دیدبان: هویت هر جامعه بسته به اصولی است که این هویت بر اساس آن شکل گرفته است ومادامی که این اصول و بنیان‌های هویتی، پابرجا باشد، جامعه نسب به نفوذ جریان هایی که این مبانی هویتی را هدف گرفته اند مصون خواهد بود. از معضلات مهمی که دنیای مدرن برای جوامع مبتنی بر هویت دینی بوجود آورده، فاصله انداختن بین ارزش ها و فرهنگ جوامع و مبادی و ریشه های آن می باشد که به تدریج موجبات زوال آن و جایگزین کردن فرهنگ متناسب خود را فراهم می آورد. یکی از این موارد مسئله حجاب است بخصوص که با توجه به پایگاه تربیتی و هویت ساز زنان در جامعه اسلامی نقش آن پر رنگ‌تر می نماید. در این باره، این گفته مستر همفر جاسوس انگلیس در کشور های اسلامی جالب توجه است: "به هر وسیله‌ای که شده باید زن مسلمان را از حجاب اسلام خارج کرد و بی‌حجابی را در بین مسلمانان رایج نمود... خواه ناخواه وقتی زن‌ها از حجاب خارج شوند، مردها و جوانان فریفته می شوند و در نتیجه، فساد در کانون خانواده‌ها رخنه می کند. برای اجرا باید اول سعی کرد زنان غیرمسلمان درکشورهای اسلامی را از حجاب خارج کرد تا زنان مسلمان نیز از آنان پیروی کنند"(1) این سیاست در ایران در دوران رضا خان و بعد از وی رخ نمود. لذا ما دراین جا به واکنش زنان مسلمان ایران نسبت به این سیاست که بدنبال این بود تا فرهنگ و هویتی برخاسته از غرب را جایگزین فرهنگ و هویت بومی و اسلامی نماید، می پردازیم.
کمی پیش از قانون کشف حجاب
آنچه در 17دی سال 1314 اتفاق افتاد، یکباره نبود پیش از آن، گام‌های آن برداشته شده بود؛ قره العین نخستین زنی بود که در دوره معاصر کشف حجاب را طرح و خود آن را عملی کرد. وی عضو فرقه ضاله بهائیت بود وبه تبلیغ آن می پرداخت. گام دیگر پس ازروی کارآمدن رضاخان بود؛ وی کوشید تاپیش از رسمی کردن کشف حجاب، مقدمات و تمهیدات این امر را فراهم آورد. مدارس تا چهارم ابتدایی مختلط شدند،کانون‌ها و انجمن‌های مختلف بانوان تشکیل شد، روزنامه‌ها و مجلات مختلف تاسیس شدند؛ جریانات روشنفکر آن زمان به مسخره کردن حجاب زن مسلمان ایرانی می پرداختند. کانونی با نام "کانون بانوان" ایجاد شد که ریاستش با صدیقه دولت آبادی که او هم متعلق به خانواده‌ای بهائی بود. درخرداد ماه همان سال کشف حجاب، مرکزی فرهنگی زیر نظر یکی از دختران شاه برپاشد که دختران درآن با لباس ورزشی رژه رفتند(2). باید توجه داشت که رخ دادن اتفاقی چون کشف حجاب در جامعه مسلمان آن زمان به آسانی ممکن نبود و حرکت هایی که گفته شد، همه در این راستا بود تا مقدمات کار رافراهم آورد.
توطئه کشف حجاب
سرانجام روز17دی ماه سال 1314جشنی در دانشسرای مقدماتی برای انجام مراسم فارغ التحصیلی برگزار بود. در این مراسم رضا شاه به همراه همسرش تاج الملوک و دو دخترش اشرف و شمس بدون حجاب ظاهر می‌شوند. زنان وزرا و سایر درباریان نیز به همراه همسرشان بدون حجاب در این مراسم حاضر می‌شوند. این روز و این مراسم آغازی بر ممنوعیت حجاب و اجرای سیاست های مختلف در راستای آن بود. هدف از این کار را هم ازکلام امام خمینی(ره) بیان می کنیم که فرمودند: "نقشه این بود که با توطئه کشف حجاب مفتضح در زمان قلدر نافهم، رضاخان، این قشر عزیز را که جامعه را باید بسازند، تبدیل کنند به یک قشری که فاسد کنند جامعه را و این نقشه نه اختصاصی به شما بانوان داشت، بلکه جوانان مرد را هم همین طور، بکشانند به مراکز فساد و آن طور که می‌خواهند آنها را تربیت کنند که اگر چنانچه کشورشان به دست هر کس بیفتد، بی تفاوت باشند یا مؤید(3)"
واکنش و مقاومت در برابر کشف حجاب
حال سوال اینجاست که این اقدام رضاخان تا چه میزان در جامعه آن زمان موثر افتاد و آیا زنان آن زمان فریب این توطئه راخوردند و به آن تن دادند یا راهی دیگر در برابر آن در پیش گرفتند؟
دو دسته از زنان همراه این توطئه شدند یک دسته زنانی بودند که اکثرا تحصیل‌کردگان غربی و مدارس آموزشی جدید التاسیس بودند که اینان به عنوان پیش‌آهنگان کشف حجاب محسوب می شدند و وظیفه اشاعه این اندیشه را برعهده داشتند. زنان امراء و رجال سیاسی و اشراف که طوعا وکرها همراه خانواده سلطنتی شدند، دسته دومی بودند که همراه نقشه کشف حجاب شدند. هرچند در میان آنان نیز زنانی بودند که همگام نبودند. برای نمونه همسر صدرالاشراف وزیر عدلیه رضاشاه، بعد از آنکه بالاجبار در مراسم کشف حجاب شرکت کرد، از شدت ناراحتی چنان بیمار شد؛ که دیگر از خانه بیرون نیامد تا مدت یکسال بعد که در گذشت و جنازه او را از خانه بیرون بردند(4)
اما سایر زنان مسلمان ایرانی فریب شعارهای ظاهر فریب آزادی زنان را نخوردند و تسلیم خواسته‌های رضاخان و دربارش نشده و به اشکال مختلف مقابل محدودیت های کشف حجاب واکنش نشان داده و مقاومت نمودند. آنچه در اینجا قصد پرداختن به آن را داریم اشکال مختلف مقاومت زنان ایران است و البته پرداختن به واکنش‌های عموم مردم و روحانیت و قیام‌هایی چون قیام مسجد گوهرشاد که نقشی اساسی در مقابله با توطئه رضاخانی داشتند، جای دیگر می‌طلبد.
عدم خروج از منزل
با رسمی شدن ممنوعیت حجاب، و برخورد مامورین به زنان محجبه و چادری، خیلی از زنان برای حفظ حجاب عدم خروج از خانه را بر خروج ترجیح می‌دادند تا مانع از آن شوند که مامورین دولتی بخواهند به زور فرهنگ و هویتشان را از آنها بازستانند.
تغییر ساعت تردد برای استفاده از تسهیلات عمومی
برخی از زنان برای مصون ماندن از تعرض وحفظ چادرشان، شب ها را برای تردد بر می‌گزیدند. برای رفتن به حمام هم از صبح زود و یا شب‌ها استفاده می‌کردند و حتی برخی برای تردد و رفتن به حمام از پشت بام‌های همسایگان استفاده می نمودند تا به حجابشان خدشه ای وارد نشود.
استفاده از پوشش های دیگر به جای چادر برای حفظ حجاب
یکی دیگر ازراه هایی که بکارگرفته می شد، استفاده از چادر شب، چادر کمری، پالتوهای لبه دار وکلاه برای حفظ حجاب بود، عده ای هم روپوش های بلند و مقنعه و روسری را جایگزین چادر رسمی که ممنوع بود،کرده بودند.
عریضه و نامه نویسی
عرضه نویسی راهی دیگر برای مبارزه با توطئه رضاخان بود؛ برای نمونه جمعی از زنان یزد در نامهای به مجلس شورای ملی از ظلم و ستمی که در دوره رضاخان در پی دستور الزامی شدن کشف حجاب، رفته است، گزارش داده اند. بخشی از این عریضه را در اینجا می آوریم...."خدا شاهد است از فحاشی و کتک زدن و لگد زدن هیچ مضایقه نکرده و نمی‌کنند و اگر تصدیق حکما آزاد بود از آمار معلوم می‌شد که تا بحال چقدر زن حامله یا مریضه به واسطه لطمات و صدمات که از طرف پاسبان‌ها به آنها رسیده جان سپردند و چقدر از ترس و حرس فلج شدند و چقدر مال ما را به اسم روسری یا چادر نماز به غارت بردند و چه پول‌هایی از ما به هر اسمی و رسمی گرفته شده خدا می‌داند اگر یک نفر از ماها با روسری یا چادر نماز به دست یک پاسبان می‌افتاد مثل اسرای شام با ماها رفتار می‌کردند بهترین رفتار آنها با ما با همان چکمه‌ها لگد بر دل و پهلوی ما بود و اگر به پول ما زیادتر لذا استدعای عاجزانه داریم اولا انتقام ما ستمدیدگان را از این جابران بکشید و هندوستان که این قدر ادیان مختلف هست همه آزاد هستند مخصوصا مسلمانان دارای حجاب هستند...(5)
مهاجرت و طلاق
شدت عمل دربار به گونه به پیش رفت که برخی که به شدت مخالف دستور رضاشاه بودند زندگی شان به مخاطره بیفتد و حتی مجبور شوند زنانشان را طلاق دهند و برخی دیگر نیز چاره را در مهاجرت دیدند و از مرز خرمشهر به عراق رفتند وگروهی از معلمان نیز دیگر بر سرکار خود حاضر نشدند. البته این‌ها بخشی از واکنش‌ها و مقاومت‌های زنان مسلمان ایران در برابر توطئه رضاخان بود وشش سال این فشار بی امان ادامه یافت، وسرانجام با فراررضاخان وغرق درشادی شدن کشور زنان مجددابا استفاده از حجاب در معابر عمومی حضور یافتند.
نتیجه‌گیری
به نظر دیدبان بازخوانی وقایعی از این دست و واکنش‌ها به آن نشان می‌دهد، که هدف از طرح شعارهایی ظاهر فریب نظیر آزادی زنان تحت عنوان کشف حجاب آن هم برداشت شده از زندگی غربی با واقعیت‌ها و فرهنگ و هویت جامعه ایرانی سازگار نیست و زور و اجبار نمی‌تواند عناصر فرهنگ و اعتقادات دینی مردم را تغییر دهد و همچنین دگر از سوی مادامی که سنگرهای ارزشی و هویتی مردم قوی باشد، و برآن پافشاری ورزند، جریانات انحرافی و ظاهر فریب نخواهند توانست به اهداف خود برسند. نکته آخر هم اینکه به قول حضرت امام (ره) مبدا همه سعادت‌ها از دامن زن بلند می شود لذا طرح توطئه ها و جنایاتی از این دست هیچ کمکی به زن مسلمان نخواهد کرد.
منابع:
1) مجله گلبرگ-دی 1381، شماره 37
2) مجله پژوهش زنان،دوره 2شماره3،بهار1390
3) صحیفه نور، ج14، ص130
4) کشف حجاب زمینه ها، واکنش‌ها و پیامدها، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی
5) کتاب خشونت و فرهنگ، اسناد محرمانه کشف (1313-1322) به کوشش: مدیریت پژوهش، انتشارات و آموزش تهران1371