نویسنده: وحید صالحی

دیدبان: با نهایی شدن توافق هسته ای میان ایران و کشورهای 5+1 و انتظار برای بررسی مفاد آن در مراجع رسمی دو کشور ایران و آمریکا جهت شروع روند اجرایی آن، مساله مهمی که در کنار بحث های غنی سازی مطرح می شود؛ موضوع استرداد دلارهای بلوکه شده ایران در موسسات مالی کشورهایی است که تا پیش از شروع تحریم ها با ایران مبادله نفتی داشته اند و طبق قطعنامه شورای امنیت این دارایی ها شامل تحریم گردیده بود.

تاکنون ارقام مختلفی از میزان این پول ها اعلام شده است؛ به طوری که بانک جهانی میزان داریی های مسدود شده ایران در کشورهای خارجی را حدود 107 میلیارد دلار برآورد کرد اما بانک مرکزی ایران این رقم را چیزی بین 25 تا 30 میلیارد دلار اعلام کرد. به طور کلی آمارهای مراکز مختلف بین 25 تا 150 میلیارد دلار متغیر است.

اما نکته اصلی این نوشتار در این خلاصه می شود که ارتباط میان بیماری هلندی و برجام چیست؟  به همین دلیل در ابتدا باید به توضیح بیماری هلندی و مکانیزم آن پرداخت تا به ارتباط آن با توافق هسته ای و استرداد دلارهای بلوکه شده ایران پی برد.

بیماری هلندی چیست؟

بیماری هلندی مفهومی اقتصادی است که رابطه میان درآمد ناشی از فروش منابع معدنی و به وجود آمدن معضلات اقتصادی چون بیکاری، رکود، تورم و.. را بیان می کند. با افزایش درآمد ناشی از فروش مستقیم منابع طبیعی، اقتصاد داخلی از حالت صنعتی بیرون آمده و به علت کاهش نرخ ارز و یا عدم افزایش آن در حد نرخ تورم بخش صنعت در رقابت با صنایع خارجی ضعیف می‌شود. در حالی که این بیماری اغلب مربوط به فروش منابع طبیعی می شود، می تواند به «هر فعالیتی که نتیجه اش ورود بی رویه ارز خارجی می شود» مربوط شود؛ مانندکمک اقتصادی خارجی،سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی یا ورود ارزهای بلوکه شده از کشورهای دیگر به اقتصاد.

مفهوم بیماری هلندی نخستین بار در سال 1977در مجله اکونومیست و پس از کشف منابع گاز هلند در دهه1960  به کار برده شد.با کشف این منابع، درآمدهای ناشی از فروش آن به اقتصاد هلند وارد شد و بخش های مختلف صنعتی این کشور را با رکود شدیدی مواجه ساخت.

مکانیزم عملکرد بیماری هلندی بدین گونه می باشد که وقتی درآمد یک کشور بر اثر عوامل مقطعی و  به صورت ناگهانی زیاد می شود و دولت هم که تصور می کند این درآمدها مداوم خواهد بود آن را به جامعه تزریق می‌کند.با این اقدام نقدینگی در جامعه زیاد شده و به تبع آن تقاضا برای خرید کالا و خدمات نیز افزایش پیدا می کند. وقتی این افزایش تقاضا ناگهانی باشد، عرضه جوابگوی آن نخواهد بود و تعادل بین عرضه و تقاضا به هم می خورد، در نتیجه تورم بالا رفته و  قیمت‌ها افزایش می‌یابد.

در این بین بیماری هلندی زمانی رخ می دهد که دولت به ماجرا ورود پیدا کرده و سعی کند به طور مصنوعی و از طریقی غیر از افزایش تولید، قیمت‌ها را پایین نگه دارد. دولت به واردات کالاهای مصرفی ارزان روی می آورد  تا روند افزایش قیمت ها را مهار کند و این در حالی است که صنایع داخلی مجبورند با عوامل تولید گران، کالای گران را تولید و به قیمت ارزان بفروشند.

اقدام دولت در واردات کالا برای جلوگیری از افزایش نرخ تورم در مکانیزم بیماری هلندی نمی تواند موفق شود و آن را به بخش‌های دیگر اقتصاد منتقل می‌کند. به عنوان مثال می توان با واردات کالاهایی نظیر میوه، لوازم خانگی، موادغذایی و... قیمت این کالاها را پایین نگه داشت ولی برخی کالاها مانند زمین، مسکن و خدمات که در اصلاح آنها را کالاهای غیرقابل تجارت می نامند نمی توان با واردات قیمت آنها را پایین نگه داشت. در نتیجه قیمت این قبیل کالاها به رشد خود ادامه می دهد.

از سوی دیگر به دلیل عدم به صرفه بودن سرمایه گذاری در بخش صنعت که دولت در آن دست به واردات بی رویه زده است هیچ سرمایه گذاری انجام نمی شود و بیشتر سرمایه ها به سمت کالاهایی مثل زمین و مسکن روانه می شود. در نتیجه این امر تقاضای کاذبی برای این کالا ایجاد شده و قیمت آنها با سرعت بیشتر و به صورت غیر طبیعی و باور نکردنی رشد می‌کنند.

 عوارض این مشکل به همینجا ختم نمی شود. به محض اینکه فصل افزایش درآمد خاتمه پیدا کند و دولت پولی نداشته باشد که با آن واردات ارزان را انجام دهد افزایش قیمت در بخش‌هایی که تا آن زمان به صورت مصنوعی قیمت پایینی داشتند با سرعتی فزاینده رخ خواهد داد. از آنجا که صنایع داخلی هم در اثر همان سیاست های گذشته فلج شده اند قادر به پاسخگویی به تقاضاهای جدید نمی باشند و اقتصاد را در ابتدا ناکارآمد و سپس فلج می‌کند.

بسیاری از کارشناسان اعتقاد دارند اقتصاد ایران همواره و در طول سالیان متمادی به نوعی با بیماری هلندی خفیف دست به گریبان بوده است؛ اما در دو مقطع تاریخی این بیماری بر اثر سیاست های نادرست استفاده از دلارهای نفتی به اوج خود رسیده است

سابقه بیماری هلندی در ایران

سابقه بیماری هلندی در ایران به اوایل دهه 50 و افزایش شدید قیمت نفت در اثر تحریم نفتی رژیم صهیونیستی توسط کشورهای عربی باز می گردد. شاه با صرف دلارهای نفتی در هزینه های جاری عملا به بیماری هلندی در کشور دامن زد که اثرات آن در اواخر دهه 50 کاملا مشهود بود.

ابتدای ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد نیز که قیمت جهانی نفت به طور شگفت انگیزی رو به رشد گذاشت؛ درآمد ارزی بسیار زیادی را در اختیار دولت نهم قرار داد. ورود غیراصولی این درآمدها به سیستم اقتصادی کشور به تدریج نشانه های بیماری هلندی را در اقتصاد کشور نمایان کرد به طوری که در اواخر دولت دهم میزان بیکاری، تورم، رکود و افزایش غیرواقعی قیمت مسکن به اوج خود رسید.

توافق هسته ای و خطر بروز بیماری هلندی در کشور

با انجام توافق هسته ای و اجرای آن، حجم زیادی از پول های بلوکه شده ایران به کشور وارد خواهد شد و می توان این دارایی را نیز جز یکی از عوامل بیماری زا دانست؛ زیرا پول های بلوکه شده ایران فارغ از آمارهای متفاوتی که در مورد آن ارائه می شود در حدی هست که خطر بروز بیماری هلندی در کشور را به وجود آورد.

حتی اگر در بدبینانه ترین حالت و دیدگاهی حداقلی بپذیریم کل دارایی های ایران که بلافاصله پس از اجرای برجام در دسترس قرار خواهد گرفت 25 میلیون دلار است؛ این پول با ورود مستقیم و یکباره به سیستم اقتصادی کشور می تواند بیماری هلندی را به بار آورد.

باید این واقعیت را در نظر گرفت که بازگشت این دارایی ها هم می تواند به افزایش قدرت و جایگاه منطقه ای ایران کمک کند و از سوی دیگر می تواند با بروز بیماری هلندی نزول جایگاه ایران در خاورمیانه و جهان را در پی داشته باشد.

چگونگی جلوگیری از بیماری هلندی

قاعده کلی جلوگیری از بروز مجدد بیماری هلندی، ممانعت از ورود ناگهانی دلارهای آزاد شده به سیستم اقتصادی کشور است که این کار از طریق سرکوب و مهار دلارهای نفتی و انتقال آن به صندوق توسعه ملی امکان پذیر است.

با قرار دادن این منابع در صندوق توسعه ملی، کارشناسان توسعه کشور می توانند با خیال آسوده و فارغ از بروز مجدد بیماری هلندی به تدوین برنامه های توسعه ای بپردازند.

یکی از بهترین زمینه هایی که دولت یازدهم می تواند این منابع را فارغ از خطر بیماری هلندی به آن تزریق کند بخش انرژی کشور به خصوص در حوزه مخازن مشترک با کشورهای همسایه می باشد.

میدان گازی پارس جنوبی یکی از میادین مشترک ایران با قطر می باشد که متاسفانه در سال های اخیر به دلیل کمبود منابع مالی روند توسعه آن متوقف شده است. دولت می تواند با صرف منابع مالی مورد نظر در این بخش هم به ارزآوری و درآمد بیشتر برای کشور کمک کند و هم اینکه از هزینه فرصت از دست رفته برداشت نسبت به کشور قطر که در سال های اخیر با رشد فزاینده ای به استخراج گاز از این میدان پرداخته است بکاهد.

امنیت آبی کشور بستری برای جلوگیری از بروز بیماری هلندی

موضوع دیگری که می تواند دراین زمینه مطرح شود چشم انداز آینده آب کشور است. طبق پیش بینی های صورت گرفته و مشاهده وضعیت کنونی خیل عظیمی از جمعیت کشور با خطر کمبود منابع آب مواجه هستند. بخش زیادی از این تهدید ناشی از عدم مدیریت صحیح و کمبود منابع مالی در اختیار سازمان های مربوطه می باشد.

دولت باید با در نظر گرفتن چشم انداز آینده آب کشور که البته مساله ای جدی برای امنیت ملی ایران محسوب می شود؛ با برنامه ریزی دقیق به سرمایه گذاری در بخش شیرین سازی انبوه آب دریا، تصفیه فاضلاب، زیرساخت های انتقال آب و طرح های آبخیزداری، حفظ منابع موجود و بهره برداری از منابع آبی مشترک با همسایگان بپردازد.

مسلما تدوین برنامه های مقابله با کم آبی در کشور به خصوص در وضعیت کنونی ضمن اینکه باید در اولویت مسائل امنیت ملی کشور قرار بگیرد؛ بودجه هنگفتی را نیز به خود می طلبد که می توان از محل دارایی های آزاد شده پس از اجرای برجام به خوبی در این زمینه اقدام کرد.