دیدبان: از هنگام پیاده‌روی ظریف و کری تاکنون، تحلیل‌های متفاوتی درباره این اقدام صورت گرفته است. طرفداران دولت این کار را یک اقدام معمولی و عرف دیپلماتیک خواندند و رئیس‌جمهور نیز این انتقادات را حرف‌های کم‌ارزشی خوانده و گفته بود: «حالا ممکن است ایراد بگیرند و بگویند تند و کند راه‌رفته، کتش کج بوده و یا عینکش طوری بوده است. این‌ها حرف نشد.»[1]از سوی دیگر منتقدان با غیرمعمول خواندن این کار، این ‌حرکات را مخالف نگاه رسمی و منطقی جمهوری اسلامی در دشمنی با آمریکا قلمداد کردند. در این مطلب، بدون در نظر گرفتن جزییات این پیاده‌روی و اثرات مثبت و منفی‌ای که این اقدام در فضای دیپلماتیک دارد، به بررسی نگاه ظریف درباره رابطه با آمریکا و دشمنی ایران با آمریکا پرداخته‌ایم و با بررسی خاطرات ظریف که در سال 92 و با عنوان آقای سفیر به چاپ رسیده به نکات جالبی درباره نگاه دشمن‌شناسانة آقای ظریف پی برده‌ایم.

1. ظریف: تلاش می‌کنم هیچ‌گاه از واژه دشمن استفاده نکنم

ظریف در خاطرات خود به‌کرات درباره دوستی و دشمنی با کشورهای مختلف و نحوه رابطه و مذاکره با این کشورها صحبت کرده است. در قسمتی از خاطرات، مصاحبه‌کننده سؤالی از ظریف می‌پرسد که قسمت آخر جواب وی محل تأمل جدی ماست. در این سؤال و جواب آمده است:

«به‌طور کلی کار با نمایندگان کدام کشور برای شما جذاب‌تر یا آرامش‌بخش‌تر بود؟ اساساً پیش می‌آمد که با نماینده یک کشور رابطه دوستانه‌ای داشته باشید؟

من نه‌تنها در آن مقطع، بلکه هیچ‌گاه با نماینده کشوری رابطه‌ای که بتوان آن را صمیمانه نامید نداشتم. کار دیپلماسی بسیار سخت است. در دیپلماسی باید واقع‌بین باشید و نباید کسی را دوست قلمداد کنید. ضمن اینکه باید در مقابل همه تظاهر به دوستی کنید. زمانی که می‌خواستند قطعنامه اول هسته‌ای را علیه ایران تصویب کنند، تصویری از من هست که در کنار سفیر انگلیس می‌خندم. می‌خواستم به آن‌ها نشان دهم که کاری که می‌کنند، برای ما آخر دنیا نیست. اما این دلیل نمی‌شود که من او را آدم قابل‌اعتمادی بدانم یا کار کردن با وی برایم لذت‌بخش باشد. در دیپلماسی ممکن است کسی از اینکه می‌تواند کاری در جهت منافع کشورش انجام دهد، لذت ببرد، اما درواقع کار بسیار دشواری در پیش دارد. به‌طوری‌که نیاز به فکر و سنجش مداوم وجود دارد. به‌خصوص در دیپلماسی چندجانبه که باید هم‌زمان با 190 کشور کار کرد. در هر بحثی باید حداقل به 15 کشور اصلی از دوستان، مخالفان و رقیبان بیندیشید. من تلاش می‌کنم هیچ‌گاه از واژه دشمن استفاده نکنم.»[2]

در این جواب، ظریف سعی دارد نگاه واقع‌بینانه خود در مذاکرات و فضای دیپلماتیک بیان کند، اما به نکته بسیار مهمی اشاره می‌کند که جای بحث فراوان دارد. ایشان در پایان صحبت‌های خود متذکر می‌شود که سعی می‌کند هیچ‌گاه از واژه دشمن استفاده نکند. این جمله دو احتمال در ذهن خواننده به وجود می‌آورد: یکی اینکه ایشان اصلاً قائل به دشمنی بین دولت‌ها در فضای بین‌الملل نیست و دوم اینکه قائل به دشمنی است، ولی سعی می‌کند در فضای دیپلماتیک و برای جلوگیری از سوءبرداشت‌ها از واژه دشمن استفاده نکند. از عبارات فوق هر دو احتمال برداشت می‌شود و بهتر است نتیجه‌گیری سریع و عجولانه‌ای نداشته باشیم و برخی دیگر از عبارات خاطرات ایشان را باهم مرور کنیم.

2. ظریف: واژه دشمن را به‌عنوان ابزار استفاده می‌کنیم

در بخش دیگری از خاطرات، آقای ظریف درباره سیاست تنش‌زدایی در دروه خاتمی می‌گوید: «برای مثال، بنده اصولاً ورود بحث هسته‌ای به صحنة سیاست بین‌الملل را به این دلیل می‌دانم که می‌خواستند از اقتدار ایران جلوگیری کنند، زیرا احساس کردند که سیاست دشمن‌تراشی آن‌ها در حال شکست خوردن است. دو حرکت آقای بوش؛ یعنی، حمله به عراق و افغانستان و تضعیف آن‌ها، باعث شده بود که ایران تبدیل به قدرت اصلی در منطقه بشود. البته نه صرفاً به دلیل سیاست آقای بوش، بلکه به دلیل هزینه‌هایی که ما در طول بیست‌وچند سال پس از انقلاب، بر مبنای سیاست‌های ارزشی اما با محاسبات امنیت ملی انجام داده بودیم؛ یعنی، حمایت از مردم. دو دشمن ایران؛ یعنی صدام و طالبان از بین رفته بودند و وجهة جهانی‌اش نیز بسیار مناسب شده بود، اما این وضعیت برای آمریکا خوب نبود. ما توجه نمی‌کنیم که دشمن به دنبال چیست. فقط واژه دشمن را به‌عنوان ابزار استفاده می‌کنیم. اگر واقعاً ادعا می‌کنیم که گروهی با ما دشمن هستند، توجه کنیم که چرا تا این اندازه به بحث هولوکاست دامن زده‌اند؟ زیرا برای آن‌ها منفعت داشت.»[3]

از این عبارات برداشت می‌شود که آقای ظریف معتقدند ما نباید به دنبال دشمن‌تراشی باشیم و بهانه را به دست دشمنان ندهیم تا روز به روز علیه ما حمله کنند. به نظر می‌رسد اشاره ایشان به بحث هولوکاست، به‌نوعی نقد عملکرد دولت نهم در زمینه دشمن‌‌تراشی برای جمهوری اسلامی است و ایشان معتقدند که دولت نهم از مطرح کردن بحث دشمنی بیشتر به‌عنوان یک ابزار استفاده می‌کرد.

3. ما اختلافات اساسی با آمریکا و غرب داریم، اما این دشمنی نیست

از فرازهایی که در بالا نقل کردیم، اینکه آقای ظریف معتقد باشند که ما با هیچ کشوری دشمنی نداریم، برداشت نمی‌شد. در قسمت اول، بحث استفاده از واژه دشمن بود و بحث دوم هم پرهیز از دشمن‌تراشی. اما در قسمتی از خاطرات آقای ظریف، مصاحبه‌کننده از ظریف درباره امکان برقرار روابط با آمریکا با حفظ اصول و ارزش‌ها می‌پرسد که نقل مستقیم این سؤال و جواب از صفحه 358 کتاب خاطرات ایشان خالی از لطف نیست:

«این امکان منطقی وجود دارد که ما ضمن حفظ اصول و ارزش‌هایمان، مدل خردمندانه‌ای از گفت‌و‌گو و دیالوگ را با تمامی قدرت‌ها از جمله آمریکا و اصولاً غرب داشته باشیم؟

حتماً می‌شود. ما اختلافات اساسی با آمریکا و غرب داریم، همان‌طور که تمام کشورها با یکدیگر اختلافات اساسی دارند، اما این دشمنی نیست، البته ممکن است گروه‌هایی باشند که هنوز نیاز به دشمن دارند، مخصوصاً در آمریکا، برای اینکه بتوانند سیاست‌های خودشان را پیش ببرند. آن‌ها دوستان ما نیستند و ما نباید ابزار و مهمات در اختیار آن‌ها بگذاریم.»

با مطالعه این عبارات، دیگر هیچ‌گونه شکی برای ما باقی نمی‌ماند که آقای ظریف آمریکا را به‌عنوان دشمن ایران قبول ندارد و فقط اعتقاد دارد که ما با آمریکا اختلاف اساسی داریم و هیچ دشمنی بین ما وجود ندارد، البته اگر دشمنی‌هایی نیز وجود دارد، مختص گروه‌هایی است که نیاز به دشمن دارد.

4. کسینجر: ظریف دشمن قابل‌احترامی است

اینکه نه از واژه دشمن استفاده کنیم و نه حتی در واقعیت نیز آمریکا را دشمن خودمان ندانیم، یک نگاه ساده‌اندیشانه و غیرواقع‌بینانه است. آقای ظریف اگر واقع‌بین هستند باید توجه داشته باشند که آمریکا قطعاً به دنبال دشمنی با ایران است و در اظهارات مسئولین این کشور، دشمنی با ایران روزانه چندین بار تکرار می‌شود. یکی از نکات جالبی که در همین کتاب آقای ظریف آمده، این است که هنری کیسینجر هنگامی که می‌خواسته محبت خود را به آقای ظریف نشان دهد و کتابش را به ظریف تقدیم کند، اول کتاب نوشته «تقدیم به دشمن قابل‌احترامم؛ محمدجواد ظریف». این بحث در مقدمه کتاب آقای سفیر و توسط تدوینگر کتاب نقل شده است. تدوینگر کتاب در صفحه 10 کتاب که مربوط به مقدمه آن است، نوشته است: «تلاش‌های مجدانه ظریف در دفاع از اهداف و ارزش‌های نظام جمهوری اسلامی و توانمندی او در اقناع همتایانش، بارها مقامات عالی نظام را به تحسین وی واداشت، اما این واکنش‌ها محدود به مرزهای ایران نمی‌شود. بسیاری از اهالی رسانه و شخصیت‌های بین‌المللی در این کار، خود پیشتاز و پیش‌قدم بوده‌اند. تجلیل باشکوه در روز خداحافظی ایشان در مقر سازمان ملل متحد و ایجاد صف طولانی از ملاقات‌کنندگان خارجی، شاهدی بر این مدعاست. کار بدان‌جا رسید که وزیر سابق امور خارجه آمریکا، هنری کیسینجر در تقدیم کتاب معروفش دیپلماسی به ایشان در صفحه اول کتاب می‌نویسد: تقدیم به دشمن قابل‌احترامم؛ محمدجواد ظریف.»

این عبارت کیسینجر نشان می‌دهد که او روابط دیپلماتیک خود با ظریف را حفظ کرده، اما در عین حال وی را دشمن خود می‌داند، اما جناب ظریف بارها در خاطراتش می‌گوید که نه از واژه دشمن استفاده می‌کنم و نه معتقدم که آمریکا با ایران دشمنی دارد.

5. نظر حضرت امام درباره دشمنی آمریکا

مقابله و دشمنی با آمریکا یکی از مهم‌ترین اصول انقلاب اسلامی است و در نگاه بزرگان جمهوری اسلامی، آمریکا مظهر استکبار است و استکبارستیزی یکی از شعارها و اصول اصلی انقلاب اسلامی است. حضرت امام(ره) بارها و بارها بر دشمنی ایران و آمریکا تأکید داشتند و این دشمنی را ناشی از خوی استکباری و ظالمانه این کشور می‌دانستند. در سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی و برای نشان‌دادن نگاه حضرت امام (ره) به دشمنی آمریکا نسبت به ایران، چند جمله‌ای از ایشان نقل می‌کنیم:

• ما تا آخر عمر علیه دولت آمریکا مبارزه می‌کنیم. (صحیفه امام، ج 12، ص 175)
• آمریکا دشمن شماره یک مردمِ محروم و مستضعفِ جهان است. (صحیفه امام، ج 13، ص 212)
• ما روابط با آمریکا را می‌خواهیم چه بکنیم. روابط ما با آمریکا، روابط یک مظلوم با ظالم است، روابط یک غارت‌شده با یک غارتگر است. (صحیفه امام، ج 7، ص 357)
• آمـریـکـا یـک تـروریـسـت بـالذّات دولتـى اسـت، که سرتاسر جهان را به آتش ‍ کشیده است. (صحیفه امام، ج 21، ص 398)
• اگـر آمـریـکـا و اسـرائیـل (لا اله الا الله) بـگـویـنـد مـا قبول نداریم؛ چرا که آن‌ها می‌خواهند سرِ ما کلاه بگذارند. آن‌ها که صحبت از صلح می‌کنند، می‌خواهند منطقه را به جنگ بکشند. (صحیفه امام، ج 15، ص 339)
• یـک جـریـانـى در کـار اسـت کـه آن جریان، انسان را از این معنى می‌ترساند بخواهد به‌طور خزنده، این کشور را باز هُل بدهد به طرف آمریکا. (صحیفه امام، ج 14، ص 437)
•  همه ملت ما، دشمن شماره اول خودش را امروز آمریکا می‌داند. (صحیفه امام، ج 10، ص 519)

6. موارد تاریخی از دشمنی آمریکا با ایران

برای اثبات دشمنی آمریکا با ایران و اینکه اختلافات ایران و آمریکا در حد یک اختلاف ساده نیست، به برخی از مهم‌ترین اتفاقات تاریخی خصومت‌آمیز واضح آمریکا در قبال ایران اشاره می‌کنیم.

• راه‌اندازی گروه‌هایی نظیر القاعده، داعش، طالبان، جندالله و ... برای مقابله با ایران.
• کودتای آمریکایی 28 مرداد 1332.
• حمایت صریح آمریکا از فتنه 78 و 88.
• کمک همه‌جانبه به صدام در زمان جنگ تحمیلی علیه ایران.
• حبس دارایی‌ها و اموال ایران در آمریکا پس از پیروزی انقلاب اسلامی.
•  حمایت از کودتای نوژه.
• تحریم اقتصادی از سال‌های اول انقلاب تاکنون به انحاء مختلف.
• حمله به کشتی مسافربری ایران در خلیج‌فارس.
• و هزاران اقدام ریز و درشت دیگر.

این اتفاقات- که تنها جزیی از خصومت‌های آمریکاست- نشان می‌دهد که آمریکا سال‌هاست در پی ضربه‌زدن به مردم ایران و نظام جمهوری اسلامی و برای رسیدن به اهداف خود از هیچ تلاشی دست برنمی‌دارد.

نتیجه‌گیری

برای نقد پیاده‌روی ظریف با کری می‌توان به ظواهر این اتفاق پرداخت و نقدهایی نسبت به این قضیه وارد کرد، اما با مراجعه به خاطرات آقای ظریف درمی‌یابیم که وی اصلا آمریکا را دشمن جمهوری اسلامی ایران قلمداد نمی‌کند و به‌صورت مبنایی دشمنی آمریکا با ایران را قبول ندارد و می‌توان گفت که ایشان چون اساسا، خصومت آمریکا نسبت به ایران را قبول ندارد، با وزیر خارجه این کشور هم به پیاده‌روی می‌رود و یا این پیاده‌روی برای وی معنای رفع خصومت نمی‌دهد، چون اصلا خصومتی وجود نداشته که بخواهد رفع شود، البته وی در صفحات مختلف خاطرات خود تأکید می‌کند که نبود دشمنی، به معنای وجود دوستی بین ایران و آمریکا نیست و این دو کشور اختلافات زیادی دارند که با اقدامات مقطعی حل و فصل نخواهد شد، اما تأکید زیادی هم دارد که این روابط خصومت‌آمیز نیست.