دیدبان: با آغاز جنگ جهانی دوم، نبردهای هواپایه، رفته رفته اهمیت و ضرورت خود را در جنگ به اثبات رساند. با معطوف شدن نگاه‌ها به نبردهای هوایی،گسترش چشمگیر نیروهایی هوایی و رشد روزافزون صنعت هواپیمایی، فصلی نو را در جنگ‌های کلاسیک گشود. از این پس بود که نگاه‌ها به نیروی هوایی از یک نیروی مازاد و ویژه به نیرویی پایه و اصلی در کنار نیروهای زمینی و دریایی تغییر پیدا کرد. ایجاد نیروی هوایی در سازمان رزم نیروهای ارتش در بسیاری از کشورها، ایجاد کارخانجات ساخت و تولید هواپیماهای جنگنده، ترابری، شناسایی و ...، تولید جنگنده های پیشرفته با قابلیت‌های مختلف، جذب و آموزش افسران نیروی هوایی و ... از تبعات همین تغییر نگاه بود.

گام به گام تا تحقق رویا

بعد از پایان جنگ جهانی اول، رضاخان که فرمانده‌ قوای قاجار را در اختیار داشت، به در اختیار گرفتن چند فروند هواپیما برای قشون خود، بی میل نشان نمی داد. از همین رو بود که در نهایت وی توانست دو فروند هواپیمای انگلیسی را با خدمه و خلبانان انگلیسی به نیروی زمینی ملحق کند. بعد از کودتای 1299، عزم وی برای خرید هواپیما و ملحق کردن آنها به قوای سلطنتی بیشتر شد. در همین راستا تصمیم گرفت شعبه‌ای را در دایره‌ی عملیات به نام دفتر هواپیمایی ایجاد کند که بعدها هسته‌ی مرکزی نیروی هوایی از همین دفتر به وجود آمد. خرید هواپیما از شوروی و آلمان باعث شد تا آخر سال 1302، این واحد دارای 7 فروند هواپیما با خدمه‌ی روسی و آلمانی و انگلیسی باشد. گام‌های بعدی به نسبت، گام‌های موثرتری در شکل‌گیری نیروی هوایی بودند. اعزام تعدادی از افسران به کشورهای شوروی و فرانسه برای یادگیری خلبانی و سفارش خرید20 فروند هواپیمای فرانسوی و تاسیس مدرسه‌ی خلبانی با کمک مستشاران هلندی، سوئدی و ایجاد اداره‌ی هواپیمایی، این تشکیلات را به جایی رساند که تا پایان سال 1311، دارای یک گروه آموزشی، یک گردان شکاری و یک گردان بمباران و اکتشافی باشد. با تاسیس کارخانه‌ی هواپیماسازی با کمک دستگاه‌های خریداری شده از آلمان و شوروی در سال 1314، اولین هواپیمای ساخت این کارخانه در سال 1317 به پرواز درآمد. حاصل مجموعه‌ی اقدامات در این دوران، 283 هواپیما بود که در 5 هنگ تبریز، مشهد، هنگ بمباران تهران، هنگ قلعه مرغی و اهواز مشغول به فعالیت بودند . 

رکود و صعود در دوران پهلوی دوم

ابتدای دوران پهلوی دوم، همزمان بود با شعله‌ور شدن جنگ جهانی دوم در اروپا و شرق آسیا. بعد از آن نیز مشکلات داخلی و برخی مسائل دیگر، نیروی هوایی را به حاشیه برد. از همین رو بود که این نیرو در ابتدای این دوران فعالیت چشمگیری نداشت. با رشد روزافزون کمونیسم شوروری، ایران رفته رفته به متحدی استراتژیک برای غرب بدل می شد. دکترینی که آمریکا آن را در سال 1348 به عنوان دکترین دو ستونی نیکسون مطرح کرد، ایران را به عنوان ژاندارم منطقه و حافظ منافع غرب تبدیل می کرد. پیش از اعلام رسمی این سیاست از سوی آمریکایی‌ها نیز، ترس از نفوذ کمونیسم در ایران، غرب را به تکاپو برای تقویت ایران برای حفظ جایگاه خود در منطقه انداخته بود. از همین رو بود که غرب اقدام به تقویت بنیه ی نظامی ایران از طریق تزریق پول و سلاح و مهمات و نیروهای مستشاری  کرد. از این پس بود که ایران بازار مصرف تسلیحات غربی بدل شد. رقابت تسلیحاتی دوابر قدرت شرق و غرب، ایران را به بروز ترین و پیشرفته ترین تسلیحات نظامی رساند. در سال 1347 اولین اسکادران از جنگنده های فانتوم اف 4 و اف 5 به نیروی هوایی تحویل داده شد. افق این نیرو در آن دوران رسیدن به جایگاه برترین نیروی هوایی منطقه تا سال 1357 بود که این امر با در اختیار داشتن 500 هواپیما میسر می‌شد. به دنبال افزایش روزافزون حضور هواپیماهای پیشرفته در سازمان نیروی هوایی ارتش، نیروهایی تحت عنوان همافر برای انجام عملیات تعمیر و نگهداری یا به اصطلاح نت این هواپیماها استخدام شدند. این نیرو همچنین در سال 1354، 72 فروند از بروزترین هواپیماهای جنگنده ی آن دوران یعنی اف 14های ساخت ایالات متحده را تحویل گرفت. اما آمریکایی‌ها با اینکه تجهیزات به روزی را روانه‌ی ایران  می‌کردند، سعی در وابسته نگاه داشتن متخصصین و تکنسین‌ها به خود آمریکا داشتند. عدم اجازه ی ورود در بحث های تخصصی این هواپیماها بعدها به جدی ترین مساله ی نیروی هوایی ارتش بدل شد. با اوج گیری نهضت اسلامی ملت ایران به رهبری امام خمینی(ره)، به صفوف متحد مردم پیوست و در مبازرات برای پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهمی را ایفا کرد.

آزمون بزرگ برای نیرویی بزرگ

بی تردید ضربه ای که از پیروزی انقلاب اسلامی به منافع غرب در منطقه وارد آمد، غرب را به تلافی جویی و انتقام گیری سوق می داد اما با تمام این اوصاف و تحرکات ارتش بعث عراق پیش از آغاز جنگ،شروع جنگ تحمیلی  شوک بزرگی بود که بر نظام نوپای اسلامی وارد آمد. ارتش عراق که در اولین تهاجم سراسری خود با حمله به فرودگاه‌های کشور در شهرهای مختلف قصد نابودی توان رزم نیروی هوایی راتش جمهوری اسلامی ایران را داشت، تنها پس از یک روز جواب قاطعی را از تیزپروازان نیروی هوایی در عملیات بزرگ کمان 99 دریافت کرد.  در این عملیات پایگاه‌های هوایی الرشید بغداد، کوت در استان العماره، موصل در استان نینوا، ناصریه در استان ذیقار، شعیبه در استان بصره، پایگاه هوایی کرکوک در استان کرکوک، پایگاه‌های هوایی حبانیه شامل دو پایگاه تموز و هضبه در غرب بغداد، پایگاه هوایی ام‌القصر، فرودگاه بین‌المللی بغداد و فرودگاه المثنی، توسط بمب‌افکن‌های نیروی هوایی بمباران شد به طوری که بعد از این عملیات نیروی هوایی ارتش بعث 55 درصد از توان خود را از دست داد. شروع جنگ و عملیاتی کردن هواپیماها و نیاز جدی به برخی قطعات که بعد از هر بار پرواز باید تعویض می شدند، در ابتدای جنگ منجر به زمینگیر شدن تعدادی از هواپیماهای نیروی هوایی شد.

از طرفی توطئه‌ی کودتای نقاب، بیشترین خسارت را به نهاجا وارد ساخت و بسیاری از توان این نیرو در جریان این توطئه کاسته شد. گرچه این کودتا از یک تیپ زمینی شروع شده بود و افشا کننده‌ آن یکی از افسران نیروی هوایی بود اما باز هم این نیرو در جریان این کودتا بیشترین آسیب را متحمل شد. در همین حال بنی صدر که فرماندهی کل قوا را در اختیار داشت، طرحی را مبنی بر فروش تمام جنگنده‌های اف 14 مطرح کرده بود. بهانه‌ی وی نیز از مطرح کردن این طرح نبود قطعات و ناتوانی در تامین آنها عنوان شده بود. این حرف رییس جمهور؛ دلیرمردان نیروی هوایی را به یاد حرف آمریکایی‌هایی می‌انداخت که در زمان خروج از ایران می‌گفتند: ایرانی قادر نخواهند بود هواپیماهای اف 14 را به پرواز دربیاورند. با این حال عزم پولادین و ارده‌ی قوی فرزندان این سرزمین در نیروی هوایی، روز به روز به افتخارات ایران اسلامی در 8 سال دفاع مقدس افزود. تامین قطعات و تولید آنها در داخل و مدیریت هواپیماهای موجود توانست آسمان ایران رابه طور میانگین روزانه مهمان 11 فروند هواپیمای نیروی هوایی سازد که در حال گشت زنی یا درگیری یا شناسایی بوده اند در حالی که ارتش بعث که توسط تمام قدرتهای جهان تامین و پشتیبانی میشد روزانه هفت فروند هواپیما را به پرواز درمی آورد. در طول جنگ نیروی هوایی با اتکا به توان داخل و متخصصین بومی توانست 109 فروند از هواپیماهای زمینگیر شده به دلیل نقص فنی را تعمیر و بازسازی کرده و به سازمان رزم نهاجا ملحق کند. با عزم راسخ غیورمردان  نیروی هوایی، این نیرو توانست در طول هشت سال دفاع مقدس دو ماموریت اصلی استراتژیک که عبارت بود از انهدام منابع انرژی و ماموریت تاکتیکی که عبارت بود از پشتیبانی با آتش نزدیک از یگان های زمینی در خط را به خوبی به انجام برساند . برای این نیرو همچنین باید سهم ویژه‌ای در موفقیت عملیات‌های مختلف زمینی و دریایی در هشت سال دفاع مقدس قائل بود چرا که با توانست به حملات گسترده و موفقیت‌آمیز به یگان‌های زرهی، پیاده، مکانیزه و توپخانه و قرارگاه‌های تاکتیکی، نقاط آمادی، ستون‌های نظامی و محورهای مواصلاتی؛ بیشترین کمک را به رزمندگان در خطوط مقدم جبهه‌های عرضه کند.

آینده‌ای روشن

با پایان جنگ؛ تا کنون نیروی هوایی نیز گام‌های موثری برای به روزسازی و تقویت سازمان رزم و آموزش نیروهای خود برداشته است. تجربه‌ی گران سنگ هشت سال دفاع مقدس، این نیرو را به اتکا به توان داخل و بومی سازی فناوری‌ها و خوداتکایی در ساخت قطعات و تجهیزات و تسلیحات رسانده است. به گزارش دیدبان هم اکنون نیز نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران، با در اختیار داشتن چهارده پایگاه نظامی در نقاط مختلف میهن عزیز اسلامی، و با وجود کادری متعهد و متخصص، و همچنین در اختیار داشتن اسکادران‌های پروزای از انواع هواپیماهای سبک و سنگین شکاری و بمب افکن و شناسایی و  با پیوستن به جمع معدود کشورهای دارای فناوری ساخت و تولید هواپیمای جنگنده با تولید هواپیماهای آذرخش و شفق و قاهر، به عنوان بخشی از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران، توان نظامی و قدرت بازدارندگی و بنیه ی دفاعی این کشور را به رخ دشمنان این مرز و بوم می کشد و با حرکتی شتابان روبه جلو نوید فرداهایی روشن و روشن تر را در عرصه ی هوایی کشور می دهد.