دیدبان: بدون شک امروزه گروههای جهادی و تکفیری به عنوان یکی از بازیگران اصلی صحنه معادلات منطقه ای در خاورمیانه ، آفریقا و حتی اروپا و آمریکا مطرح می باشند. نوع نگاه این گروهها به نظام بین الملل ، دولت های حاکم و مردم باعث شکل گیری الگوی خاصی از رفتارهای افراطی در میان این گروه ها گردیده است که همگی ریشه در مبانی فکری و اعتقادی آنان دارد. تفکراتی که چارچوب اصلی آن برگرفته از آراء و اندیشه های ابن تیمیه ، ابو الاعلی مودودی و سید قطب می باشد. اگرچه در این میان نقش سید قطب بر روی گروههای متأخر جهادی همچون القاعده و داعش بیش از دو نفر دیگر بوده است؛ زیرا اندیشه های وی با شرایط و مقتضیات دوره کنونی سخنیت بیشتری داشته و در مباحثی که از سوی این اندیشمند مصری مطرح گردیده است به نوعی اشتیاق مقابله با مظاهر غربی که محرک خوبی برای جوانان اسلامگرا محسوب می شود، بیش از آن دو به چشم می خورد.

سید قطب، بنیانگذار اندیشه های جهادی

سید قطب دوران کودکی و جوانی خود را در حالی طی کرد که شاهد حضور استعمارگران انگلیسی و رواج فرهنگ غربی در مصر بود. در ابتدا به شغل معلمی روی آورد و بعدها به وزارت آموزش مصر انتقال یافت تا اینکه برای مطالعه و آشنایی با الگوهای آموزش در کشورهای غربی از طریق وزارتخانه عازم آمریکا شد. وی پس از دو سال زندگی در این کشور به مصر بازگشت و کتابی را تحت عنوان « آمریکایی که من دیدم » به رشته تحریر در آورد.

قطب از دوستان نزدیک جمال عبدالناصر بود و حتی در کمیته سیاسی بعد از کودتای افسران جوان به عنوان معاون وی فعالیت می کرد. به گفته مورخان قبل از کودتا عبدالناصر وعده انتصاب سید قطب به عنوان وزیر آموزش را به وی داده بود، اما بعد از کودتا به وعده خود وفا نکرد. لذا قطب به دلیل سرخوردگی از دولت جدید به عضویت رسمی جماعت اخوان المسلمین در آمد و سردبیری روزنامه اخوان المسلمون را بر عهده گرفت. اما در سال 1954م به اتهام ارتباط با جماعت اخوان بازداشت و روانه زندان شد.

در این ایام نگارش کتاب تفسیری «فی ظلال القرآن» با تمرکز بر روی معانی و مفاهیم تبلیغی ، جهادی و تشکیلاتی قرآن را به اتمام رساند. این کتاب در حقیقت مقدمه ای برای کتاب اصلی سید قطب به نام «معالم فی الطریق» بود که در آن با بهره گیری از تجربیات زندگی در غرب به ترسیم دو جامعه ایمانی و جامعه جاهلی و ناکارآمدی فرهنگ غربی برای سعادت بشری پرداخت. یکی از مسائلی که سید قطب تحت تاثیر اندیشه های ابوالاعلی مودودی در کتاب معالم بدان اشاره نمود عبارت بود از اینکه برپایی خلافت اسلامی جز از طریق تاسیس یک تشکیلات قوی ، پنهانی و مسلحانه امکان پذیر نخواهد بود. لذا انتشار این کتاب تاثیر شگرفی بر شکل گیری گروه های افراطی  خشونت طلب اسلامی داشت و به منبعی برای تدریس و آموزش مباحث عقیدتی توسط این گروهها تبدیل شد.

جریان های متأثر از سید قطب

اولین هسته های تشکیل جریان موسوم به «قطبی» در میان جوانان اسلام گرای مصری دهه پنجاه و شصت که به اتهام ارتباط با گروههای تروریستی در زندان القناطر بازداشت شده بودند، شکل گرفت. این افراد تحت تاثیر اندیشه های سید قطب جامعه خود را در شرایط جاهلی پنداشته و مردم و حاکمان مسلط بر جوامع اسلامی از جمله مصر را به دلیل عدم رعایت و اجرای قوانین شریعت محکوم و کافر می دانستند. به تدریج گروه های متعددی تحت تاثیر اندیشه های سید قطب در همان دوران شکل گرفتند که از جمله مهمترین آنها عبارتند از:

1. جماعت التکفیر و الهجره

گروهی از جوانان اسلامگرای مصری بعد از رهایی از زندان تحت تاثیر اندیشه های سید قطب و اعتقاد به جاهلیت فکری و رفتاری جامعه اقدام به تاسیس گروهی به نام « التکفیر و الهجره » نمودند. رهبری این جماعت را شکری احمد مصطفی (ابو سعد) از اعضای سابق اخوان المسلمین و مقلد تفکرات سید قطب بر عهده گرفت. اعضای این جماعت در سپتامبر سال ۱۹۷۳ م به مناطق کوهستانی و غارهایی که در محدوده‌ « ابی قرقاص » بود خروج کردند و یکسری زمین در استان مینا را تصرف و در آنجا ساکن شدند.

دو رکن اصلی تفکرات ایشان یکی تکفیر و دیگری هجرت است. بر این اساس، کسی را که مرتکب گناه کبیره شود و بر آن اصرار داشته باشد  و توبه نکند کافر می‌دانند و حکامی که حکم به "ما انزل‌الله" نمی‌کنند وکسانی که به آن رضایت داده‌اند و در مقابل آن سکوت اختیار کرده‌اند را مطلقاً کافر محسوب می‌کنند. همچنین  کسی را که فکرشان را بر او عرضه می‌کنند و قبول نمی‌کند یا به جماعت آنها نمی‌پیوندد نیز کافر می‌پندارند. آنان عصور اسلامی بعد از قرن چهارم هجری را عصر کفر و جاهلیت می‌دانند. از سوی دیگر، هجرت به معنای عزلت از جامعه‌ی جاهلی نزد آنان معتبر است .به اعتقاد ایشان تمامی جوامع امروزی، جاهلی هستند و باید عزلت مکانی ، فکری و عقلی از آنها گزید . لازم به ذکر است که هنوز بقایای این جماعت بعد از سالها تحت فشار قرار گرفتن فعال بوده و تحرکاتی را در صحرای سینا انجام میدهد.  

2. جریان قطبی ها در اخوان المسلمین

گروه دیگری از جوانان تحت تاثیر اندیشه های جهادی سید قطب در مصر از جمله «محمود عزت»، «رشاد بیومی» و ...  در جماعت اخوان المسلمین نفوذ کرده و از طریق لابی نمودن با «تشکیلات سرّی» موسوم به تشکیلات مصطفی مشهور که مامور اجرای ترورها و اقدامات سلبی در درون جماعت بود، ابتدا سعی در منزوی ساختن شیخ عمر تلمسانی مرشدکل سوم اخوان و پس از آن انتخاب محمد بدیع به عنوان مرشدکل جماعت در سالهای بعد نمودند. به این ترتیب، در دوران محمد بدیع تدریس کتب جهادی مانند « عقبات فی طریق الدعوه » (موانع در مسیر دعوت )، «دور المسلم لتوفیق الواعی» (نقش انسان مسلمان در آگاهی بخشی) و «الاسلام فکر و حرکة و انقلاب» (اسلام به مثابه اندیشه، جنبش و کودتا) در دستور کار تربیتی جماعت اخوان قرار گرفت و اردوهای آموزشی جهادی برای جوانان مستعد در حومه شهرهای مصری برگزار گردید.

این جریان بعد از انقلاب 2011م تبدیل به بزرگترین باند ثروت و قدرت در جماعت اخوان و مصر تبدیل شدند و بسیاری از خشونت های دوران ریاست جمهوری محمد مرسی علیه مردم و همچنین تلاش برای تاثیرگذاری بر تحولات سوریه از طریق اعزام نیروهای جهادی به این کشور ناشی از تصمیمات این افراد بود.

3. القاعده

شکل گیری گروه تروریستی القاعده در افغانستان به رهبری اسامه بن لادن محصول آشنایی وی با دکتر ایمن الظواهری یکی از شاگردان برجسته سید قطب است. زیرا بن لادن که از سالها قبل از تاسیس القاعده در افغانستان حضور داشت و مبارزات طولانی علیه نیروهای کمونیستی در این کشور را با عبداله عزام آغاز کرده بود، دقیقا بعد از آشنایی الظواهری و و مبارزان مصری که قائل به سرنگونی توأم با خشونت حکومت‌های جهان اسلام بوده و آنان را کافر و مرتد محسوب می کردند، به فکر تاسیس این گروه تروریستی افتاد و از یک سلفی محض به یک سلفی رادیکال و دارای اندیشه های جهادی تبدیل شد.

اندکی تامل در اندیشه های القاعده گویای این حقیقت است که مفهوم جهاد و ضدیت با آمریکا (حداقل در ظاهر) مهمترین رکن تفکرات القاعده و رهبران آن محسوب می شود. بن لادن و الظواهری هر دو بارها به تعریف و تمجید از اندیشه های سید قطب پرداخته و آثار وی را مانیفست بنیادگرایی نوین معرفی کرده اند. الظواهری در مصاحبه ای که دسامبر 2001م با روزنامه الشرق الاوسط داشته است، بیان می کند: سید قطب در کتاب معالم فی الطریق قانون اساسی گروههای جهادی را تدوین کرده است. همچنین دیگر کتاب وی به نام « عدالت اجتماعی در اسلام » مهمترین دستاورد فکری و اندیشه ای گروه های بنیادگرا در عصر حاضر است. در حقیقت تفکرات وی زمینه ساز انقلاب اسلامی علیه دشمنان داخلی و خارجی محسوب می گردد که هر روز احیا می گردد. 

4. داعش

داعش آخرین نمونه تاثیرپذیری گروههای جهادی از اندیشه های سید قطب محسوب می گردد. زیرا با بررسی اندیشه های رهبران داعش به راحتی می توان ادبیات جهادی سید قطب را با اندکی به روز رسانی و تغییر مشاهده نمود. اولین ویژگی داعش که متاثر از اندیشه های سید قطب می باشد عبارت است از تلاش برای تاسیس دولت و خلافت اسلامی با بهره گیری از روش های نظامی و مسلحانه. در این راستا، رهبران داعش با استناد به مفهوم جوامع جاهلیت تنها راه سعادت را پیوستن به دولت اسلامی خود دانسته و دیگر دولت های جهان را کافر می پندارند. از سوی دیگر، آنان هرکس را که به تفکرات ایشان اعتقادی نداشته باشد، کافر می دانند و ساکنین مناطقی تصرف شده توسط خود را در صورتیکه با آنان بیعت نکنند، اعدام می نمایند. به این ترتیب، دو رکن اصلی تفکر سید قطب یعنی تقسیم جهان به اسلامی و جاهلی و جهاد برای تحقق خلافت اسلامی به وضوح در تفکرات رهبران و اعضای داعش کاملاً مشهود است. اگرچه این گروه ابداعاتی نیز در زمینه داشته اند که در این مجال نمی گنجد.

 نتیجه گیری

بدون شک ریشه تفکر جهاد و جهاد گرایی در میان اسلامگرایان سنّی را باید افکار سید قطب جستجو نمود. وی با طرح مفهوم جاهلیت اساس تئوری جهاد خود را بنا نهاد. در جهان‌بینی سید قطب، جهان متشکل از دارالاسلام و دارکفر است و وظیفه مسلمانان حقیقی این است که هم حاکمان کشورهای مسلمان و هم کشورهای غیرمسلمان را با انجام جهاد به سوی وضعیت اسلامی سوق دهند. در این جهان‌بینی، استفاده از خشونت به‌عنوان امری عادی جهت خروج دیگران از جاهلیت مدرن به سوی اسلام واقعی مورد توجه قرار داده شده است. امری که بعدا مورد تفسیر کسانی هم‌چون ایمن الظواهری تئوریسین القاعده قرار گرفته و هم‌ اکنون توسط داعش برای قتل عام مردم بی گناه مورد استفاده قرار می‌گیرد.