دیدبان: عربستان سعودی حدود 85 درصد از شبه جزیره‌ی عربستان را تشکیل می‌دهد و با کشورهای عراق، اردن، کویت، امارات متحده عربی قطر، عمان، یمن هم‌مرز است. عربستان سعودی با ۲٫۱۴۹ میلیون کیلومتر مساحت بزرگترین کشور غرب آسیا و دومین کشور بزرگ عرب‌نشین (از نظر مساحت) پس از الجزایر است.
عربستان از چند جهت دارای اهمیت ژئوپلتیک است: اول و مهم‌تر از همه داشتن بزرگترین تولیدکننده نفتی و چهارمین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان، دوم قرار گرفتن در منطقه استراتژیک و پر تحول خاورمیانه به طوری که در دکترین امنیت دو ستونی نیکسون این کشور به عنوان دومین ستون پس از ایران تعیین می‌شود و همیشه به عنوان یکی از متحدین و شرکای اصلی آمریکا در منطقه محسوب می‌شده است، سوم قرار گرفتن در میان دوآبراه مهم جهان، خلیج فارس و دریای سرخ، چهارم قرارگرفتن حرمین شریفین، خانه خدا و حرم حضرت رسول(ص) در این کشور، چهارم سنی مذهب بودن این کشور و اینکه در دکترین سیاست خارجی آمریکا سدی در مقابل نفوذ ایران در کشورهای اسلامی باشد و بتواند ضریب امنیتی اسرائیل را بالا ببرد و موارد دیگر از این دست که در این نوشته مجال پرداختن به آن نیست. آن‌چه ما در این مجال قصد پرداختن به آن را داریم بررسی اقتصاد عربستان است. اهمیت این موضوع از آنجا ناشی می‌شود که در ادامه گسترش نفوذ ایران در منطقه در پی حوادث سوریه، عراق، لبنان و تا حدودی یمن، عربستان که منافع خود را در خطر می‌دید با چراغ سبز آمریکا بر آن شد تا با حربه نفت و کاهش قیمت آن به اقتصاد ایران ضربه بزند و از روند رو به رشد نفوذ ایران در منطقه جلوگیری کند. حال باید منتظر ماند و دید که ریاض تا چه حد در این نبرد منطقه‌ای موفق خواهد بود؟ و این کاهش قیمت نفت بر اقتصاد خودش که مانند ایران تکیه زیادی بر نفت دارد چه آثاری خواهدداشت؟
سیستم اقتصادی
سیستم اقتصادی این کشور به سمت بازار آزاد و گسترش نقش بخش خصوصی پیش می‌رود. در سال‌های اخیر این کشور به جذب سرمایه‌گذاری خارجی مبادرت کرده به گونه‌ای که در بسیاری از بخش‌های اقتصادی به خصوص نفت متکی به سرمایه‌گذاری کشورهای غربی و ژاپن است. از همین‌رو در بسیاری از بخش‌های اقتصادی، مدیریت غربی سهم قابل توجهی دارد اقتصاد این کشور بیشتر مبتنی بر نفت است. حدود 9 میلیون کارگر خارجی در عربستان مشغول به کار هستند که با شدت گرفتن نرخ بیکاری دولت شروع به اخراج آنان کرده است.
منابع درآمدی عربستان
نفت
با شنیدن نام اقتصاد عربستان اولین چیزی که به ذهن می‌رسد درآمدهای نفتی آن است. عربستان در حدود یک چهارم ذخایر نفتی جهان را در اختیار دارد. تولید نفت این کشور به دوازده میلیون بشکه در روز می‌رسد و حتی گفته شده توانایی آن را دارد که تولید نفتش را تا به شانزده میلیون بشکه در روز برساند. ذخایر نفت عربستان، حدود 160میلیارد بشکه تخمین زده شده است که شامل یک چهارم ذخایر موجود دنیا و بیش از یک سوم کل اپک می شود. بعضی از بررسی‌های دیگر، ذخایر نفت این کشور را 250 میلیارد بشکه برآورد کرده است. فروش نفت 75% درآمد کشور، 40% تولید ناخالص داخلی و 90% درآمد حاصل از صادرات را تشکیل می‌دهد. علاوه بر داشتن یک چهارم از نفت کل دنیا، احداث خط لوله نفت از ساحل خلیج فارس به ساحل دریای سرخ و لنگر اندازی نفتکش‌های کشورهای مختلف جهان در بنادر این کشور بر اهمیت استراتژیک این کشور افزوده است و در روابط منطقه‌ای و بین الملل قدرت مانور زیادی به آن بخشیده است.
افزایش قیمت نفت در سال‌های اخیر موجب شده از سال 2002 تا کنون این کشور هر سال مازاد بودجه را تجربه کند و رشد اقتصادی بالایی را در بین کشورهای منطقه داشته باشد. عربستان بواسطه درآمد زیادش از نفت، حدود 2/5 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را برای کمک به توسعه کشورهای دیگر اختصاص داده است و به کشورهای فقیر منطقه کمک‌های بلاعوض زیادی می‌کند و آنها نیز مجبور می‌شوند در سیاست خارجی خود تابع عربستان باشند. برای مثال 100 میلیون دلار به بازسازی لبنان، 208 میلیون دلار به فلسطینیان و کشورهای آسیب دیده از سوانح طبیعی کمک کرد. به این‌ها باید کمک به اخوان‌المسلمین مصر، مدارس وهابی در سراسر دنیا و.. را اضافه کرد. این کمک‌ها باعث شده است که برخی این کشور را دومین کشور وام‌دهنده دنیا بنامند. در بخش گازی نیز عربستان چهارمین ذخایر گازی جهان را در اختیار دارد.
درآمدهای غیر نفتی
بعد از نفت و گاز مهم‌ترین منبع درآمد عربستان صنعت توریسم و گردش‌گری مذهبی است که بدلیل وجود بیت الله الحرام و حرم مطهر پیامبر گرامی اسلام(ص) است. سفر هرساله حجاج به بیت الله الحرام علاوه بردرآمدهای ناشی از اسکان و اقامت در آمدهایی نیز در زمینه فروش کالاهای داخلی به همراه دارد. روزنامه سعودی درآمد این کشور از حج در سال میلادی 2013 را 20 میلیارد دلار اعلام کرد در حالی که چندی پیش سایت العربیه درآمد حاصل از موسم حج امسال (بدون احتساب عمره) را 32 میلیارد ریال عربستان (معادل 8 ونیم میلیارد دلار) اعلام کرده بود.
از دیگر منابع درآمدی عربستان که سهم کمی از اقتصاد این کشور دارد ولی در سال‌های اخیر به دلیل نوسانات و بحران‌های نفتی، دولت سعودی درصدد برآمده است تا سهم آن را افزایش دهد میتوان به صنعت پتروشیمی، معادن، صادرات محصولات کشاورزی مثل گندم، جو اشاره کرد.
موشک های بالستیک چینی در راه عربستان
بودجه نظامی
نکته قابل توجه در اقتصاد عربستان بودجه نظامی این کشور است. بنابر آمار، عربستان سعودی طی سال 2013 میلادی با اختصاص 67 میلیارد دلار برای مخارج نظامی و خرید جنگ‌افزار، جایگاه چهارمین کشور جهان از نظر حجم بودجه نظامی را از آن خود کرد. این مخارج نسبت سال 2012 رشد 14 درصدی را تجربه کرده است و به این ترتیب کل بودجه نظامی آن از ژاپن و انگلیس هم بیشتر شده است و تنها از بودجه نظامی سه کشور چین، آمریکا و روسیه کمتر است.(1)
ثروت افسانه‌ای آل سعود
عربستان از معدود حکومت‌های پادشاهی و موروثی جهان معاصر است بر اساس سنت سیاسی این کشور برخلاف دیگر نظام‌های پادشاهی که از پدر به پسر منتقل می‌شود، قدرت میان پسران عبدالعزیز دست‌به‌دست می‌شود و پس از آخرین فرزند به‌ناچار حکومت به نسل دوم منتقل می‌شود.
تعداد شاهزاده‌های سعودی حدود هفت هزار نفر برآورد می‌شود البته بدون احتساب زنان این خاندان. شایعات زیادی در مورد ثروت هنگفت این خاندان شنیده می‌شود اما آن‌چه مسلم است این خاندان به طور مطلق قدرت سیاسی را در دست دارند و به تبع آن بر تمام منابع مالی عربستان سیطره دارند. چندی پیش سایت روسی آکادمیک در گزارشی ثروت آل سعود را 1000 میلیارد دلار اعلام کرده بود و این مقدار نزدیک دو برابر تولید سالانه ملی این کشور است که بالغ بر 600 میلیارد دلار است.
گفته می‌شود به هر یک از شاهزادگان سعودی در هنگام تولد یک زمین چهل‌هزار متری هدیه داده می‌شود. شاهزادگان و نوه‌های سعودی هر یک به نسبت نزدیکی به عبدالعزیز حقوق ماهیانه دریافت می‌کنند بدین ترتیب که فرزندان عبدالعزیز که 36 پسر هستند هر یک 270 هزار دلار ماهانه دریافت می کنند. نوه های وی 27 هزار دلار، فرزندان آنها هر یک 13 هزار دلار و فرزندان این نوادگان نیز 8000 دلار دریافت ماهانه دارند.(2)
در فضای مجازی نیز عکس‌ها و مدارک زیادی در مورد کاخ‌ها، اتومبیل‌ها لوکس، هواپیماهای اختصاصی، حساب های بانکی خارج از کشور و... از شاهزادگان سعودی منتشر شده است به طوری برخی که آنها را جزو ثروتمندترین افراد دنیا می‌دانند.
همه این حاتم بخشی‌ها به این دلیل است که پادشاهی که در راس هرم قدرت قرار میگیرد، برای در امان ماندن از توطئه دیگر شاهزاده‌ها برای کسب قدرت و جلب حمایت آنها، مجبور است به آنها باج بدهد.
فقر، بیکاری، مسکن؛ مشکلات اصلی مردم عربستان
با شنیدن ثروت نفتی عربستان و درآمدش از حج شکی برای انسان باقی نمی‌گذارد که همه مردم عربستان در رفاه و آسایش کامل به سر می‌برند اما غافل از اینکه این ثروت به جیب اقلیتی به نام سعودی‌ها می‌رود نه مردم عادی.
فقر از مهم‌ترین معضلاتی است که مردم عربستان با آن دست و پنجه نرم می کنند، بر اساس گزارش کمیته ملی مبارزه با فقر عربستان حدود 39 درصد مردم این کشور زیر خط فقر زندگی می‌کنند.(3)
با این که عبدالله بن عبدالعزیز در زمان حیاتش دستور داده بود تا نیم میلیون واحد مسکونی برای عربستانی‌ها ساخته شود اما به نظر می‌رسد خبری از اجرایی شدن آن نیست و60 درصد مردم که حدود 20 میلیون نفر را شامل می‌شود در خانه‌های استیجاری زندگی می‌کنند. مهم‌ترین مشکل در این زمینه کاهش عرضه در بازار مسکن و افزایش مستمر اجاره بها است. اجاره بها در این کشور سالیانه 7 تا 10 درصد افزایش را تجربه می‌کند. مسکن تنها مشکل قشر کم‌درآمد و ضعیف نیست بلکه اقشار متوسط جامعه هم از خرید مسکن عاجز می‌باشند.
یکی دیگر از دغدغه‌های اقتصادی جوانان کشور نفت‌خیز عربستان اشتغال است. بر اساس آمار رسمی نرخ بیکاری در این کشور حدود 8/11 درصد این در حالی است که طبق برآوردهای مرکز آمار عربستان حدود 10میلیون تبعه خارج در این کشور شاغل هستند.
افزایش تورم در عربستان
با این حجم ثروت عربستان و افزایش فعالیت‌های اقتصادی‌اش انتظار می‌رود که بتواند بازار مال داخل کشورش را کنترل کند ولی اجرای سیاست‌های محافظه‌کارانه و لیبرالی آمریکایی باعث شده طی دو دهه گذشته ارزش ریال عربستان روند نزولی طی کند و تورم و رکود بی سابقه‌ای بر اقتصاد این کشور حاکم شود. اقتصاد عربستان طی دو دهه گذشته و در پی آغاز بحران اقتصاد جهانی، با رکود بی‌سابقه‌ای مواجه بوده، به طوری که تورم در دو حوزه کالا و خدمات حدود 400 درصد اعلام شده است، این در حالی است که حقوق کارمندان و شهروندان سعودی طی این سال‌ها به طور میانگین تنها 66 درصد افزایش یافته است.
نتیجه گیری
با آن که حداقل در ظاهر دوره پادشاهی‌های مطلقه و مستبد در دنیای معاصر به پایان رسیده است اما در عربستان هنوز پادشاه، آن هم به سبک قرون گذشته بر مردم حکومت می‌کند و بر تمام شئون مردم دخالت می‌کند. خاندان آل سعود با در اختیار داشتن امتیاز فروش نفت توانسته ثروت افسانه‌ای به هم بزند. به نظر دیدبان این در حالی است که مردم عادی در این کشور در وضعیت اسفباری زندگی می‌کنند و بعضی از آنان از امکانات اولیه برای زندگی برخوردار نیستند. این نابرابری‌ها در کنار خواست‌های سیاسی مردم برای مشارکت در قدرت، سبب نارضایتی‌های زیادی در بین مردم عربستان شده است. با این ملک عبدالله شاه سابق این کشور امتیازات و یارانه‌هایی را برای خاموش کردن آتش اعتراضات اختصاص داد اما به نظر می‌رسد تبعیض نهادینه در ساختار اجتماعی این کشور تهدیدی است که بنیان آل سعود را به خطر می‌اندازد.
منابع:
1. http://www.tasnimnews.com/Home/Single/337852
2. http://qudsonline.ir/detail/News/54462
3. http://www.yjc.ir/fa/news/4798242/39