دیدبان: طی حدود یک سالی که تشکیل نهادهای رسمی در جمهوری اسلامی به طول انجامید، امورات این نظام به وسیلة ساختارهای که توسط حضرت امام(ره) طراحی شده بود، مدیریت می‌شد. این ساختارها که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به شورای انقلاب بود بر اساس ضرورت‌هایی که وجود داشت، ایجاد می‌شدند و بسیاری از آن‌ها نیز پس از رفع ضرورت، منحل شدند. در این مطلب به ساختارهایی که توسط حضرت امام(ره) برای اداره کشور قبل از تصویب قانون اساسی ایجاد شدند، اشاره می‌کنیم:

1- شورای انقلاب؛ پدر نهادهای جمهوری اسلامی

شورای انقلاب را می‌توان پدر نهادهای سیاسی در جمهوری اسلامی دانست. این شورا حدود یک ماه قبل از انقلاب و طی دستوری که امام به شهید مطهری داده بود، تشکیل شد و به صورت مخفیانه به جلسات خود ادامه داد. این شورا تا زمانی که دولت موقت در 15 بهمن تشکیل نشده بود، بسیاری از امور اجرایی را نیز انجام می‌داد، اما پس از تشکیل دولت موقت، بیشتر به مباحث قانون‌گذاری می‌پرداخت. امام خمینی(ره) طی پیامی که روز 22 بهمن 1357 به مناسبت پیروزی انقلاب صادر کردند، درباره این شورا نوشتند: «به موجب حق شرعى و بر اساس رأى اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامى ملت، شورایى به نام «شوراى انقلاب اسلامى» مرکب از افراد باصلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضاى این شورا در اولین فرصت مناسب معرفى خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصى شده است؛ از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالى را مورد بررسى و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد.»[1]

جلسات این شورا تا تیرماه 1359 برقرار بود و با تشکیل مجلس شورای اسلامی این شورا نیز تعطیل شد و این امر نشان می‌دهد که این شورا بیشتر در جایگاه قانون‌گذاری قرار داشته است، البته پس از استعفای دولت موقت که در پی تسخیر لانه جاسوسی اتفاق افتاد، برخی از اعضای شورای انقلاب وارد فضای اجرایی شدند و برخی مسئولیت‌های دولت را بر عهده گرفتند مثل آقای هاشمی رفسنجانی که سرپرست وزارت کشور شد، اما صبغه و کارویژه اصلی این شورا، همان بحث قانون‌گذاری بود.

2- دولت موقت؛ قوه مجریه جمهوری اسلامی

پس از تشکیل شورای انقلاب، نیاز زیادی به یک قوه اجرایی وجود داشت و طی حکمی که حضرت امام در تاریخ 15 بهمن 1357 به مهندس بازرگان دادند، این نهاد تشکیل شد.

حضرت امام در حکم خود به مهندس بازرگان آورده بودند:

«جناب آقاى مهندس مهدى بازرگان‏

بنا به پیشنهاد شوراى انقلاب، برحسب حق شرعى و حق قانونى ناشى از آراى اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که طى اجتماعات عظیم و تظاهرات وسیع و متعدد در سراسر ایران نسبت به رهبرى جنبش ابراز شده است، و به موجب اعتمادى که به ایمان راسخ شما به مکتب مقدس اسلام و اطلاعى که از سوابقتان در مبارزات اسلامى و ملى دارم، جنابعالى را بدون در نظر گرفتن روابط حزبى و بستگى به گروهى خاص، مأمور تشکیل دولت موقت مى‏نمایم.»[2]

این دولت وظیفه اداره امور کشور، برگزاری رفراندوم جمهوری اسلامی، تغییر نظام سیاسی، تشکیل مجلس مؤسسان و تدوین قانون اساسی را بر عهده داشت و وزرای آن نیز پس از تأیید شورای انقلاب و امضای حضرت امام در تاریخ 3 اسفند 1358 شروع به کار کردند.

نکته مهمی که درباره شورای انقلاب و دولت موقت وجود دارد، این است که حضرت امام مشروعیت هر دوی این نهادها را به واسطه ولایتی دانستند که از سوی شارع به ایشان تفویض شده است و اطاعت از دولت موقت را یک اطاعت شرعی دانستد. ایشان یک روز پس از انتصاب دولت موقت در سخنرانی خود در مدرسه علوی درباره مشروعیت این دولت فرمودند: «من باید یک تنبه دیگرى هم بدهم و آن اینکه من که ایشان [مهندس بازرگان] را حاکم کردم، یک نفر آدمى هستم که به واسطه ولایتى که از طرف شارع مقدس دارم، ایشان را قرار دادم. ایشان را که من قرار دادم واجبُ‌الْاتِّباع است، ملت باید از او اتّباع کند. یک حکومت عادى نیست، یک حکومت شرعى است؛ باید از او اتّباع کنند. مخالفت با این حکومت مخالفت با شرع است، قیام برعلیه شرع است. قیام برعلیه حکومت شرع جزایش در قانون ما هست، در فقه ما هست و جزاى آن بسیار زیاد است.»[3]

3- دادگاه انقلاب؛ رکن قضایی جمهوری اسلامی

پس از تشکیل شورای انقلاب و دولت موقت، احساس نیاز شدیدی به یک نهاد قضایی وجود داشت و بسیاری از سران رژیم پهلوی بدون هیچ‌گونه مزاحمت و دادگاهی به خارج از کشور گریختند. بر همین اساس، طی روزهای اولیه انقلاب، حضرت امام طی حکمی به آقای خلخالی، ایشان را مأمور تشکیل دادگاه انقلاب کرد. در حکم حضرت امام آمده بود: «به جنابعالى مأموریت داده مى‏شود تا در دادگاهى که براى محاکمه متهمین و زندانیان تشکیل مى‏شود، حضور به هم رسانده و پس از تمامیت مقدمات محاکمه، با موازین شرعیه حکم شرعى صادر کنید.»[4]

در کنار آقای خلخالی، حضرت امام، دادستان کل انقلاب را نیز منصوب کردند و آقای مهدی هادوی را برای این سمت در نظر گرفتند.[5]

4- کمیته انقلاب؛ مهم‌ترین نهاد امنیتی

در بحبوحه انقلاب، ناامنی‌ها و بی‌نظمی‌های زیادی در کشور به وجود آمد و مردم به پادگان‌ها حمله کردند و بسیاری از سلاح‌ها و ادوات نظامی در دست مردم بود. از سوی دیگر ارتش شاهنشاهی نیز منحل شده بود و هنوز نیروهای انقلابی نتوانسته بودند ارتش جدیدی سازماندهی کنند. در این اوضاع نیاز به یک نهاد که بتواند نظم و امنیت را در کشور برقرار کند، به شدت احساس می‌شد. لذا، حضرت امام‌ در ۲۳ بهمن ۱۳۵۷ و تنها یک روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی در پیامی به ملت ایران فرمودند: «لازم است مردم هرچه زودتر از خیابان‌ها به مساجد و مراکز اجتماع بروند و به فرمود‌ة علمای اعلام و خطبای محترم گوش دهند و برعلمای بلاد است که به مساجد و مراکز عمومی تشریف برده و مردم را دعوت به صلاح و سداد کنند و از اعمال خلاف شرع و خلاف مسیر نهضت به شدت جلوگیری نمایند.»[6]

پس از دستور امام، کمیته‌های انقلاب اسلامی در مساجد سراسر کشور تشکیل و در زمینة تأمین امنیت کشور به ویژه تهران مشغول به کار شدند.[7] این نهاد در ابتدا با استفاده از یک شورا و با مسئولیت آیت‌الله مهدوی کنی شروع به کار کرد. در شورای مرکزی کمیته آقایان: عسگراولادی، بهزاد نبوی، مرتضی الویری، یوسف فروتن و ... حضور داشتند.[8]

5- سپاه؛ نیروی نظامی برای پاسداری از انقلاب

قبل از تأسیس سپاه چهار گروه فعالیت داشتند که به دلیل تداخل در کارهای آنان قرار شد این گروه‌ها به صورت یک گروه متشکل درآیند. این چهار گروه عبارت بودند از:

گروه ۱ ـ تشکیلاتی با نام «گارد ملی» بود که دولت موقت آن را به عنوان ابزاری برای اعمال حاکمیت بر کشور ایجاد کرد. گروه ۲ ـ شامل عده‌ای از عناصر مسلمان و انقلابی از جمله عده‌ای از زندانیان سیاسی پیش از انقلاب بود که باهدف حراست از دستاوردهای انقلاب اسلامی و مقابله با توطئه‌های مسلحانة احتمالی عناصر رژیم سلطنتی و نیز به منظور خنثی‌کردن تهدیدهای مسلحانة سازمان‌های معاند نظام تشکیل شد که در پادگان جمشیدیه مستقر شدند و برای اعضای خودشان برنامه‌های آموزشی به اجرا گذاشتند. گروه ۳ ـ شاخه‌ نظامی سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی بود که بعدها با تأسیس سپاه پاسداران به آن پیوستند و گروه 4- افراد زیر نظر حجت‌الاسلام محمد منتظری بودند. این گروه که نام پاسا را برگزیده بود، عده‌ای از عناصر مبارز بودند که پیش از انقلاب به منظور مبارزه با رژیم شاه در لبنان دوره‌های چریکی گذرانده بودند. این گروه در گارد دانشگاه مستقر شده بود و به صورت نیروی نظامی انقلابی عمل می‌کرد.

از این گروه‌های چهار‌گانه، محسن رضایی، محسن رفیق‌دوست و عباس دوزدوزانی به عنوان نماینده در اواخر فروردین ۱۳۵۸ به دیدار امام در قم رفتند تا حکم تأسیس سپاه را از امام بگیرند. امام در آن دیدار ایجاد یک نیروی مسلح مکتبی مستقل از دولت برای پاسداری از انقلاب اسلامی را مورد تأکید قرار دادند و خطاب به حاضران، عملاً دستور تشکیل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را زیر نظر شورای انقلاب صادر کردند. در پی این فرمان، گروه دوازده ‌نفره، اساسنامه‌ای را در9 ماده و9 تبصره تهیه کرده و به تصویب شورای انقلاب رساندند. به دنبال آن شورای فرماندهی سپاه تشکیل گردید و اعضای آن احکام خود را از شورای انقلاب دریافت کردند و در ۲ اردیبهشت ۱۳۵۸ سپاه پاسداران با انتشار بیانیه‌ای، موجودیت خود را به طور رسمی اعلام کرد.[9]

6- ساختارهایی برای کمک به مستضعفان

یکی از شعارهای اصلی انقلاب اسلامی، حمایت از مستضعفین است و در سخنان امام بحث حمایت از مستضعفین به وفور یافت می‌شود. بر این اساس در سال‌های اولیه انقلاب تلاش زیادی شد تا نهادهایی برای کمک و حمایت از مستضعفین ایجاد شود. یکی از مهم‌ترین این نهادها کمیته امداد امام خمینی(ره) بود. حکم تشکیل این کمیته را امام خمینی (ره) در تاریخ 19 اسفند به نام آقایان کروبی،‌ عسگراولادی و شفیق زدند.

از دیگر نهادهایی که برای خدمت به محرومین ایجاد شد،‌ جهاد سازندگی بود. این نهاد انقلابی در اوایل انقلاب توسط جوانان هر منطقه ایجاد شد و خدمت به مناطق محروم را در سرلوحه کارهای خودش قرار داد. حضرت امام از روزهای اول انقلاب در صحبت با تمامی اقشار بر روی سازندگی کشور تأکید فراوانی داشتند و بر همین اساس بود که در تاریخ 26 خرداد 1358 حکم رسمی حضرت امام برای ایجاد جهاد سازندگی ابلاغ شد. حضرت امام در این حکم آورده بودند: «باید ما بگوییم یک جهاد سازندگى، موسوم کنیم این جهاد را به «جهاد سازندگى» که همه قشرهاى ملت، زن و مرد، پیر و جوان، دانشگاهى و دانشجو، مهندسین و متخصصین، شهرى و دهاتى، همه باهم باید تشریک مساعى کنند و این ایران را که خراب شده است بسازند.»[10]

از دیگر نهادهایی که برای رفع محرومیت پس از انقلاب تأسیس شد می‌توان به بنیاد مسکن انقلاب اسلامی و حساب صد امام و بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی نام برد.

7- ساختارهای مرتبط با شئون مرجعیت امام خمینی(ره)

برخی از ساختارهایی که پس از انقلاب اسلامی ایجاد شد، مرتبط با شأن مرجعیت و روحانیت حضرت امام بود. این ساختارها که در بسیاری موارد راهگشا نیز بود،‌ بیشتر مربوط به انتصاب ائمه جمعه و جماعات، اجازه در امور حسبیه و سرپرستی حوزه‌های علمیه و اوقاف بود. برای مثال برخی از این ساختارها را ذکر می‌کنیم:

1. حکم انتصاب آیت‌الله دستغیب به امامت جمعه شیراز در تاریخ 9 مرداد 1358؛
2. حکم تأیید آیت‌الله خوانساری برای امام جماعت مسجد بازار تهران در تاریخ 7 اسفند 1357؛
3. حکم انتصاب آیت‌الله واعظ طبسی به سرپرستی آستان قدس در تاریخ 25 بهمن 1357؛
4. حکم انتصاب آیت‌الله امامی کاشانی به سرپرستی مدرسه سپهسالار در تاریخ 29 بهمن 1357.
5. و ...

نتیجه‌گیری

هر انقلابی که رخ می‌دهد، بی‌نظمی‌ها و بهم‌ریختگی‌های زیادی به وجود می‌آید. این بی‌نظمی‌ها و شورش‌ها در انقلاب ما بسیار کم بود و امنیت و نظمی که وجود داشت همگی مرهون ساختارهایی است که حضرت امام و دیگر بزرگان نظام ایجاد کردند. به نظر دیدبان مبنای ایجاد این ساختارها، همان‌گونه که حضرت امام فرمودند، ولایتی است که از جانب شارع به ایشان تفویض شده است و ایشان بر اساس ولایتی که داشتند به رتق‌وفتق امور پرداختند تا اینکه قانون اساسی تصویب شد و ساختارهای نظام جمهوری اسلامی بر اساس قانون اساسی تشکیل شد.