نویسنده: مصطفی حکمتیان

دیدبان: لیبی از زمان سقوط رژیم معمر قذافی تاکنون با بحران داخلی و بی ثباتی سیاسی روبرو شده و دولت مرکزی قادر به کنترل گروه‌های شبه نظامی و خلع سلاح آنها نشده است. پس از تغییرات بنیادین در تونس، مصر و سایر کشورهای شمال آفریقا، لیبی قربانی درگیری منطقه‌ای شده است. میتوان گفت کشور لیبی به عرصه‌ای برای تسویه حساب‌های منطقه‌ای تبدیل شده است. این موضوعی است که «محمد الدایری» وزیر خارجه لیبی نیز به آن اذعان دارد. از طرف دیگر بررسی مداخله نظامی مصر به عنوان یک کشور قدرتمند در عرصه منطقه‌ای در امور داخلی کشور لیبی منوط به فهم روابط تاریخی دو کشور می باشد.

کشتی لیبی پس از مصر سوار موج بیداری اسلامی شد

شناخت روابط سیاسی، دیپلماتیک، فرهنگی، اجتماعی و امنیتی دو کشور مسلماً در روابط نظامی دو کشور نقش موثر و مستقیمی ایفا می کند.در این بین پس از رخداد تاریخی بیداری اسلامی در کشورهای شمال افریقا، تغییر و تحولات زیادی در این کشورها رخ داده و مصر در بین این کشورها همچنان سرامد می باشد.تجربه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و روی کارآمدن رئیس جمهور به ظاهر اسلام گرای مرسی و پس از آن کودتای نظامی سیسی و تحولات دیگری که مصر را سرآمد جهان عرب کرده است منجر شده است که مسئولان مصری به خود اختیار دخالت نظامی در کشور بیگانه ای مانند لیبی را به خود بدهند. طبق برخی گزارش ها چندی پیش جنگنده های مصری مواضع نیروهای انصار الشریعة را در بنغازی لیبی بمباران کردند، حملاتی که طی دو ماه اخیر سابقه داشته است.همچنین هم اکنون درگیری های شدیدی بین نیروهای وابسته به خلیفه حفتر و نیروهای اسلام گرا برای تسلط بر بنغازی در جریان است.

لیبی در ردیف آخرین کشورهای عربی است که در سال 2011 در موج بیداری اسلامی حرکت خود را آغاز کرد.هم اکنون نیز حرکت اصلاحی انقلاب را با الگوگیری از مصر برای بازگشت نظامیان به قدرت آغاز نموده است.با این تفاوت که متغیرهای صحنه لیبی به دلایل متعدد با مصر متفاوت است. فقدان رهبری کاریزماتیک و شعارهای اصولی در ادامه حرکت انقلاب خلاء جدی ایجاد کرد. در نتیجه انقلابیون حقیقی لیبی در اولین سالگرد پیروزی انقلاب لیبی شعار ضرورت انقلاب دیگر را برای اصلاح مسیر انقلاب مطرح کردند. زیرا سوار شدن بر موج انقلاب از طرف کشورهای عربی تندرو (قطر، عربستان و امارات) بر بستر اخوان و سلفی های فکری و جهادی از یک سو و یازسازی و یارگیری و مانور القاعده در لیبی مسیر انقلاب مردمی را متأثر از مطالبات خود نمودند و عملاً انقلابیون حقیقی را از صحنه انقلاب خارج کردند.پس از کودتا در مصر نیروهای اخوان در انزوا قرار گرفتند و جبهه عربی نیز در لیبی نه تنها به دلیل حمایت عربستان و امارات از کودتای مصر و قطر از اخوان تقسیم شدند، بلکه عملاً در مقابل هم قرار گرفتند، درنتیجه موضع جریان تند عربی- سلفی در لیبی تضعیف شد و عملکرد تلخ آنها نیز زمینه مردمی را برای تغییر فراهم نمود. نظامیان لیبیایی که مغضوب تندروها بودند و در سال گذشته نیز حدود 500 نفر از آنها قربانی ترورهای کور در منطقه بنغازی شدند، زمینه را برای بازگشت قدرتی که بتواند پیام آور امنیت و ثبات باشد را فراهم نمودند و به این ترتیب بود که سرلشکر خلیفه حفتر که از معارضین قذافی بود در صدد ایجاد ساز و کار نظامی برای بازگشت به قدرت برآمد.وی با فراخوان نظامیان انقلابی و ارتباط با قبایل و احزاب سازماندهی پنهان خود را آغاز کرد.

در شرایط فعلی دو صف بندی در لیبی قابل مشاهده  است:

1.صف بندی نظامی: این صف بندی میان جریان حفتر و تندروها با دخالت و حمایت آشکار قطر است.

2.صف بندی سیاسی: در حال حاضر قدرت سیاسی حاکم بر لیبی را کنگره و دولت عبدالله الثنی تشکیل می دهند.

به طور کلی می توان گفت حرکت حفتر در لیبی از مصر الهام گرفته است.البته لیبی ارتش ندارد و این موضوعی است که در زمان قذافی نیز صادق بوده است.به رغم تنشهای اخیر در روابط مصر و لیبی، در حال حاضر حدود 400 لیبیایی به عنوان دانشجو در دو دانشکده علوم نظامی در قاهره و پدافند هوایی در اسکندریه تحصیل می کنند.اعزام این گروه به مصر و نیز گروه های دیگر به چند کشور اروپایی و عربی به منظور تشکیل هسته اولیه ارتش لیبی صورت گرفته است. حفتر از انقلابیون ضد قذافی است که برای پیروزی انقلاب لیبی جنگیده است.حفتر یک جریان بین اسلامی‌های تندرو و جریان های لیبرال و طرفداران قذافی است که تلاش می کند خودش را به مصر مرتبط کند ولی مصری ها نیز از نزدیک شدن حفتر به آنها خشنود نیستند.

چندی پیش علی زیدان نخست وزیر لیبی به مصر سفر کرد و در حالی با عبد الفتاح السیسی، وزیر دفاع وقت مصر ملاقات کرد که سیسی با لباس نظامی عملیاتی به دیدار او رفته بود.برخی کارشناسان معتقد بودند که السیسی تلاش داشته تا با این عمل غیرعرف دیپلماتیک خود در استقبال از یک شخصیت سیاسی غیرنظامی، این پیام را به داخل لیبی ارسال کند که ارتش مصر آماده است با هرگونه تهدید امنیت ملی از جانب همسایه غربی به شکل جدی مقابله کند؛ به ویژه در زمینه قاچاق سلاح و ورود عناصر تندروی اسلام گرا از لیبی به مصر.فهم چرایی دخالت مصر در لیبی منوط به خواندن سیر تاریخی این دو کشور می باشد که در ادامه اشاره می شود.

سابقه تاریخی مصر و لیبی

مسئولان کشور لیبی، مصر را به عنوان همسایه ای یاد می کنند که با آنها پیوندهای تاریخی بسیاری دارد.همچنان که سفر هیئت لیبیایی به مصر بنا به درخواست «عبدالفتاح السیسی» رئیس جمهور مصر، چندی پیش صورت گرفت. اما با نگاهی به گذشته نه چندان دور دو کشور مصر و لیبی متوجه خواهیم شد که زمینه های تنش بین دو کشور وجود داشته است که به مهم ترین آنها اشاره می شود:

احمد قذاف الدم،  پسر عموی قذافی که در مصر  تبرئه شد

تبرئه پسر عموی قذافی در مصر

قبل از سرنگونی رژیم معمر قذافی  فردی به نام "احمد قذاف الدم" مامور پیگیری روابط قاهره-طرابلس بوده است که با آغاز انقلاب لیبی در فوریه 2011 اعلام کرد که از تمام مناصبش استعفا داده و به مصر رفته است. پس از چندی مقامات مصری احمد قذاف الدم را به درخواست مقامات لیبی به اتهام جعل اسناد بازداشت کردند، ولی سرانجام دستگاه قضایی مصر حکم برائت وی را صادر کرد.تبرئه وی درحالی صورت گرفت که بسیاری از تیره شدن روابط میان مصر و لیبی خبر دادند و حتی طرابلس اعلام کرده روابطش را با مصر تعلیق کرده است.

ربایش سفیر مصر

چندی پیش برخی شبکه ها نظیر الجزیره، الیوم السابع و غیره اعلام کردند که سفیر مصر در لیبی ربوده شده است.اما شبکه خبری العربیه به نقل از منابعی در لیبی این خبر را تکذیب و اعلام کرد که افراد مسلح با حمله به منزل یکی از کارمندان بخش اداری سفارت مصر در لیبی، وی را ربودند.این خبر جدای از صحت و سقم آن، نشاندهنده فضای ناآرام بین مصر و لیبی است و اینکه برخی از افراد با ایجاد جنگ روانی و جنگ رسانه ای از فضای تاریک روابط مصر و لیبی سود می برند.

لغو پروازهای مصر به لیبی

چند ماه پیش مقام های فرودگاه قاهره به دلایل امنیتی کلیه پروازهای لیبی را لغو کردند.در این خصوص خبرگزاری رسمی لیبی موسوم به لانا اعلام کرد: "بسته شدن حریم هوایی پس از آن صورت گرفته است که دولت لیبی اعلام کرد :"جنگنده های ناشناسی به مواضع گروه‌های مسلح در طرابلس حمله کرده اند.گروه های مسلح برای در اختیار گرفتن شهر طرابلس پایتخت لیبی با یکدیگر می جنگند."

اشاره ای به قدرت نظامی مصر

یکی از مهم ترین علل مداخله نظامی مصر در لیبی قدرت نظامی مصر است.به طور کلی عواملی مثل تعداد جمعیت، تعداد نیروهای ارتش، تجهیزات نظامی و بودجه ارتش در ارزیابی و ردهبندی ارتشهای جهان ملاحظه میشود.سایت آمریکایی" global fire power" که متخصص امور نظامی است در یک رده بندی جدیدی ده ارتش قوی عربی را در  سال ۲۰۱۴ اعلام کرد و در آن ارتش مصر جایگاه نخست ارتش های کشور عربی و جایگاه دهم جهانی را به دست آورد.این سایت در تبیین انتخاب ارتش مصر به عنوان قوی ترین ارتش منطقه می نویسد: با وجود درگیری های داخلی اخیر مصر اما این کشور توانسته است انسجام ارتش خود را حفظ کند و قوی و قدرتمند در عرصه عربی و آفریقا باقی مانده است. علاوه بر این قدرت نظامی مصر به تعداد سربازان آن بر می گردد که ۴۶۸ هزار نفر هستند و علاوه بر این نیروهای ذخیره نیز دارد که می توانند نبرد کنند. موقعیت جغرافیایی مصر به عنوان مرکز خاورمیانه و دورازه آسیا تا آفریقا و ارتباط آن با کشورهای اطراف از دیگر عوامل قدرت این کشور محسوب می شود. تعداد تانک های مصر به ۴۴۸۷ و زرهی های آن به ۹۶۴۶ عدد می رسد. این کشور ۸۶۳ هواپیماهای جنگی، ۲۰۰ هلیکوپتر و ۲۲۱ واحد دریایی دارد.

البته واضح است که قسمتی عمده قدرت نظامی مصر به صورت عاریه ای و به واسطه کمک های نظامی و غیرنظامی آمریکا به این کشور میباشد که هرساله توسط کنگره آمریکا و با امضای رئیس جمهور ایالات متحده تمدید میشود. ولی همین کمک ها باعث شده است که ارتش مصر به اولین ارتش کشورهای عربی و دهمین ارتش دنیا صعود کند. در این بین برگزاری مانورهای نظامی برای یک کشور در به رخ کشیدن قدرت نظامی خود به دیگران و اقناع دیگر بازیگران منطقه ای و بین المللی و ایجاد بازدارندگی نقش مهمی ایفا می کند. مصر نیز با برگزاری مانورهای نظامی به صورت مشترک و یا به صورت انفرادی سعی در ایجاد بازدارندگی در منطقه شمال افریقا و غرب آسیا دارد.برای مثال بزگترین مانور راهبردی مصر با نام "بدر 2014" با اهداف اعلامی آموزشی و آمادگی توسط محمد سمیر سخنگوی نظامی مصر بیان شده است.

مصر و لیبی پایگاهی بالقوه برای داعش

چند ماه پیش بود که برخی منابع امنیتی مصر از اقدام گروه های تکفیری و برخی عناصر وابسته به جنبش اخوان المسلمین مبنی بر تاسیس تشکیلات تروریستی جدیدی به نام «دولت اسلامی لیبی و مصر» در مرزهای این دو کشور خبر دادند. به گفته این منابع تشکیلات ترویستی جدید با کمک عناصر افراط گرایی که اخوان المسلمین آنها را تایید می کند و نیز به تحریک تشکیلات تروریستی داعش تشکیل شده است. منابع مصری تاکید کردند که ثروت شحاته ترویست که حکم اعدام برایش صادرشده است رهبری این گروهک را بر عهده دارد. وی عضو سابق تشکیلات جهاد در مصر بود.به گفته این منابع وضعیت کنونی مصر، جریانهای تکفیری افراط گرا و رهبران تشکیلات اخوان المسلمین را به فرار به خارج از مرزهای مصر و لیبی مجبور کرده است، آنها با حضور در این اماکن به دنبال پناهگاهی امن و آماده شدن برای اجرای برنامه های تشکیلاتی بین المللی در مصر هستند.

به گزارش وانا به نقل  از الموجز ، دستگاهای امنیتی مصر خبر از ارتباط برخی عناصر داعش با شخصیت های معروف سلفی می دهند که قصد جذب جوانان سلفی برای پیوستن به صفوف داعش را دارند. از جمله گروهایی که می خواهند اعضای آن را به داعش منتقل کنند سازمان "حازمون" است. این منبع امنیتی در گفتگو با الموجز گفت: این ارتباط با سازمان داعش در سوریه صورت گرفته و آن ها می خواهند جوانان سلفی را برای نبرد به سوریه اعزام کنند و روش های استفاده از سلاح را به آن ها آموزش دهند. در ادامه آمده است: گروه حازمون نه تنها از اخوان در تظاهراتی که مقابل دادگاه عالی قانون اساسی برگزار شد، حمایت کرد بلکه برای گروه های تروریستی در سوریه نیز سلاح فرستاده است. تلاش نیروهای امنیتی مصر برای بازداشت اعضای گروه "حازمون" و معرفی آن‌ها به دادستانی جریان دارد.

عملیات زمینی مصر در لیبی

پایگاه خبری بریتانیایی "میدل ایست مانیتور" چندی پیش گزارش داد که نیروهای مسلح ارتش مصر در حال برنامه‌ریزی برای اجرای عملیات گسترده علیه نیروهای مسلح مخالف ژنرال شورشی "خلیفه حفتر" هستند. بر اساس این گزارش عملیات نظامی مصر، حمله زمینی در شرق لیبی تحت عنوان حضور نظامی فرانسه و با حمایت مالی امارات را شامل می‌شود. میدل ایست مانیتور خبر داده که "عبدالله الثنی" نخست وزیر لیبی که به امارات سفر کرده و طرحی برای تقسیم وظایف کشورهای مختلف ارائه داده و شیخ"محمد بن زاید" ولیعهد ابوظبی به تأمین مالی این طرح و تضمین اجرای عملیات‌های هوایی همزمان با دخالت زمینی ارتش مصر متعهد شده است. خلیفه حفتر چندی پیش عملیاتی را با عنوان الکرامه و با هدف پاکسازی لیبی از وجود گروه‌های مسلح تندرو آغاز کرد، اما به پارلمان لیبی حمله برد و آن را تصرف کرد.