نویسنده: وحید صالحی
دیدبان: قرقیزستان یکی از کشورهای آسیای مرکزی است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در دسامبر 1991 به عنوان یک کشور مستقل به رسمیت شناخته شد. پس از این رخداد کشورها و قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای زیادی جهت کسب نفوذ در هر یک از پنج کشور مستقل شده از شوروی در این منطقه کوشیدند که البته منافع بسیاری از آنها در تضاد با منافع جمهوری اسلامی ایران در این منطقه قرار داشت.
در این بین ایالات متحده آمریکا با اتخاذ استراتژی «همه چیز بدون ایران در آسیای مرکزی» و با پیگیری سیاست هایی چون «راه ابریشم جدید»، «اسلام هراسی»، «ایران هراسی» و طرح ریزی و اجرای خطوط لوله انرژی بدون در نظر گرفتن نقش مناسب ایران تحت عنوان خطوط انرژی «شرقی-غربی» همواره سعی داشته است به نوعی ایران را دور بزند.
اما از سال 2011 که الماس بیک آتامبایف در راس نهاد ریاست جمهوری قرقیزستان قرار گرفت نفوذ آمریکا روز به روز در این کشور رو به کاهش گذاشته است و خبرهای خوبی برای دستگاه دیپلماسی ایران از این کشور به گوش می رسد به طوری که این خبرها در سفر اخیر رئیس جمهور قرقیزستان و در دیدار با مقام معظم رهبری به اوج خود رسید.
ما جمهوری اسلامی را برای خود یک الگو می‌دانیم
"ایران و قرقیزستان دو ملت برادر و دارای دین، تاریخ و فرهنگ مشترک هستند و در هر دو ملت روح آزادی خواهی و استقلال طلبی وجود دارد. باید حجم روابط بین دو کشور به مراتب به بیش از آنچه که هست، افزایش یابد. ما پایگاه نظامی امریکا در منطقه ماناس را تعطیل کردیم و قرارداد همکاری با آن کشور را لغو کردیم. هیچ کشوری در دنیا حق ندارد خود را بالاتر از دیگران بداند و علیه دیگر کشورها تحریمهای ظالمانه وضع کند. آمریکا با سابقه حدود ۲۰۰ ساله می‌خواهد اراده خود را به کشوری مثل ایران با سابقه تمدن و تاریخ پنج هزار ساله تحمیل کند که این امکان ندارد. lملت ایران در مقابل تحریم ها نه تنها متزلزل نشد بلکه محکم‌تر شد، و ما جمهوری اسلامی را برای خود یک الگو می‌دانیم." این جملات بخشی از صحبت های الماس بیک آتامبایف، رئیس جمهور قرقیزستان در سفر اخیرش به تهران بود.
در حال حاضر حجم مبادلات تجاری دو کشور ایران و قرقیزستان علی رغم نزدیکی دیپلماتیکی که در سال های اخیر به وجود آمده است در وضعیت خوبی قرار ندارد. در سال 93 حجم صادرات ایران به قرقیزستان 38 میلیون دلار بود که این کشور را در رده صد و یکمین شریک صادراتی ایران قرار می داد. از سوی دیگر میزان واردات از این کشور نیز چهار میلیون دلار برآورد می شود و این یعنی قرقیزستان هشتاد و سومین کشوری است که به ایران کالا صادر می کند.
همانطور که اشاره شد؛ از ابتدای استقلال قرقیزستان به همراه دیگر کشورهای این منطقه، آمریکا با اتخاذ استراتژی «همه چیز بدون ایران در آسیای مرکزی» همواره به عنوان مهمترین مانع حضور منسجم و موثر ایران در عرصه های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی این کشورها مطرح بوده است. حال که به نظر می رسد این مانع تا حدی در کشور قرقیزستان مرتفع شده است بررسی فرصت های ایران برای حضور در قرقیزستان اهمیت می یابد.
جایگاه آسیای مرکزی و قرقیزستان در سیاست خارجی آمریکا
آمریکا با پیگیری استراتژی «همه چیز بدون ایران» در آسیای مرکزی یکی از مهمترین موانع حضور ایران در کشورهای آسیای مرکزی و به تبع آن قرقیزستان محسوب می شود؛ به همین دلیل بررسی تاریخ و مبنای حضور این کشور در آسیای مرکزی و به طور خاص کشور قرقیزستان اهمیت می یابد.
این منطقه برای آمریکا از اهمیت زیادی برخوردار است؛ چنانکه در سند راهبرد امنیت ملی ایالات متحده آمریکا آمده است: «آسیای مرکزی اولویت ماندگار سیاست خارجی ما خواهد بود. پنج کشور آسیای مرکزی با یکدیگر تفاوتهایی دارند و روابط ما بر هر کدام بسیار مهم و در عین حال متفاوت خواهد بود. عناصر راهبرد کلیتر ما در این منطقه به عنوان یک کل واحد عملا با یکدیگر تلاقی می کنند اما ما باید این عناصر را همزمان پیش ببریم. این عناصر عبارتند از: گسترش دموکراسی های کارآمد، گسترش اصلاحات بازار آزاد، تکثر منابع جهانی انرژی، تقویت امنیت و پیروزی در مبارزه با تروریسم»
آمریکا به عنوان اولین گام در سال 1991 سفارت خود را در قرقیزستان افتتاح کرد و با سرمایه گذاری های مختلف در جهت نفوذ در این کشور برآمد. این کشور برای این منظور از نهادهی بین المللی چون ناتو، صندوق بین المللی پول و حتی سازمان ملل نیز بهره گرفته است. پس از یازده سپتامبر و حمله آمریکا به افغانستان، منطقه آسیای مرکزی در سیاست خارجی آمریکا بازتعریف شد و به عنوان شاهراهی برای انتقال نیرو و تجهیزات به افغانستان اهمیت یافت. در این میان قرقیزستان نقشی کلیدی داشت چرا که پایگاه ماناس به عنوان بارزترین جلوه حضور و نفوذ آمریکا در این کشور معنا پیدا کرده بود.
طبق برآوردهای صورت گرفته، آمریکا هر سال 150 میلیون دلار به کشور قرقیزستان کمک کرده است که 60 میلیون دلار از آن برای صرف در پایگاه ماناس بوده است؛ بررسی ها نشان می دهد حدود 1500 نیروی آمریکایی برای پشتیبانی از عملیات در افغانستان مشغول به خدمت بودند.
پایگاه ماناس، بارزترین جلوه حضور آمریکا در قرقیزستان تعطیل شد
از زمان تاسیس این پایگاه تا تعطیل شدن آن حضور نیروهای آمریکایی دچار فراز و نشیب های متعددی شده است؛ به طوری که در فوریه سال 2009 پارلمان قرقیزستان تصمیم به تعطیلی ماناس گرفت. پس از اعلام این تصمیم، دولت آمریکا شروع به مذاکره با دولت قرقیزستان جهت بازگشایی این پایگاه کرد. در 23 ژوئن همان سال دو کشور برای بازگشایی پایگاه ماناس به توافق جدیدی دست یافتند که در ماه جولای اجرایی شد. این توافق آمریکا را متعهد به پرداخت 200 میلیون دلار جهت ادامه اجاره این پایگاه میکرد؛ همچنین تأمین امنیت اطراف پایگاه را نیروهای قرقیز بر عهده گرفتند.
بررسی استعداد ماناس نشان می‌داد که تعدادی هواپیمای«С-17 Globemaster»، هواپیماهای حمل مواد سوختی از جمله هواپیماهای КС-135 Stratotankerو 16 فروند هواپیمای KC-135 در این پایگاه مستقر بودند. علاوه بر این، تعدادی هواپیمای مینی آواکس جاسوسی نیز در ماناس مستقر شده بود که از آن برای جاسوسی در افغانستان استفاده می شد.
روزانه بیش از پانزده پرواز اعلام شده از ماناس با هواپیماهای KC به افغانستان انجام می‌شد و این هواپیماها سوخت مورد نیاز نیروهای نظامی ائتلاف در افغانستان را تأمین می‌کردند. این هواپیماها قادر به حمل 28هزار گالن سوخت جت هستند. در عین حال، نظامیان آمریکایی از این پایگاه به عنوان یک پایگاه کنترل ماهواره‌ای نیز استفاده می‌کردند. برخی هواپیماهای بدون سرنشین و موشک‌های کنترل شونده این کشور نیز از داخل این پایگاه هدایت و کنترل می‌شدند .یکی از پایگاه های کنترل هواپیمای بدون سرنشی RQ-170 آمریکا که به دست ایران افتاد و سپاه پاسداران موفق شد که آن را سالم به زمین نشانده و در اختیار بگیرد؛ ماناس بود.
با این حال قرقیزستان از زمان روی کار آمدن الماس بیک آتمبایف، رئیس‌جمهوری کنونی قرقیزستان در سال 2011، سیاست خارجی متفاوتی را در پیش گرفته است در اواخر تیر ماه امسال قرارداد همکاری نظامی با آمریکا را لغو و پایگاه ماناس در این کشور تعطیل شد.
اهمیت قرقیزستان در سیاست خارجی ایران
اهمیت کشوری چون قرقیزستان در سیاست خارجی ایران در چارچوب نوعی منطقه گرایی تعریف می شود؛ قرقیزستان به عنوان یکی از کشورهای آسیای مرکزی می تواند مقدمه حضور فزاینده ایران در دیگر کشورهای این منطقه باشد و با توجه به تئوری دومینو، با خروج آمریکا از این کشور و افزایش قدرت مانور ایران، این اقدام به همه کشورهای آسیای مرکزی تسری یابد. به همین دلیل است که ایران برای پیگیری هدفهای سیاست خارجی خود در قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان، قزاقستان و ترکمنستان باید نوعی همراهی و هماهنگی منطقه ای و بین المللی را در نظر بگیرد.
مهمترین اهداف ایران در قرقیزستان بعد از خروج آمریکا
در مقوله ابعاد فرهنگی، ایران از ابعاد مختلفی می تواند بر حضور در قرقیزستان تاکید کند؛ پشتوانه و قرابت های فرهنگی دو کشور برای شروع فصل جدیدی از روابط با یکدیگر یکی از مهمترین پتانسیل هایی است که با نقض استراتژی آمریکایی «همه چیز بدون ایران» می تواند نقش پررنگی داشته باشد.
از منظر ابعاد سیاسی هم، روی کار آمدن الماس بیک آتامبایف و اتخاذ مواضع ضد آمریکایی وی، بر پتانسیل ایجاد روابط همه جانبه میان دو کشور افزوده است که با خروج آمریکا از این کشور به عنوان مهمترین مانع، این روابط می تواند به اوج خود برسد.
سفر اخیر رئیس جمهور قرقیزستان به کشور و اتخاذ مواضع عمدتا ضد آمریکایی وی این نوید را می دهد که بسیاری از موانع موجود بر سر راه حضور فزاینده ایران در این کشور و آسیای مرکزی برچیده شود که جلوه بارز آن را در تعطیلی پایگاه ماناس مشاهده کردیم.
مرور ابعاد اقتصادی نیز نشان خواهد داد که محصور بودن قرقیزستان در خشکی و عدم دسترسی به آب های آزاد جهان نیز در کنار وجود زیر ساخت های مناسب حمل و نقل ایران و امنیت مثال زدنی کریدور شمال-جنوب آسیای مرکزی به دریای عمان از طریق خاک ایران می تواند انگیزه زیادی را در اختیار قرقیزها برای همکاری اقتصادی با ایران قرار دهد. به همین دلیل طی سفر اخیر آتامبایف به ایران، هشت موافقت‌نامه همکاری‌های مشترک بین دو کشور امضاء شد که از این میان همکاری در حوزه حمل و نقل جزو اولویت ها به حساب می‌آید.
در کلام آخر می توان گفت فرصت طلایی حضور ایران در آسیای مرکزی و به ویژه در قرقیزستان با توجه به رویکردهای مشترک دو کشور به طور کامل موجود است که امید است دستگاه دیپلماسی دولت یازدهم، از نگاه صرف به غرب و حوزه اروپا عبور کند؛ و با نیم نگاهی به سیاست های منطقه ای، تقویت روابط با این حوزه مهم را نیز دنبال نماید.