشورهای طرفدار سهم بازار به رهبری عربستان را تعدیل کنند.

این موضع طی دهه‎‎های گذشته از سوی عقابهای اوپک بهطور جدی دنبال میشد و آنها در بسیاری از موارد با انسجام و هماهنگی، در تصمیمات اوپک تأثیر گذار بودند.

اما متاسفانه در 2، 3 سال اخیر شاهد ضعف شدید جناح طرفدار قیمت و یکه تازی کشورهای طرفدار سهم بازار به رهبری عربستان بودهایم.

علت این است که بعد از روی کار آمدن دولت جدید، وزیر نفت کشورمان در اولین حضور پس از سالها در اوپک با وزیر نفت عربستان دیدار و پس از آن در مصاحبه با خبرنگاران اعلام کرد که دیدگاههای ایران و عربستان در مسائل نفتی بسیار به هم نزدیک است.

این موضعگیری در شرایطی بود که عربستان به کرات اعلام کرده بود، با هدف خروج تولید رقبای غیر اوپک بهویژه نفت شیل آمریکا حاضر نیست تولید اوپک کاهش یابد که متاسفانه اعلام نظر وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران در نزدیک بودن دیدگاهها با عربستان باعث شد که کشورهای طرفدار قیمت در اوپک در موقعیت ضعف قرار بگیرند.

در واقع طی 2، 3 سال اخیر جمهوری اسلامی ایران بر خلاف گذشته نتوانسته با انسجام اعضای طرفدار قیمت، جناح طرفدار سهم بازار به رهبری عربستان را تعدیل کند.

البته ونزوئلا پس از سقوط قیمت نفت تلاشهای زیادی برای ایجاد انسجام در بین اعضای طرفدار قیمت داشت، اما پر واضح است که این تلاشها نمیتوانست جایگزین فعالیتهای جمهوری اسلامی شود که سالها رهبری این جناح را بر عهده داشت. لذا ضعف دیپلماسی انرژی وزارت نفت کشورمان و عدم انسجام و هماهنگی کشورهای طرفدار قیمت باعث شد که عربستان به اقدامات یکجانبه خود در اوپک ادامه داده و مانع از تصمیمگیری این نهاد در بهبود قیمتها شود.

مرتبط‌ها

ضربه تصمیمات غیرکارشناسی به بازار مسکن

درباره مناقشه گازی با ترکیه

دولت بهانه‌ای ندارد/ راهکارهای فعال سازی بخش صنعت

راهکار حل و فصل بحران کاسپین چیست؟

درآمدها در اقتصاد خانواده

بایدهای خروج صنعت خودرو از رکود