نویسنده: رامین ولیزاده میدانی
دیدبان: بدترین هراس طالبان در صورت مرگ ملامحمد عمر اکنون به حقیقت پیوسته است. این گروه مدت ها نگران این بود که مسأله جانشینی ملاعمر موجب اختلافاتی در این گروه خواهد شد. نگرانی هایی وجود داشت که در صورت غیبت یک چهره نیرومند مثل ملا عمر، بنیان گذار و رهبر گروه طالبان در ۱۹ سال گذشته، اختلافات در صفوف این گروه پدیدار خواهد شد. اما همین اتفاق دقیقاً زمانی رخ داد که گروه طالبان در ۳۰ ژوئیه امسال پذیرفت که رهبرشان در ۲۳ آوریل ۲۰۱۳ در اثر بیماری درگذشته است. در این نوشتار ابتدا به معرفی دو شاخه متفاوت طالبان خواهیم پرداخت و سپس اختلافات پیش آمده بر سر رهبری این گروه بعد از مرگ ملا عمر مطرح خواهد شد. در قسمت های بعد نیز به رهبری ملا اختر محمد منصور و بیعت رهبر القاعده با وی اشاره می شود.
1- دو شاخه طالبان
در مورد طالبان باید دو شاخه را از هم جدا کنیم؛ یک شاخه ای که عملاً زیر چتر آمریکا است و منشأ ناامنی ها در افغانستان محسوب می شود و سناریوها را طوری طراحی می کند که آمریکا در افغانستان بیش تر ماندگار شود. شاخه دیگر طالبان عملاً با اشغال گری می جنگد و به صلح رویکرد خوبی دارد. نماینده این شاخه در جلسات عمده صلح نیز شرکت دارد.
جناح حقانی؛ بخش تندروی طالبان
آن بخش از طالبان که مشی تندروانه دارد و مشهور به جناح حقانی است، بیش تر از داخل پاکستان تقویت می شود و در حقیقت پاکستان خاستگاه این طالبان است. مدیریت های پاکستانی، دلارهای عربی و کمک های آمریکایی پشت سر این گروه قرار دارد. به نظر می رسد شاخه مقابل به تهران نزدیک تر شده است و گاهی اوقات دیده می شود که هیئت هایی از آن ها در تهران حضور پیدا می کنند؛ این شاخه همان شاخه ملا عمر است که ناگهان بعد از مدتی رهبر آن ناپدید شده و نام های جدیدی روی کار آمدند.
در توضیح این امر باید گفت که اخبار غیررسمی در مناسبات بین گروهی طالبان شنیده می شد که درگیری هایی بین آن ها رخ داده است و شاخه ملا عمر تحت فشار قرار گرفته است؛ یکی از دلایل ظهور داعش در افغانستان هم همین موضوع بوده است.
جریان ملا عمر؛ مخالف تندروی
جریان طالبانی ملاعمر به گرایش های عربی و حوثی های پاکستانی خیلی سواری نمی دادند؛ لذا برخی از فرماندهان ناراضی دسته ملا عمر با کمک پاکستان و عربستان پرچم جدیدی بلند کردند و داعش ظهور کرد. درگیری هایی که بین آنها درگرفت و شاید اولبار برای مردم ما جای سوال بود، به علت همین موضوع بود.
تفاوت هایی که بین دسته تازه تأسیس با جریان طالبانی ملا عمر وجود داشت، بسیار محسوس بود. خلیفه داعش در بغداد بود و از آن جا جهت دهی می کرد، سعودی ها هم به راحتی می توانستند به آن جهت دهند اما طالبان ملا عمر اینگونه تابع سیاست های سعودی ها نبودند.
2- اختلافات برسر رهبری
اختلافات بین طالبانی ها
دسته گرایی و اختلافات طالبان که برای سال ها پوشیده نگهداشته شده بود، در اثر جنجال های قابل پیش بینی بر سر مسأله جانشینی ملا عمر نمود یافت. با آن که ملا عمر قدرت کامل را در اختیار داشت اما کسی را به عنوان جانشین خود نامزد نکرده بود. با آن که او میان سال های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۱ با مشت آهنین بر افغانستان حکمرانی می کرد، از انتصاب اعضای خانواده اش در پست های مهم دولتی اجتناب کرده بود. (1)
عبدالخالق و عبدالسلام، دو برادر ملا عمر همراه با شماری دیگر از اعضای خانواده اش در انفجاری که سال ۱۹۹۹ خانه او را در قندهار هدف قرار داد، کشته شدند. ملا عبدالمنان تنها برادر باقیمانده و ملا محمد یعقوب، بزرگ ترین پسر ملا عمر، اکنون به نمایندگی از خانواده اش نقش مهمی را در جنگ قدرت میان دسته های مختلف طالبان ایفا می کنند.
بی تجربگی ملا یعقوب؛ عامل مخالفت با او
طرفداران ملا یعقوب به عنوان جانشین ملا عمر، با مخالفت آن هایی مواجه هستند که استدلال می کنند جنبش طالبان به عنوان یک گروه اسلامی نباید جایی برای سلطه خانوادگی باشد. برعلاوه، یعقوب جوان و بی تجربه که گفته می شود بیش تر از ۲۳ سال ندارد، برای مسئولیت های رهبری طالبان آموزش‌ندیده پنداشته می شود.
اخیراً در یک گردهمایی در یک منطقه نامعلوم در پاکستان، یعقوب گفته که برای اتحاد طالبان حتی اگر لازم باشد، سمت آشپزی را قبول خواهد کرد و حتی گفته که حاضر است یک بمبگذار انتحاری شود، اگر خونش بتواند جنبش طالبان را که پدرش در سال ۱۹۹۴ بنیان گذاری کرد، متحد بسازد.
ناتوانی مخالفان منصور در همراهی چهره های سرشناس
گروه مخالف ملا منصور که تاکنون نتوانسته چهره های بسیار سرشناس طالبان و جنگجویان این گروه را در کنار خود داشته باشد، بر خانواده ملا عمر سرمایه گذاری کرده اند. این گروه هم چنین از علما خواسته اند که ملا منصور را ترغیب کنند تا با برگزاری یک شورای وسیع تر متشکل از علمای طرفدار طالبان، فرماندهان و چهره های بانفوذ این گروه برای تعیین "امیر" جدید این گروه موافقت کند. گروه مخالف ملا منصور اکنون صلاحیت را به "شورای علما" واگذار کرده تا میانجی گری کند و گفته حاضر است فیصله این شورا را بپذیرد. اما گروه ملا منصور به دلایل روشن حاضر نیست صلاحیت را به کس دیگری از جمله "شورای علما" واگذار کند.
همدلی خانواده ملا عمر با اردوگاه مخالف ملا منصور
منان برادر ملا عمر خواهان برگزاری یک شورای بزرگ تر با اشتراک علمای مذهبی طرفدار طالبان، فرماندهان و چهره های کلیدی این گروه است تا بر سر مسأله جانشینی تصمیم گرفته شود. به نظر می رسد که خانواده ملا عمر با اردوگاه مخالف ملا منصور همدل است؛ چون آن ها هم تقاضای مشابه دارند. برادر و پسر عمر نیز مدعی هستند که نگرانی اصلی نفاق در میان طالبان است و آن ها مایل اند نقش خود را برای حل اختلافات در میان این گروه بازی کنند. آن ها نمی توانند در زمینه قدرت و منابع با ملا منصور رقابت کنند.
رهبری گروه مخالف ملا منصور خالی از چهره های مهم طالبان
ملا عبدالرزاق، وزیر داخله پیشین، ملا محمد حسن رحمانی و ملا محمد رسول، والیان پیشین و ملا عبدالجلیل، معاون پیشین وزارت خارجه رژیم طالبان رهبری گروه مخالف ملا منصور را در دست دارند، اما آن ها قادر به جلب هیچ یک از چهره های مهم طالبان در کنار خود نشده اند.
3- رهبری ملا اختر محمد منصور
ملا عمر، از مخفیگاهش که از زمان سقوط طالبان تا مرگش پنهان شده بود، ملا عبیدالله یکی از همکاران دیرینه خود را به عنوان معاون اول برگزیده بود و ملا عبیدالله امور روزمره طالبان را از پناهگاهش در پاکستان مدیریت می کرد. وقتی مقامات پاکستانی عبیدالله را بازداشت کردند و او بر اساس گزارش ها در اثر حمله قلبی درگذشت، رهبر طالبان دوست خود ملا عبدالغنی برادر را به عنوان معاون خود انتخاب کرد. ملا برادر هم با شماری از اعضای طالبان از سوی مقامات پاکستان بازداشت شد و ملا عمر مجبور شد که ملا اختر محمد منصور، وزیر پیشین هوانوردی رژیم طالبان را معاون خود بسازد. در غیاب ملا عمر، ملا منصور به نمایندگی از او طالبان را رهبری می کرد و زمانی که گفته می شود ملا عمر در ۲۰۱۳ درگذشت، اختر محمد منصور عملاً سرپرستی طالبان را به عهده گرفت. ظاهراً بیش تر والیان خودخوانده، فرماندهان و دیگر مقامات طالبان در برنامه های متعدد در نقاط مختلف افغانستان و پاکستان نیز با او بیعت کردند.
حق ملا منصور برای جانشینی ملا عمر
همان طوری که ملا منصور از سوی ملا عمر به عنوان معاون اولش انتخاب شد، حامیان او استدلال می کنند که او حق بیش تری برای جانشینی ملا عمر دارد. آن ها بدین باور هستند که کنار زدن او و تعیین کسی دیگر به عنوان "امیر" قدرت عملیات نظامی طالبان و روحیه جنگجویان این گروه را تضعیف خواهد کرد.
با آن که روحانیون ارشد طرفدار طالبان تلاش دارند تا میان منصور و گروه رقیبش میانجی گری کنند، گروه طرفدار ملا منصور می گویند که روند "بیعت" با او به پایان رسیده و نمی توان این روند را دوباره آغاز کرد. این اکنون بزرگ ترین مانع کنار هم آوردن این دو گروه است. موقعیت ممتاز منصور به معنی این نیست که نگرانی هایش تمام شده است. بزرگ ترین نگرانیش اجتناب احتمالی خانواده ملا عمر در حمایت از او است.
سراج الدین حقانی معاون ملامنصور
ملا منصور تمامی تشکیلات کنونی طالبان از جمله کمیسیون های مختلف و بخش های رسانه‌ای و مالی این گروه را در اختیار دارد. ملا منصور در یک حرکت زیرکانه، سراج الدین حقانی را برای کسب حمایت شبکه حقانی، قدرتمندترین دسته طالبان، به عنوان معاون خود انتخاب کرد.
ملا هیبت الله، دیگر معاون او، مسئولیت مسایل مذهبی و سیاسی را به عهده گرفته است. منصور هم چنین از موضع گیری ملا عبدالقیوم ذاکر، فرمانده بانفوذ طالبان نیز سود برده که برخلاف تصور، موقف بی طرفی اختیار کرده است. (2)
موقف بی طرفی ملا عبدالقیوم ذاکر
تصور می شد ذاکر که پس از سپری کردن هفت سال در بازداشتگاه گوانتانامو در میان طالبان از شهرت برخوردار است، از گروه مخالفان منصور حمایت کند. کناره گیری طیب آقا، مسئول دفتر سیاسی طالبان در قطر و ملا نیک محمد و عزیزالرحمن دو عضو این دفتر برای منصور تا حدی شرمندگی به دنبال داشت، زیرا طیب آقا از او انتقاد کرده که چرا مرگ ملا عمر را پنهان نگهداشته بود و چرا نشست شورای رهبری طالبان را برای انتخاب "امیر" جدید در خارج از افغانستان برگزار کرده است.
ملا منصور نیز برای کنترل بحران، فوراً شیر محمد استانکزی را به عنوان سرپرست دفتر سیاسی طالبان انتخاب کرد. اظهارات خانواده ملا عمر که او در اثر بیماری سل درگذشت، نیز برای منصور کمک کرد. این در برابر ادعاهایی قرار گرفت که گویا منصور و گل آقا معاونش دستور قتل ملا عمر را داده بودند.
طرح صلح با دولت افغانستان از سوی ملا منصور
همان گونه که طرح صلح با دولت افغانستان نیز به تشویق پاکستان از سوی ملا منصور آغاز شد، اگر او به عنوان رهبر طالبان باقی بماند و مذاکرات صلح را دوباره آغاز کند، هم کابل و هم اسلام آباد راضی خواهند بود. با آن که او در سخنرانی اخیرش، موقف ضد صلح اتخاذ کرد؛ اما این بیش تر یک موضع گیری سیاسی در برابر آن هایی پنداشته می شود که او را متهم می کنند زیر فشار پاکستان از موقف دیرینه طالبان در مورد عدم پیوستن به روند مذاکره تا زمان حضور نیروهای خارجی در افغانستان، عقب نشینی کرده است.
ایمن الظواهری، رهبر القاعده
4- بیعت ایمن الظواهری و اعلام وفاداری به رهبر جدید طالبان
ایمن الظواهری، رهبر القاعده در یک پیام صوتی که به او نسبت داده شده، وفاداری خود به ملا اختر محمد منصور، رهبر جدید طالبان را اعلام کرده است. این پیام صوتی توسط "السحاب" شاخه رسانه ای القاعده، منتشر شده و نخستین پیام صوتی رهبر القاعده از سپتامبر سال گذشته است. از سپتامبر گذشته تا حال هیچ پیام صوتی و تصویری از رهبر القاعده منتشر نشده بود. الظواهری در این پیام صوتی خطاب به ملا اختر منصور می گوید: «به عنوان امیر القاعده و با پیروی از راه و روش اسامه بن لادن و برادرانش که با ملا عمر بیعت کرده بودند، بیعت خود را با شما اعلام می کنم». (3)
رهبری معنوی القاعده
القاعده را می توان رهبر معنوی و عقیدتی بسیاری از گروه های فعال در منطقه پاکستان و افغانستان مانند طالبان نامید. در این چهارچوب حمایت این گروه از رهبر جدید طالبان در عمل موضع وی و حامیانش را به دنبال مرگ رهبر پیشین خود تقویت می کند. ملا اختر منصور رهبر تازه طالبان با مخالفت تعدادی از رهبران و هوادران آن ها روبه رو شده بود. اعلام بیعت القاعده از ملا منصور، اکنون فشار را دست کم بر تعدادی از این مخالفان برای قبولی رهبری وی افزایش می دهد؛ بهویژه این که ظواهری در بیعت با ملا اختر از وی با نام "امیر المومنین" یاد کرده است. از سوی دیگر این تحول به فضای ایجاد شده و چند دستگی بین طالبان اگرچه خاتمه نمی دهد اما حداقل آن را روشن تر و قابل تحلیل تر کرده و دسته بندی ها را مشخص تر می کند.
نکته بعدی را می توان در تأثیر این اعلام وفاداری بر برخی از نیروهای طالبان در پیوستن احتمالی آن ها به داعش در واکنش به سردرگمی ایجاد شده در خلأ رهبری طالبان و پس از مرگ ملا عمر، تفسیر کرد. از سوی دیگر هم زمانی این اعلام وفاداری با اظهارات سرتاج عزیز، مشاور ارشد نخست وزیر پاکستان از دیگر نکات مهم این تحول می تواند ارزیابی شود؛ آن هم در زمانی که هیأتی از افغانستان به ریاست صلاح الدین ربانی، وزیر خارجه افغانستان برای گفت و گو با مقام‌های پاکستانی عازم اسلام‌آباد شده است. عزیز در یک کنفرانس خبری به نقش کمک کننده و تسهیل کننده پاکستان در روند مذاکرات صلح افغانستان بار دیگر تأکید و گفت که "امیدواریم این مذاکرات که به دلیل مرگ ملاعمر به حالت تعلیق درآمده است، به زودی از سرگرفته شود."
گروه القاعده پیش از این با ملا محمد عمر، رهبر پیشین گروه طالبان اعلام وفاداری کرده بود. رهبر القاعده در این پیام صوتی از ملا اختر منصور به عنوان "رهبر و امیرالمؤمنین" نام می برد. ایمن الظواهری مرگ ملا محمد عمر، رهبر پیشین گروه طالبان را نیز تسلیت گفته است.
فرجام سخن
تمامی تصمیم های طالبان در این سال ها از سوی ملا اختر منصور و در مشورت با شورای رهبری طالبان، مهم ترین نهاد تصمیم گیرنده این گروه اتخاذ می شد. احتمال نمی رود ملا منصور از سمت رهبری طالبان کنار برود. این یک کار انجام شده است و مخالفانش احتمالاً مجبور خواهند شد با او کنار بیایند. او بدون شک تلاش خواهد کرد تا آن ها را با دادن بعضی سمت ها راضی کند. این شیوه هم اکنون آغاز شده است. اما اگر این شیوه نتیجه نداد، منصور آن ها را کنار می گذارد و به کارش ادامه خواهد داد.
منابع:
1. http://www.armanemili.com/detail.php?pid=7607
2. http://www.iribnews.ir/NewsText.aspx?ID=626303
3. http://pgnews.ir/module/news/573843