نویسنده: رامین ولیزاده میدانی

دیدبان: ترکیه به عنوان میراث­ دار امپراتوری بزرگ عثمانی، در مدت چندین سده، خلافت اسلامی در آن در جریان بود. با فروپاشی این امپراتوری و تأسیس جمهوری ترکیه به دست مصطفی کمال، تغییرات شگفتی در این کشور به منصه ظهور رسید که هر بیننده­ ای را به تعجب و تأمل می­ انداخت. تغییراتی که کل بافت دینی و فرهنگی آن را هدف گرفته بود. به دیگر بیان مدرنیته در مقابل سنت صف­ آرایی کرده بود. در این نوشتار در دو بخش این موضوع را مورد بررسی قرار خواهیم داد. در بخش اول به ناهم­خوانی­ های لائیسم با واقعیت­ های جامعه ترکیه و در بخش دوم به عوامل ناکامی لائیسم در ترکیه خواهیم پرداخت:

بخش اول: ناهم­خوانی لائیسم با واقعیت­ های جامعه ترکیه

1- الغای سیستم خلافت دینی

الغای سیستم خلافت در دو مرحله صورت گرفت؛ نخست در اول نوامبر 1922 مجلس ملی آنکارا، سلطنت را از خلافت جدا ساخت و دو سال بعد، مجلس ملی به اشاره آتاتورک، خلافت را ملغا اعلام کرد که با واکنش شدید روبه­ رو شد.(1)

2- تغییرات دولتی در همه امور مربوط به دین

برای نهادینه کردن الحاد و بی­ دینی در جامعه، تغییرات چشم­ گیری در امور  مربوط به دین انجام گرفت. تغییر آداب اسلامی به شکل آداب مسیحیت در دستور کار بود.

3- تغییر اجباری پوشش مردم

«قانون کلاه» از جمله تصویبات مجلس بود. تغییر در پوشش زنان به شکل خشونت­ آمیزی انجام گرفت.

4- تخریب و نابودی مساجد و اماکن مذهبی

دین­ زدایی لائیک­ ها فقط بر اکثریت 99 درصدی مسلمانان اعمال شد. این در حالی است که لائیک­ ها از اقلیت­ های مذهبی حمایت می­ کردند. در این راستا هزاران مسجد تخریب شد.

5- حذف آموزش دینی از جامعه

در مدت شانزده سال از آغاز رسمی تسلط لائیسیزم، فقط 287 نفر به صورت رسمی اجازه فراگیری قرآن به­ دست آوردند در حالی که مسیحی­ ها و یهودی­ ها مشغول فعالیت بودند.(2)

6- حذف قوانین اسلامی

قوانین کشورهای سوئیس و ایتالیا جایگزین قوانین اسلامی شد و تمام قوانین اسلامی حذف شد. حتی مجازات­ هایی نیز برای انجام­ دهندگان احکام اسلامی وضع گردید.

7- اسلام­ زدایی و تسلط لائیسم بر قانون اساسی

به طور کلی اسلام­ زدایی در دستور کار قرار گرفت. دین اسلام به عنوان دین رسمی از قانون اساسی حذف گردید و اصل لائیسم بر نظام حاکم در ترکیه مسلط شد. صدور حکم گفتن اذان به زبان ترکی، تغییر تاریخ رسمی از هجری به میلادی، تغییر الفبای رسمی به لاتین و ممنوعیت تدریس زبان عربی از جمله فعالیت­ هایی بود که در این راستا انجام گرفت.

بخش دوم: عوامل ناکامی لائیسم در ترکیه

الف) ایجاد چالش ­های نظری در جامعه

1-  لائیسم به مثابه پدیده ­ای تحمیلی و وارداتی

امپراتوری عثمانی در مقابل متفقین در جنگ جهانی اول شکست خورد و با به قدرت رسیدن مصطفی کمال در سرزمین­ های باقی­مانده امپراتوری، انگلیسی­ ها تأیید قدرت مصطفی کمال را منوط به لغو خلافت اسلامی و پذیرش لائیسم به عنوان مرام مکتب سیاسی حکومت کردند. غری­ی ها اصل لائیسم را دیکته کردند و در عهدنامه لوزان آوردند. کما اینکه انگلیسی­ ها تا زمانی که فسخ خلافت صورت نگرفته بود، سربازان خود را از بغار (استانبول) خارج نکردند. ماده 42 عهدنامه لوزان حاکی است: « قوانین نباید مخالف با اعتقادات دینی اقلیت­ ها باشد.»(3)

2- اجرای شکل افراطی و متفاوت لائیسم در ترکیه

در قانون اساسی کشورهای غربی نیز لائیک به طور مطلق حکم­فرما نیست. این در حالی است که در مدل ترکیه شکل افراطی از لائیسم اجرا شد که مخالف با ویژگی­های فرهنگی و اعتقادی مردم آن کشور است. در طول چندین سده، مرکز خلافت اسلامی در آن واقع شده بود و سخت ممکن بود که کشوری با چنین بستر تاریخی، یک مدل متفاوت را بپذیرد. در حقیقت می­ توان گفت که تغییری جدی در بافت سیاسی ترکیه اتفاق افتاده بود. در این تغییر شاهد تغییر نظام دولت وابسته به دین به نظام دین وابسته به دولت بودیم.

3- لائیسم و برداشت­ های متناقض جامعه

از آن­جایی که بستر فرهنگی جامعه ترکیه بستری دینی است لذا با تحمیل شدن لائیسم به آن، برداشت­ های مختلفی از آن بوجود آمد. این مسئله زمانی مشخص شد که نظرسنجی ­هایی در این زمینه انجام گرفت. از جمله آن­ها یک نظرسنجی است که در دهه 1980 به عمل آمد. در این نظرسنجی برداشت­ های متفاوتی از مفهوم لائیسم ارائه شد. طبیعی است که ارائه­ مدل متناقض از باورهای مردمی، برداشت­ هایی متناقض نیز دربر خواهد داشت.

ب) عامل مشکلات و بحران­ های اجتماعی

1- ایجاد بحران هویت

1-1- بحران هویت سیاسی

اروپاگرایی دولت­ های لائیک باعث ایجاد بحران هویت سیاسی شده بود. این بحران زمانی بوجود می­ آید که این دولت ­ها خود را الگوی کشورهای ترک زبان و حتی کشورهای مسلمان آسیای میانه و قفقاز معرفی می­کنند و ناچار بودندکه از هویت­ های مشترک خود با آنان سخن گویند. حال با گرایش آن­ها به سوی اروپا، ناچار به انکار این ارزش­های مشترک هستند. این بحران زمانی شدت می­ یافت که اتحادیه اروپا با تحقیر ترکیه از پیوستن آن در اتحادیه خودداری می­کرد و عدم پذیرش خود را تفاوت­ های فرهنگی و تمدنی اعلام می­کرد.

1-2- بحران هویت دینی

غیر از بحران هویت­ سیاسی می­توان از بحران هویت دینی نیز اسم برد. بحرانی که مردم ترکیه دهه ­ها از آن رنج می­ بردند. تفاوت­ های آشکار اعتقادی مردم با آن چیزی که به آنان دیکته می­ شد، باعث بیگانگی از خویش شده بود که برای بسیاری از مردم ترکیه غیر قابل پذیرش بود.

2- التهاب اجتماعی

التهاب اجتماعی نیز از بحران هویت ناشی شده بود. غربی کردن مردم با چوبه ­های دار آغاز شد. در اواخر نیز بوسیله­ آنتن ­های رسانه­ ها دنبال می­ شد. اما چنان که اشاره شد، واکنش مردمی در پی آن بوجود آمد. واکنشی که از عمق باورهای مردمی نشأت می­گرفت.

3- عادی شدن فساد و ناهنجاری­های اجتماعی

3-1- دوری از حدود شرعی

نظام لائیک بر این باور بود که برای اروپایی شدن جامعه ترکیه، باید حدود الهی و فطری کنار گذاشته شود. چرا که اروپایی­ ها به این مسائل پایبند نیستند و اگر ترک­ ها بخواهند که اروپایی شوند، باید این حدود را کنار گذارند.

3-2- ایجاد مراکز « خانه خلق»

برای گسترش سبک اروپایی، مراکزی به نام «خانه خلق» ایجاد شد. این مراکز فساد توسط کمالیست­ ها که حامیان لائیسم در ترکیه هستند ایجاد می­ شود. این مراکز برخلاف سبک زندگی مردم ترکیه بود.

3-3- گسترش صنعت توریسم

صنعت توریسم سود سرشاری عاید ترکیه کرده است و نقش کاتالیزور در تأمین مالی برای جهش اقتصادی دارد. برای جهش اقتصادی، آزادی­ های بی­ حد و حصر برای توریست­ها و بخصوص بحث داغ توریسم جنسی در نظام لائیک رشد یافت. به طور مثال آمارهای غیر رسمی از وجود حدود 500 دیسکو تنها در شهر استانبول و فعالیت 20000 فاحشه در آن­ها خبر می­داد. این برآورد تنها مربوط به دیسکوهای این شهر فارغ از کازینوها و فاحشه­ خانه­ های رسمی و نایت کلاب­ ها و غیره می­ بود.(4) فسادی که از طرف نظام حاکم سرچشمه می­ گرفت، با گسترش صنعت توریسم به آن دامن زده شد.

3-4- رشد سریع رسانه ­ها

تحولات 1980 بیشترین تأثیر را بر جامعه رسانه ­ای ترکیه برجا گذاشت؛ زیرا قانون جدید مطبوعات در این سال به تصویب رسید و بر اساس آن آزادی­ های بیشتری به رسانه ­ها داده شد.(5) یهودیان بیشترین نقش را در تخریب فرهنگ جامعه داشتند که هم­گام با رشد رسانه­ ها، رسانه­ های خصوصی آنان رشدی سریع یافت.

4- تسلط نظامیان بر شئون مختلف جامعه

جامعه ترکیه را جامعه­ای نظامی خوانده ­اند. از مجموع رؤسای جمهوری لائیک، از ابتدا تا دهه 1990، تنها یک نفر غیر نظامی و بقیه همه از نظامیان و ژنرال­ های ارتش بودند.

4-1- دموکراسی نظامی در ترکیه

ارتش مقام خود را فراتر از محدودیت­ ها، امنیت و انتقادات عمومی می­ دانست و همین امر باعث شده بود که دیگر بخش ­ها نیز آن را بالاترین مرجع جامعه بشناسند.(6)

4-2- روابط نظامی-مدنی در ترکیه

بین ارتش و سطوح غیر نظامی رابطه­ ای تنگاتنگ وجود داشت. از این طریق نیز اهداف ارتش اجرا می­شد.

5- فراگیر شدن ارتشاء و تسلط باندهای مالی مافیایی

فساد مالی و ارتشاء، بارها مقامات لائیک را مجبور به استعفا ­نمود. نظام لائیک نیز از آن­ها حمایت می­کرد. همچنین شرکت­ های بزرگ مافیایی غیر قانونی، اقتصاد ترکیه را تحت تأثیر خود قرار داده بود. در این شرکت­ ها نیز دستان پنهان مقامات ارشد دولتی دیده می­ شد.

ج) تعارض با اقلیت­ های نژادی و مذهبی

1- اقلیت­های قومیتی

هویت کردها نادیده گرفته می­ شد و لقب «ترک­های کوهی» به آن­ها داده شده بود. اصول کمالیسم تنها ملت ترک را مستحق حقوق قومی و ملی می­ دانست.

2- اقلیت­های مذهبی

علویان و به تعبیری شیعیان در ابتدای تأسیس جمهوری ترکیه خشنود بودند و از مصطفی کمال طرف­داری کردند؛ چرا که مورد ظلم امپراتوری عثمانی قرار گرفته بودند اما جمهوری تازه تأسیس نیز از ترس حرکت­های استقلال­ طلبانه، همان کاری را با آن­ها کرد که با کردها کرده بود.

نتیجه گیری

ترکیه به عنوان کشوری مسلمان، علی­ رغم پذیرش مدرنیته، بافت سنتی و دینی خود را حفظ کرده است. در این نوشتار سعی کردیم ناکامی­ های لائیسم را به تصویر بکشیم؛ لذا با توضیح ناهم­خوانی لائیسم با واقعیت­ های جامعه ترکیه، عوامل این ناکامی را بیان کردیم و مشخص شد که نسخه لائیسم، برای درمان دردهای جامعه ترکیه علاج نکرده است بلکه باعث شدت درد و رنجوری نیز شده است. به نظر دیدبان دوای آن نه لائیسم بلکه همان مدل دینی و ملی است که سال­ ها براساس آن بالنده شده است. برای همین است که بعد از سر کار آمدن احزاب اسلامی، دوباره شاهد این بالندگی­ ها هستیم.

منابع:

(1) علل رشد اسلام­گرایی در ترکیه، محمدرضا زارع، اندیشه­سازان نور

(2) علل رشد اسلام­گرایی در ترکیه، محمدرضا زارع، اندیشه­سازان نور

(3) علل رشد اسلام­گرایی در ترکیه، محمدرضا زارع، اندیشه­سازان نور

(4) ماهنامه راهبردی دیلک، ویژه­نامه ترکیه، شماره اول، مهر 1391

(5)برآورد استراتژیک ترکیه (اجتماعی)، محسن مرادیان، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران

(6) برآورد استراتژیک ترکیه (دفاعی)، محسن مرادیان، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران