جمعيت يكي از اركان به وجود آمدن كشورها است كه در كنار جغرافياي مناسب مي تواند باعث افزايش قدرت يك كشور شود. جغرافيا يك عامل تقريباً ثابت و تغييرناپذير در طول زمان است در حالي كه كه جمعيت يك كشور تحت تأثير عوامل مختلفي قرار دارد و در طول زمان مي تواند در معرض تغييرات فراواني قرار بگيرد. نرخ رشد جمعيت1 و نرخ باروري2 دو شاخص مهم در تعيين جمعيت هر کشور مي باشند که در اين نوشتار به بررسي وضعيت موجود و مطلوب آنها در ايران مي پردازيم.

 

 

 

جدول شماره (1) تحولات ميزانهاي باروري، مرگ و مير عمومي و اميد زندگي را در سالهاي 1385-1355 نشان مي دهد، همانگونه كه ملاحظه مي شود ميزان باروري كل 3 براي هر زن در كل كشور در سال 1355برابر با 08/6 فرزند بوده است، كه در سال 1385 به 8/1بچه كاهش يافته است. يعني 18 فرزند با 20 نفر والدين جايگزين مي‌شود كه 2 نفر كمتر از حد جانشيني است. در اين صورت و با ادامه اين روند، موضوع انقراض تدريجي نسل مطرح مي‌شود. 

 

جدول1- ميزان باروري كل ، مرگ و مير عمومي و اميد زندگي از سال 1355 تا 1385  (4)

 

اگر نگاهي به زمينه‌هاي تاريخي تحولات جمعيت ايران داشته باشيم، متوجه مي‌شويم که نرخ شديد رشد جمعيت کشور که در سال‌هاي نخست پس از انقلاب اسلامي(1357) شروع شده بود، در سال‌هاي اخير تا حد زيادي کاهش يافته است. براساس نتايج سرشماري سال 1385 مركز آمار ايران، جمعيت ايران برابر 5/70 ميليون نفر بوده، كه 9/35 ميليون نفر آن را مردان و 6/34 ميليون نفر را زنان تشكيل مي‌دهند که در مقايسه با جمعيت 60 ميليون نفري سال 1375 نشانگر خالص افزايشي در حدود 8/14 درصد يا 4/10  ميليون نفر در اين فاصله زماني است. درصد رشد سالانه جمعيت كشور طي سال‌هاي 1385-1375 در كل كشور 61/1 درصد بوده كه مقايسه آن با رشدهاي متناظر 91/3 درصد در دهة 1365– 1355 و 96/1 درصد در دهه 75 – 1365 حاكي از تحولي اساسي و افت اساسي ميزان‌هاي رشد جمعيت است.

 

جدول2- تحولات درصد رشد سالانه جمعيت ايران به‌تفكيك 

  

 

وضع مطلوب جمعيت بر اساس معيارها و شاخص هاي مختلفي مي¬تواند تعيين شود. نظرات مسئولين و دوستداران نظام جمهوري اسلامي و دشمنان اين نظام، مي تواند معيار خوبي براي تعيين شاخص رشد جمعيت در ايران باشد. حضرت امام خميني (ره) در سال 58 مي فرمايند: «مملكت ايران 35 ميليون حالا مى گويند جمعيت دارد. وسعتش آنقدر است كه براى صد و پنجاه ميليون تا دويست ميليون جمعيت كافى است. يعنى اگر دويست ميليون جمعيت داشته باشد، در ايران به رفاه زندگى مى‏كنند».6

مقام معظم رهبري نيز در سال 90 و در ديدار با مسئولين نظام فرمودند: «من معتقدم كه كشور ما با امكاناتى كه داريم، مي-تواند صد و پنجاه ميليون نفر جمعيت داشته باشد. من معتقد به كثرت جمعيتم. هر اقدام و تدبيرى كه مي¬خواهد براى متوقف كردن رشد جمعيت انجام بگيرد، بعد از صد و پنجاه ميليون انجام بگيرد»!7

در حالي که برژينکسي، مشاور امنيت ملي سابق آمريكا و سياستمدار كهنه‌كار اين كشور در مصاحبه با مصاحبه¬گر روزنامه وال استريت ژورنال مي گويد: «از فكر كردن به حمله پيشدستانه عليه تاسيسات هسته‌اي ايران اجتناب كنيد و گفت و گوها با تهران را حفظ كنيد، بالاتر از همه، بازي طولاني مدتي را انجام دهيد، چون زمان، آمارهاي جمعيتي و تغيير نسل در ايران به نفع رژيم كنوني نيست.»8

در گردهمايي ماسوني بيلدربرگ که در سال 2011 برگزار شد، اينگونه بحث جمعيت و کاهش آن مطرح شده است: «منبع خبري جيم تاكر گفته است كه ايجاد جنگ در خاورميانه يكي از مهمترين برنامه‌هاي بيلدربرگ است. اين منبع گفته كه بيلدربرگي‌ها بر اين اعتقادند كه جمعيت جهان بسيار زياد شده و فقط جنگ مي‌تواند تا حدودي اين مشكل را چاره كند. وي به جيم تاكر گفته است كه تمامي افراد عضو بيلدربرگ بصورت متحد‌الرأي بر اين تصميم استوار بوده و لزوم بروز جنگ را قطعي مي‌دانند. کشتار و ذبح انسان و دامن زدن به مرگ و مير در فرقه هاي ماسوني از جمله بيلدربرگ، جزء اصول اصلي است و عوامل اين گروه ها موظفند، تا حد ممکن به جنگ و نسل کشي دامن بزنند تا جمعيت جهان کاهش يابد».9

بر اين اساس بايد گفت که افزايش نرخ رشد جمعيت يکي از شاخص¬هاي مهمي است که مورد توجه رهبران نظام جمهوري اسلامي قرار گرفته است و همين نقطه¬قوت است که دشمنان را واداشته است دست به اقدامات عليه جمهوري اسلامي بزنند.

 

پيش‌بيني‌هاي جمعيتي سازمان ملل نشان مي‌دهند كه توازن منطقه‌اي جمعيت جهان، در هر زمان تغيير مي‌يابد (نيل و بالك، 2001). بخش جمعيت سازمان ملل هر چهار سال يك بار بر اساس نتايج سرشماري‌هاي ملي كشورها، و مفروضات سطوح مختلف باروري و مرگ ومير به پيش بيني تحولات جمعيتي كشورها در افق هاي زماني 50 ساله و در سه سناريوي مختلف(حد پايين، حد متوسط و حد بالاي رشد جمعيتي) مي‌پردازد. جدول (3) مقايسه نتايج پيش‌بيني جمعيت ايران را طي دوره‌هاي پنج ساله و بر اساس سه سناريو جمعيت سازمان ملل بين سال‌هاي 1385تا1430نشان مي‌دهد. بر اساس سناريوي  حد پايين كه منطبق با روند فعلي كاهش نرخ باروري كل در كشور مي باشد، جمعيت ايران  از تعداد 73364 ميليون نفر در سال 1390 به 85 ميليون نفر در سال 1430 افزايش خواهد يافت، و در 10 سال پايان دوره رشد منفي جمعيتي را تجربه خواهد كرد. بر اساس سناريوي  حد متوسط جمعيت ايران  از تعداد 75537 ميليون نفر در سال 1390 به 105 ميليون نفر در سال 1430 افزايش خواهد يافت. و در 5 سال پايان دوره رشد جمعيت نزديك به صفر را تجربه خواهد كرد. نهايتاً اينكه بر اساس سناريوي  حد بالاي سازمان ملل جمعيت ايران  از تعداد 77304 ميليون نفر در سال 1390 به حدود 128ميليون نفر در سال 1430 افزايش خواهد يافت. در  پايان دوره رشد 89/0 درصد جمعيتي را تجربه خواهد كرد. 

شواهد جمعيتي بدست آمده از سرشماري سال 1385 نشان مي‌دهد كه تحولات جمعيتي ايران منطبق بر سناريوي حد پايين سازمان ملل است. اما اگر روند كاهش سطح باروري كل متوقف و حالت افزايشي به خود بگيرد، احتمالاً با گذشت زمان روند تحولات رشد جمعيت ايران منطبق با الگوي حد متوسط سازمان ملل خواهد شد. همچنانکه سناريوي حد متوسط نشان مي دهد ميزان باروري کل براي سال 1385 حدود 33/2 بچه براي هر مادر برآورد شده است، كه در پايان دوره  به 85/1 بچه براي هر مادر خواهد رسيد. كه باز هم زير حد جانشيني مي‌باشد(جدول3).

 

جدول 3- مقايسه سه سناريوي پيش بيني (حد پايين، حد متوسط و حد بالا) سازمان ملل تا افق 1430

 

در جدول شماره (4) نتايج پيش بيني شاخصهاي جمعيتي ايران با فرص اثر گشتاوري جمعيت ارائه شده است. در اين سناريو اثر نسل‌هاي ازدواجي سالهاي 1385 تا 1390 در افزايش سطح باروري بررسي شده است. 

 

جدول (4) نتايج پيش بيني شاخص‌هاي جمعيتي ايران با فرض اثر گشتاوري جمعيت بر  درصد رشد

و ادمه روند گذشته بين سال هاي  1385 تا 1425

اين سناريو نشان مي دهد كه درصد رشد جمعيت در سال 1390 به مقدار اندكي(درصد 0.08) با فرض افزايش تعداد زاد و ولدهاي ناشي نسل انفجار مواليد(1362-1358) افزايش خواهد داشت. با پذيرش اين سناريو جمعيت ايران از سال 1420 به بعد رشد منفي خواهد داشت.

 

در اين سناريو، مركز مطالعات و پژوهشهاي جمعيتي با استفاده از آمارهاي سرشماري سال 1385 به عنوان سال پايه، نسبت به پيش بيني جمعيت كشور اقدام كرد. اين پيش بيني جمعيتي بر اساس فرض افزايش سطح فعلي باروري از 55/1 فرزند براي هر مادر در سال1390 و روند افزايش مناسب سطح باروري كل كشور طي 40 سال آينده تا 5/2 فرزند براي هر مادر مي‌باشد. اين الگو تحت عنوان سناريوي رشد آهسته باروري كل معرفي شده است(جدول5).

 

جدول5-  نتايج پيش بيني شاخص هاي جمعيتي ايران براساس سناريوي افزايش آهسته باروري كل (از 8/1 فرزند به حدود 5/2 فرزند) بين سال هاي  1385 تا 1425

چون مسئله رشد جمعيت يك مسئله ساختاري است، به تدريج و همراه با تغييرات در ساختار اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي جامعه امكان تغيير سطح باروري بوجود مي‌آيد، بنابراين امكان افزايش جمعيت صرفاً با بسته‌هاي تشويقي، بدون ايجاد تغييرات ساختاري وجود ندارد. 

با فرض مؤثر بودن بسته‌هاي تشويقي دولت، جدول فوق تنظيم شده است، همانطور كه ملاحظه مي‌شود در سال 1410 باروري كل به حدود 1/2 (سطح جانشيني) مي‌رسد و پيش‌بيني مي‌شود در سال 1425 به 5/2 فرزند افزايش يابد. بنابراين مشوق‌هاي جمعيتي به هيچ وجه باعث افزايش افسار گسيخته جمعيت نخواهد گرديد. 

 

جدول شماره (6) نتايج پيش بيني شاخص هاي جمعيتي ايران براساس سناريوي افزايش آهسته باروري كل و فرض اثر گشتاوري بين سال هاي بين سال هاي  1385 تا 1425نشان مي دهد.

 

جدول 6-  نتايج پيش بيني شاخص هاي جمعيتي ايران براساس سناريوي افزايش آهسته باروري كل و فرض اثر گشتاوري بين سال هاي بين سال هاي  1385 تا 1425

 

در اين سناريو چنين فرض شده است كه در اثر افزايش حجم نسل‌هاي ازدواجي بين سالهاي 1385 تا 1390 ميزان باروري كل همچنان در سطح 8/1 فرزند براي هر مادر ثابت بماند و سياستهاي تشويقي هم بر سطح باروري در دو دهه آينده اثر مثبت داشته باشد. همچنانكه ملاحظه مي‌شود با اين سناريو تعداد جمعيت كشور به حدود102 ميليون نفر افزايش خواهد يافت.

 

با توجه به پيش بيني هاي صورت گرفته، مي توان گفت که وضعيت جمعيتي جمهوري اسلامي ايران در 50 سال آينده در وضعيت مطلوبي نخواهد بود و به سمت کاهش جمعيت پيش خواهيم رفت، مگر اينکه سناريوي آخر اين تحقيق مدنظر دولت و ديگر قوا قرار بگيرد، که تا حدودي مي تواند روند جمعيتي ايران را مثبت نگه¬دارد. با توجه به اين امر، ضروري به نظر مي رسد که مسئولين برنامه هاي مختلف سياسي، فرهنگي و اقتصادي کوتاه مدت، ميان مدت و بلندمدت را در سرحوله کارهايي خويش قرار دهند تا اين بحران بسيار خطرناک آسيبي به کشور وارد نسازد.

 

1. نرخ رشد جمعيت در بر گيرنده تولد و مرگ و مير است. 

2. منظور از نرخ باروري كل تعيين تعداد فرزنداني است كه جانشين والدين شوند، اگر اين شاخص در حد 1/2 بچه يا كمتر باشد به معني كاهش تدريجي جمعيت و نهايتاً انقراض نسلي است 

3. تعداد بچه‌هاي زنده‌اي كه هر زن در طول دوره باروري خود متولد مي كند.

4. مأخذ: مركز آمار ايران، نتايج سرشماري‌هاي عمومي نفوس و مسكن در سال‌هاي 85-1335.

5. مأخذ: مركز آمار ايران، نتايج سرشماري‌هاي عمومي نفوس و مسكن در سال‌هاي 85-1335.

6. صحيفه امام - جلد7 - صفحه 393. 

7. http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=16889

8. http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=8812150226

9. http://www.mashreghnews.ir/fa/news/52978/%D8%AC%D8%B2%D8%A6%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D8%AC%D9%84%D8%B3%D9%87-%D9%85%D8%AE%D9%81%D9%8A%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%81%D9%84-%D9%85%D8%A7%D8%B3%D9%88%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%8A%D9%84%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%B1%DA%AF

10. اثرات  تحولات ساختار سني بر رشد جمعيت.

11. در اين نوشتنار از مقاله تحولات جمعيتي، چالش‌هاي پيش‌رو و لزوم تجديدنظر در سياست‌هاي جمعيتي ايران، دکتر محمد جواد محمودي استفاده شده است.