نویسنده: رامین ولی­زاده میدانی

دیدبان: بحران ۲۰۱۴ اوکراین مجموعه حوادثی است که در سال ۲۰۱۴ با تظاهرات در کیف پایتخت اوکراین اتفاق افتاد، به­ دنبال این بحران شاهد بحران کریمه بودیم. در این نوشتار سعی می­ شود که ابتدا آشنایی اجمالی از این کشور به­ دست آید، سپس به بررسی بحران ۲۰۱۴ در این کشور خواهیم پرداخت.

اوکراین از کشورهای اروپای شرقی است. این کشور از شرق با روسیه؛ در شمال با بلاروس؛ از غرب با لهستان، اسلوواکی و مجارستان؛ از جنوب شرقی با رومانی و مولداوی هم ­مرز است و در جنوب آن دریای سیاه و دریای آزوف قرار دارد و پایخت آن شهر کیف و زبان رسمی آن زبان اوکراینی می‌باشد.

نوع حکومت اوکراین جمهوری بوده که از ۲۴ استان تشکیل شده‌ است و دارای یک بخش خودمختار(کریمه) نیز می‌باشد. پس از فروپاشی شوروی، اوکراین بعد از روسیه دارای بزرگ­ترین ارتش در اروپا است. زبان اوکراینی زبان رسمی این کشور است و زبان روسی نیز کاربرد گسترده‌ ای دارد. دین رسمی این کشور مسیحیت می‌باشد. ۲۳ آگوست ۱۹۹۱ اوکراین استقلال خود را اعلام کرد. ایران ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ به ­عنوان اولین کشور استقلال اوکراین را به رسمیت شناخت.

دیدار پتر پاروشنکو رئیس­ جمهور اوکراین با باراک اوباما

الف) شناخت مختصر از اوکراین

1- حکومت و سیاست

نظام سیاسی اوکراین، جمهوری ترکیب ­شده نیمه­ پارلمانی، نیمه­ ریاست­ جمهوری است که در آن قوه مقننه، قوه مجریه و قوه قضاییه مستقل می‌باشند و رئیس­ جمهور در یک انتخابات عمومی برای ۵ سال به ­عنوان رئیس دولت انتخاب می‌شود. در دور دوم انتخابات سال ۲۰۱۰، ویکتور یانوکوویچ با پیشی گرفتن از رقیب خود، یولیا تیموشنکو ریاست­ جمهوری اوکراین شده و میکولا آزارف به ­عنوان نخست­ وزیر انتخاب شد.

1-1- از فروپاشی تا انقلاب نارنجی

سال ۱۹۹۴ برای اوکراین سال شروع تغییرات بود. در این سال و در اوج ناکامی و فلاکت اقتصادی، مردم آن کشور به پای صندوق رأی رفتند و لئونید کوچما را به عنوان دومین رئیس ­جمهور کشور مستقل اوکراین برگزیدند. او به زبان اوکراینی صحبت نمی‌کرد و با اکثریت قاطع آرای مردم نیمه شرقی اوکراین که عموماً روس­ تبار هستند انتخاب شد ولی مجموعه اقدامات او باعث شد که پنج سال بعد در نیمه غربی اوکراین هم اکثریت بالایی به ­دست آورد و دو دوره به ریاست­ جمهوری انتخاب شود. او اقدامات بسیار موثری در صحنه سیاست و اقتصاد اوکراین شروع کرد که این اقدامات کم­­ کم نتیجه داد و ترمز تورم کشیده شد. کوچما در دومین دوره ریاست­ جمهوری­ اش توانست رشد اقتصادی را به اوکراین بازگرداند.

هم­چنین کوچما روابط سیاسی و اقتصادی اوکراین با روسیه را بازسازی کرد. او بدین ­سان موفق شد از پیوندهای عمیق اقتصادی اوکراین و روسیه به نفع کشورش استفاده کند. پس از آن اوکراین توانست با تکیه بر منابع کشاورزی، معادن غنی و بازسازی صنایع به­ جای مانده از قبل، برای یک دهه رشد اقتصادی قابل قبولی را نگه دارد.

هم­چنین در یک دورخیز سیاسی، کوچما درخواست رسمی برای عضویت در اتحادیه اروپا داد و بیان کرد که کشورش تا سال ۲۰۰۷ می‌تواند به استانداردهای لازم برای عضویت در اتحادیه اروپا برسد. چیزی که نه ­تنها تاکنون محقق نشده بلکه منشاء اختلافات بزرگی هم در جامعه اوکراین شده است.(1)

۲۲ نوامبر ۲۰۰۴، میدان استقلال کیو، گردهمایی انقلاب نارنجی

1-2- انقلاب نارنجی و پس از آن

در سال ۲۰۰۴ نخست­ وزیر ویکتور یانوکوویچ برنده انتخابات ریاست­ جمهوری اعلام شد. این نتایج اعتراض مردم را به­ همراه داشت، مسموم شدن ویکتور یوشچنکو رقیب اصلی یانوکوویچ در جریان مبارزات انتخاباتی هم، بر آتش شک و کینه طرفدارانش دمید و موجی از اعتراض و نافرمانی مدنی کشور را فرا گرفت. در نهایت پس از حدود سه ماه اعتراض، دادگاه عالی اوکراین انتخابات را باطل کرد و انتخابات مجدد زیر نظر موشکافانه ناظران داخلی و بین‌المللی برگزار شد. این­ بار یوشچنکو با اکثریت شکننده ۵۲% رئیس­ جمهور اوکراین شد. این اعتراضات که با استفاده از نمادهای نارنجی­ رنگ همراه بود به انقلاب نارنجی اوکراین معروف شد.

مردم درحین انقلاب نارنجی

یانوکوویچ نیز کاخ ریاست­ جمهوری را زیر نگاه سنگین دوربین‌های رسانه‌ها ترک کرد و رفت تا اپوزیسیون را شکل دهد. او پنج سال بعد دوباره در انتخابات شرکت کرد و این بار پیروز شد. اما انقلاب نارنجی شوک سنگینی بر اقتصاد کشور وارد کرد. اقتصادی که سال قبل از انقلاب نارنجی ۱۲٫۵% رشد کرده بود در سال بعد تنها ۲٫۵% رشد داشت.(2)

2- ارزش اقتصادی و ژئوپولتیک اوکراین

اوکراین پس از روسیه پهناورترین کشور اروپاست؛ با ذخیره وسوسه­ انگیزی از معادن فلزی ارزشمند. برخلاف بیش­تر کشورهای معدنی که کشاورزی خوبی ندارند اوکراین صاحب نوع بسیار حاصل­ خیزی از خاک هم هست. موقعیت ژئوپولتیک اوکراین هم برای غرب بی­ نظیر است. مرزهای اوکراین تنها ۶۰۰ کیلومتر تا مسکو فاصله دارند. در زمان جنگ سرد رسیدن پای غرب به این فاصله از قلب بلوک شرق رویا بود. اوکراین یکی از سرنوشت­ سازترین حلقه­ های غرب در زنجیره مهار روسیه است.

علاوه بر همه این امتیازات بالقوه، اوکراین گلوگاه انرژی اروپا هم هست. ۲۵ کشور اروپایی، واردکننده گاز از روسیه هستند و همه خط لوله‌ها به ­جز یکی از خاک اوکراین می‌گذرند. این یعنی اوکراین گلوگاه درآمد گازی روسیه نیز هست. در حال حاضر اتحادیه اروپا تقریباً ۱۸.۷ تریلیون فوت مکعب گاز در سال مصرف می‌کند که ۱۶% آن از خاک اوکراین ترانزیت می‌شود. پس عجیب نیست که این کشور فقیر (از نظر مالی) تا این اندازه مهم است و همین اهمیت است که جامعه اوکراین را دچار دودستگی کرده است.

ب) نزاع بر سر منافع در خاک غیرخودی

1- بحران اوکراین

بحران ۲۰۱۴ اوکراین مجموعه حوادثی است که در سال ۲۰۱۴ با تظاهرات در کیف پایتخت اوکراین اتفاق افتاد که در ادامه واقعه میدان اروپا و تظاهرات ضد دولتی صورت گرفت. در پایان آن پس از آن­که ویکتور یانوکوویچ رئیس‌جمهور با امضای توافق‌نامه‌ای با مخالفان با انتخابات زودهنگام موافقت کرد، با نقض توافق­ نامه از سوی معترضان وی با رأی مجلس از سمت ریاست­ جمهوری عزل شد و چند روز بعد دولت جدید به ریاست آرسنی یاتسنیوک بر سر کار آمد.

تظاهرات مردمی در ۱۸ فوریه ۲۰۱۴ و بعد از برخورد پلیس با مردم به­ صورت ناگهانی شروع شد. آغاز این شورش با تظاهرات ۲۰ هزار نفری مردم در میدان اروپا اتفاق افتاد. در این انقلاب حداقل ۸۲ نفر کشته شدند که ۱۳ نفر آنها پلیس بودند و ۱۱۰۰ نفر مجروح شدند.

در ۲۲ فوریه ۲۰۱۴ در پی اعتراضات خیابانی علیه دولت و وخیم شدن اوضاع داخلی اوکراین با رأی پارلمان اوکراین ویکتور یانوکویچ از سمت رئیس­ جمهوری برکنار شد و پس از تسخیر کاخ ریاست­ جمهوری توسط مخالفان و رأی پارلمان این کشور مبنی بر بازگشت به قانون اساسی سال ۲۰۰۴؛ که این طرح با ۳۲۵ رأی موافق به تصویب رسید و راه برای آزادی یولیا تیموشنکو نخست­ وزیر سابق که در روز ۱۹ مهر ۱۳۹۰ برابر با ۱۱ اکتبر ۲۰۱۱ محکوم به زندان شده بود هموار شد. هم­چنین پارلمان اوکراین به آزادی تیموشنکو از زندان نیز رأی مثبت داد و در ساعاتی بعد در ۲۲ فوریه یولیا تیموشنکو از زندان آزاد شد. پس از برکناری یانوکوویچ وی به روسیه گریخت و الکساندر تورچینف به­ عنوان رئیس­ جمهور موقت برگزیده شد.(3)

تو را برای خودم انتخاب کردم!

2- بحران کریمه

بحران ۲۰۱۴ کریمه یک بحران دیپلماتیک منطقه‌ای و بین‌المللی در شبه‌جزیره کریمه واقع در جنوب اوکراین است که در ماه­ های فوریه و مارس سال ۲۰۱۴ در این جمهوری خودمختار رخ داد. این بحران متعاقب بحران ۲۰۱۴ اوکراین رخ داد؛ که در جریان آن رئیس‌جمهور قانونی اوکراین ویکتور یانوکوویچ که از جناح طرفدار روسیه بود سرنگون شد و سیاست‌ مداران طرفدار اروپا در شهر کیف پایتخت اوکراین به قدرت رسیدند.

در پی این تحولات گروهی از روس‌تبارهای اوکراین در مناطق شرقی و جنوبی اوکراین از جمله کریمه اعتراضاتی را علیه حکومت جدید اوکراین ترتیب دادند. شبه‌جزیره کریمه که در ساحل دریای سیاه واقع شده بخشی از اوکراین بود اما یک جمهوری خودمختار به­ شمار می­رفت. بسیاری از معترضان که دولت جدید اوکراین را نامشروع و برآمده از یک کودتا می‌دانستند، پرچم‌های روسیه را با خود حمل و از ورود نظامیان روسیه استقبال کردند. به گفته سفیر روسیه در سازمان ملل، ویکتور یانوکوویچ هم از ولادیمیر پوتین درخواست کرد تا برای «برقراری مشروعیت، صلح، قانون، نظم و ثبات و دفاع از مردم اوکراین» از نیروهای مسلح روسیه استفاده شود. یانوکوویچ مدعی شده که «زندگی، امنیت و حقوق مردم اوکراین به ­ویژه در کریمه مورد تهدید قرار گرفته است.

2-1- واکنش روسیه

پس از برکناری ویکتور یانوکوویچ از ریاست­ جمهوری اوکراین در ماه فوریه و فرادستی نیروهای هوادار غرب در دولت کیف، اهالی روس‌تبار بخش‌هایی از شرق اوکراین مبتنی بر بدبینی تاریخی‌شان به جهت‌گیری‌های سیاسی در غرب اوکراین و نیروهایی‌ها که در کیف قدرت را به ­دست گرفته‌ اند و نیز بر بستر برخی اشتباهات دولت جدید با آن از در ستیز و مخالفت درآمده ­اند.

باراک اوباما در حال گفتگوی تلفنی با ولادیمیر پوتین پیرامون وضعیت اوکراین

در این میان روسیه که فعل و انفعالات سیاسی در اوکراین را تلاشی دیگر برای تشدید محاصره خود و حضور سیاسی و نظامی غرب در پشت مرزهای خود تلقی می‌کند با حمایت از مخالفت‌ها در شرق اوکراین و تشدید ستیز میان اهالی منطقه و دولت کیف درصدد حفظ منافع ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک خود تا حد ممکن است. این رویکرد روسیه در همان روزهای اول پس از برکناری یانوکوویچ و با تصرف بحث‌انگیز شبه ­جزیره کریمه نمودی بارز یافت.

در پی بحران ۲۰۱۴ اوکراین و برکناری دولت و تشکیل دولت جدید، نیروهای روسی اول به­ طور غیررسمی وارد شبه­ جزیره جنوبی و خودمختار کریمه شدند و بعد در روز یکم مارس پارلمان روسیه به نخست‌ وزیر ولادیمیر پوتین اجازه داد تا از نیروهای نظامی روسیه در اوکراین استفاده کند؛ لذا به ­طور رسمی نیروهای خود را به دلیل حفظ امنیت شهروندان روسی، به ­طور گسترده وارد خاک اوکراین کرد و ساختمان‌های دولتی و فرودگاه‌ها و پایگاه‌های نظامی را اشغال کرد.

تظاهرات «کریمه از اوکراین است» در کیف علیه مداخله نظامی روسیه

در روز ۲۶ فوریه روس‌ها حدود ۱۵۰ هزار نفر از نیروهای خود را برای یک رزمایش در طول مرزهای اوکراین مستقر کردند. یک روز بعد نظامیان مسلح با نقاب و بدون یونیفرم ساختمان‌های مهم کریمه و فرودگاه‌ها و ایستگاه‌ های مهم را به تصرف خود درآوردند. (4)

2-2- نخست‌وزیری سرگئی آکسینوف

در روز 27 فوریه پارلمان کریمه دولت این جمهوری خودمختار را برکنار کرده و سرگئی آکسینوف را به­ عنوان نخست‌ وزیر جدید برگزید. پس از آن نیروهای روسی که بر اساس توافق‌ های دوجانبه در کریمه مستقر بودند تقویت شدند.

آکسینوف بلافاصله اعلام کرد که دولت جدید اوکراین را قبول ندارد و تمام نیروهای نظامی و امنیتی شبه ­جزیره فقط بایستی از دولت کریمه دستور بگیرند و هم­چنین از روسیه «برای حفظ صلح و آرامش» درخواست کمک کرد. در روز یکم مارس اولکساندر تورچینوف، رئیس‌جمهور موقت اوکراین صدارت آکسینوف را بی‌اعتبار و غیرقانونی و حضور نیروهای روسی را تجاوز به خاک اوکراین اعلام کرد اما وزیرخارجه روسیه اعلام کرد که که تحرکات نظامی ناوگان دریای سیاه نیروی دریایی روسیه کاملاً مطابق با توافق­نامه‌های اصولی روسیه و اوکراین است.

در پی این تحولات بیش­تر نیروهای نظامی مستقر در کریمه به مقامات جمهوری کریمه اعلام وفاداری کردند. از جمله پایگاه هوایی سواستوپول که ۴۵ جنگنده میگ-۲۹ در آن مستقر است و دنیس بورزوفسکی که در روز ۲۸ فوریه به ­عنوان فرمانده نیروی دریایی اوکراین انتخاب شده بود، دو روز بعد در مقابل نخست‌ وزیر کریمه سوگند یاد کرد که به کریمه وفادار باشد و فقط از فرمانده عالی سواستوپول فرمان بگیرد. آکسینوف نیز تأسیس نیروی دریایی مستقل کریمه را اعلام کرد و بورزوفسکی را به­ عنوان اولین فرمانده نیروی دریایی آن انتخاب کرد.

درصد اوکراینی‌ هایی که معتقدند این کشور باید به روسیه بپیوندد

نظرسنجی موسسه بین‌المللی جامعه‌شناسی کیف در فوریه ۲۰۱۴

2-3- پیوستن کریمه به روسیه

سرانجام در ۱۶ مارس ۲۰۱۴ یک همه‌ پرسی توسط دولت شبه­ جزیره کریمه از مردم کریمه برای پیوستن به روسیه بر‌گزار شد و ۸۱ درصد واجدان شرایط در این انتخابات شرکت کردند و ۹۶.۷۷% به الحاق این شبه­ جزیره به روسیه رأی مثبت دادند. ولادیمیر پوتین، رئیس ­جمهور روسیه در روز ۱۸ مارس رسماً سند الحاق کریمه به روسیه را امضا کرد و کریمه را جزء جدایی­ ناپذیر روسیه خواند.

پس از جدایی کریمه از اوکراین شهروندان روسیه باید برای ورود به خاک اوکراین درخواست ویزا کنند. هم­چنین اوکراین از مجمع کشورهای مشترک‌ المنافع تحت رهبری روسیه خارج خواهد شد و به ­زودی خود را آماده مانور نظامی مشترک با بریتانیا و آمریکا می­ کند.(5)

برخی از کشورها از جمله ایالات متحده امریکا، این واقعه را اشغال نظامی کریمه توسط روسیه نامیدند.

2-4- راه­ حل­ ها

گرچه نیروهای حاکم در کیف قول‌هایی مبنی بر تغییر قانون اساسی و اعطای اختیارات بیش­تر به مناطق، به ویژه شرق کشور را داده‌اند، ولی این قول نه برای جدایی‌طلبان و نه برای روسیه حامی آن­ها کافی نبوده است. با به­ دست آمدن برخی موفقیت‌های نظامی دولت در شرق، عرصه بر شبه‌ نظامیان شرق اوکراین روز به ­روز تنگ‌تر می‌شود، اما تاکنون هیچ یک از دو طرف، اراده‌ای برای برای پایان درگیری‌ها نشان نداده‌اند.

افزایش تلاش‌های دیپلماتیک اخیر در اروپا برای حل بحران و افزایش تماس‌ها و دیدارها میان مقام‌ های روسیه و اوکراین نشان­گر آن است که هر دو طرف پیروزی واقعی و کاملی برای خود در این بحران متصور نیستند و بیش از همه یافتن راه‌حل سیاسی که مبتنی بر خواست‌های متعادل‌ شده طرفین باشد مد نظر است.

گزینه کرملین برای تحقق این امر ایجاد یک حکومت فدرال در این کشور است. زیرا در یک اوکراین فدرال دولت مرکزی نسبتاً ضعیف در جهت‌گیری‌های خارجی‌اش به نظر موافق مناطق فدرال (از جمله مردم نواحی شرق کشور) وابسته است و بایستی روسیه را راضی کند که پیوند تنگاتنگ میان کیف و غرب (به خصوص از دید نظامی) عملی نشود.

راه­ حل­ های آمریکایی!

این راه‌حل شاید اوکراین را در پیوندهای مستقیم سیاسی و اقتصادی با غرب قرار دهد، اما در عین حال باید به پیوندهای تاریخی، فرهنگی و اقتصادی شرق اوکراین با روسیه هم توجه کند و به لحاظ نظامی، مانند آن­چه برای فنلاند پس از جنگ جهانی دوم ترسیم شد، موقعیتی خنثی و حائل را برای اوکراین رقم بزند.

هرکس سهم خودش!

اما روسیه به هیچ­ یک از این راه ­حل‌ ها توجهی نکرده و بدون در نظر گرفتن عواقب بعدی، به افزایش درگیری‌ها در شرق اوکراین دامن می‌ زند. از زمان شروع درگیری‌ها در آوریل ۲۰۱۴ تا ماه آگوست، بین ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ داوطلب روس به همراه جدایی­ طلبان شرق اوکراین می‌جنگند. یکی از روش ­های دیگر روسیه در جهت هم­سو کردن مردم، استفاده از حافظه تاریخی آن­ها و دادن لقب ­هایی چون فاشیست و نازی به مبارزه با مخالفانش از جمله رهبران امروز اوکراین است.

هم­چنین تا آغاز ماه سپتامبر، این جنگ شاهد یک میلیون آواره، ۲۶۰ هزار بی خانمان و مرگ ۲۶۰۰ نفر شد و با ادامه یافتن این وضعیت در ۲۳ دسامبر ۲۰۱۴ پارلمان اوکراین رأی به پیوستن این کشور به ناتو داد.(6)

فرجام سخن

دیدبان معتقد است اوکراین منافع بسیاری برای شرق و غرب دارد، از همین­ رو موضع‌ گیری‌ ها در برابر حوادث اوکراین متفاوت است. برخی کشورها از جمله کشورهای غربی این حادثه را انقلاب می‌نامند ولی روسیه آن را کودتا می‌داند و مدعی است که برکناری رئیس‌جمهور خلاف قانون ‌اساسی بوده ‌است. به وضوح مشخص است که داستان اوکراین صرفاً به خاطر خود این کشور نیست که موجب دخالت­های گسترده غرب به ویژه آمریکا در این کشور شده است بلکه موضوعات دیگری که بین روسیه و آمریکا مورد اختلاف است، در این قضیه دخیل بوده است. حمایت­ های گسترده روسیه از دولت مستقر سوریه و مسائلی از این دست باعث شده است که آمریکا دست به انتقام بزند.

منابع:

(1) http://mahzadsaffarinia.com/index.php?do=cat&category=asar

(2) http://www.bultannews.com/fa/print/200312

(3) http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930420000126

(4) http://mahzadsaffarinia.com/engine/print.php?newsid=14&news_page=1

(5) http://www.ahmadbilal.blogsky.com/print/post-562

(6) http://www.irna.com/fa/News/81610891