دیدبان: نیروی هوایی ایران در سال ۱۳۰۳ توسط نخست وزیر وقت، رضاخان سردارسپه بنیانگذاری شد. در خرداد ۱۳۰۳ حکم عمومی قشون تحت شماره ۲۲۲ برای تأسیس نیروی هوایی صادر گردید و سرهنگ احمد نخجوان به ریاست آن برگزیده شد.

در زمان پهلوی پسر، در پی طرح ایالات متحده آمریکا مبنی بر اینکه ایران ژاندارم منطقه شود سرمایه گذاری ها بر روی نیرو هوایی ایران بیش از پیش می شود. در این زمان آمریکا تجهیزات هوایی به روز و پیشرفته ای در اختیار ایران قرار می دهد. این تجهیزات که با دلارهای نفتی ایران خریداری شده بود توان هوایی ایران را بسیار بالا برد.

نیروی هوایی شاه بیش از 450 جنگنده پیشرفته نظامی داشت که سرآمد آنها جنگنده اف14 تامکت بوده است. در آن زمان خلبانان بسیار ماهر ایرانی نیز آموزش می بینند. شهید بابایی، شهید دوران و... افرادی هستند که در این زمان دوره‌های خلبانی را داخل ایران و همچنین آمریکا آموزش می‌گذرانند. توان این خلبانان و مهارت های آنها در جنگ تحمیلی توجه جهانیان را معطوف به خود ساخت. نیروهای ایران در این زمان از نظر تجهیزات و همچنین مهارت پرواز در سطح بسیار بالایی قرار داشته اند. اما نکته  قابل توجه در این زمان میزان تسلط و مالکیت ایران نسبت به این ظرفیت است.

تجهیزات هوایی ایران کاملا وابسته به آمریکا بود. ایران حق هیچ نوع تعمیر و یا دخالت در امر تعمیرات آنها را نداشته است. بنا بر گفته متخصصان در زمان گذشته ایران حتی توانایی تولید پیچ هواپیماها را نداشته است. به این ترتیب هر مشکلی که برای هواپیماهای ایران به وجود می آمده است باید متخصصان آمریکایی برای تعمیر آن به ایران می آمدند. حتی نیروهای فنی ایرانی اجازه نداشتند قطعه خراب شده هواپیما را باز کرده و برای تعمیر به آمریکا بفرستند. پس با اینکه ایران هواپیماها را خریده بود خودش حتی حق تعمیر آن را نداشته است.

از دیگر سو ایران در استفاده از توان هوایی خود نیز استقلال نداشته است. مادرِ محمد رضا پهلوی در خاطرات خود می نویسد: یک روز محمدرضا که خیلی ناراحت بود به من گفت: «مادر جان مرده شور این سلطنت را ببرد که من، شاه و فرمانده کل قوا هستم و بدون اطلاع من هواپیماهای ما را برده‌اند ویتنام» آن موقع جنگ ویتنام بود و آمریکایی‌ها که از قدیم در ایران قوای نظامی داشتند هر وقت احتیاج پیدا می‌کردند از پایگاه های ایران و امکانات ایران با صلاحدید خود استفاده می کردند. حتی اگر احتیاج داشتند هواپیماها و یدکی های ما را برای پشتیبانی از نیروهای خودشان در ویتنام بکار می بردند. حالا بماند که چقدر سوخت مجانی می زدند و اصلا کل بنزین هواپیماها و سوخت کشتی هایشان را از ایران می بردند... پس نیروی نظامی ایران نه تنها از نظر فنی حق نداشت در امکانات و تجهیزات خود تغییری ایجاد کند بلکه در استفاده از آنها نیز استقلال نداشته است. به عبارت دیگر ایران یکی از پایگاه های نظامی آمریکا در منطقه بوده است و خود از خود هیچ استقلالی نداشته است. آمریکا بنا به نیازهایی که در منطقه داشته است تجهیزاتی را در این پایگاه نظامی خود با هزینه ایران فراهم کرده بوده است و نیروی مورد نیاز خود را آموزش می داده است و بنا به خواست و نیاز خود از آن استفاده می کرده است.

پس از انقلاب اسلامی سیاست آمریکا در قبال ایران تغییر کرد. قراردادهای خریداری هواپیماهای ایران را به صورت یک طرفه لغو کرده و سپس اموال ایران که برای خرید این هواپیماها در دست او بود را بلوکه کرد. همچنین سایر کشورها نیز از فروش تسلیحات به ایران خودداری کردند. در پی جنگ تحمیلی ایران و عراق تعدادی از این تسلیحات هوایی فرسوده شدند و از رده خارج شدند. اگر ایران از نظر توان نظامی در سطح زمان پیش از انقلاب بود نیرو هوایی ایران کاملا مختل شده و توان خود را از دست می داد. اما با تلاش پرسنل فنی نیرو هوایی ایران محتاج کمک های خارجی برای استفاده دوباره از تجهیزات هوایی خود نماند.

پس از انقلاب اسلامی

هنوز انقلاب اسلامی در 22 بهمن به پیروزی نرسیده بود که همافران نیروی هوایی که نورچشمی های دوران پهلوی بودند به عنوان اولین نیروهای نظامی کشور به دیدار امام خمینی رفته و با ایشان بیعت می‌کنند. نیروی هوایی همچنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی در دوران دفاع مقدس نقش بسیار کلیدی داشته است ظهور پر حماسه آنها در صحنه جنگ هواپیماهای عراقی را زمین‌گیر کرد. عملیات حمله به H3 که توسط خلبانان متخصص ایرانی طراحی و اجرا شد، یکی از بزرگترین عملیات‌های هوایی جهان به حساب می آید. در دوران دفاع مقدس و پس از آن پرسنل نیروی هوایی ایران اثبات کردند که از نظر فکری ایران توان استقلال از آمریکا خواهد داشت. به این ترتیب نیروی هوایی ایران که بدون اجازه ژنرال‌های آمریکایی حق انجام عملیاتی نداشتند و دست به طراحی و فرماندهی یکی از بزرگترین عملیات‌های هوایی جهان می زند. اما تنها استقلال فکری از آمریکا برای آنها کافی نبود زیرا در دوران 8 سال دفاع مقدس ایران از نظر تجهیزات نظامی با مشکل روبرو شده بود. تجهیزاتی که در زمان شاه تهیه شده بود در دوران دفاع مقدس مورد استفاده قرار گرفته بودند و مستهلک شده بودند از این رو نیاز به تعمیرات و تعویض قطعات داشتند. اما به علت سیاست آمریکا در زمان شاه مبنی بر اینکه ایران در تعمیرات آنها هیچ دخالتی نداشته باشد نیروهایی ایرانی در تعمیرات با مشکل روبرو شدند. از طرف دیگر به علت تحریم های آمریکا ایران توان تهیه قطعات مورد نیاز را نداشت. از این رو ایران به سمت استقلال در بخش قطعات و تکنولوژی قدم گذاشت. ایرانی که در زمان حکومت پهلوی حتی توان ساخت یک پیچ هواپیما را نداشت در زمینه ساخت موشک های نظامی، جنگنده های نظامی و پهباد و تعمیرات جنگنده ها به خود کفایی و استقلال رسیده است.

در دنیا تنها روسیه، اتحایه اروپا و آمریکا هستند که به صورت کاملا مستقل به طراحی و ساخت جنگنده می پردازند بعد از آن تعدادی از کشورها در رده دوم قرار می گیرند که توان ساخت جنگنده های نظامی را دارند. ایران در میان کشورهای درجه دوم قرار می گیرد. در مرحله دوم کشورهایی مانند چین، کره و ... قرار می گیرد.

ایران تاکنون مدل‌های مختلفی از جنگنده را طراحی و تولید کرده است. جنگنده‌های صاعقه، شفق، صاعقه2، قاهر313 و آذرخش اشاره کرد. پیشرفت ایران در ساخت این جنگنده‌ها در حدی بوده است که فرمانده نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا، پس از انتشار اخبار ساخت جنگنده‌های ایرانی گفته بود: ما قبلا اصلا از جنگنده‌های ایرانی نمی‌ترسیدیم، بلکه از قدرت تحلیل و واکنش سریع و غیر قابل پیش‌بینی خلبانان ایرانی بیمناک بودیم، اما الان ما اطلاعاتی درباره جنگنده‌های ساخته شده در ایران نداریم و نمی‌دانیم از چه نوع تکنولوژی در آن‌ها استفاده شده است و الان هم از جنگنده‌های آنها و هم از خلبانان آنها بیمناکیم؛ ما قدرت آنها را در درگیری‌های هوایی شاهد بوده‌ایم، جنگ ۸ ساله ایران و عراق را خوب به یاد داریم.

نتیجه‌گیری

نیروی هوایی ایران در زمان رضاخان و پسر او محمدرضا به وجود آمد. در آن زمان نیروی هوایی ایران مجهزترین نیروی هوایی منطقه بود. از طرف دیگر خلبانان نیروی هوایی از افراد بسیار ماهر در این زمینه به حساب می آمدند. اما به نظر دیدبان در آن زمان ایران استقلال عمل در خصوص این تشکیلات را نداشت. با اینکه تمام این تجهیزات با هزینه خود ایران خریداری شده بود اما نسبت به آنها اختیار چندانی نداشت. آمریکا با تشخیص خود در هر جایی که لازم می دانست از این نیرو استفاده می کرد از طرف دیگر ایران حتی اجازه هیچ گونه تعمیراتی در ارتباط با این جنگنده‌ها را نداشت و توان انجام  چنین تعمیراتی را هم نداشت. اما پس از انقلاب اسلامی در پی تحریم‌های آمریکا نسبت به ایران نیرو هوایی به سوی قطع وابستگی از آمریکا افتاد. از همین رو با سرعت زیادی در این زمینه رشد کرد. در حالی که تا 30 سال قبل توانایی ساخت ابتدایی ترین قطعه هواپیما را نداشت اما اکنون توانایی طراحی و ساخت جنگنده و موشک و هواپیمای بدون سرنشین و ... را دارد.