دیدبان ؛ خرداد ماه سال جاری روند نزولی کاهش قیمت نفت در بازارهای جهانی به جایی رسید که در عرض شش ماه حدود سی درصد از قیمت سابقش تنزل داشت. این کاهش قیمت به تبع از عواملی نشأت می گرفت که مسبب وضع فعلی برای ایران و البته سایر کشورهای عضو اوپک است. تثبیت میزان تولید نفت اوپک در مرز 30 میلیون بشکه در روز حداقل تا شش ماه آینده چشم انداز صعود قیمت نفت را در وضعیت خوبی قرار نداده است. یادداشت حاضر کاهش قیمت نفت تا به این اندازه را در قالب جدیدی از تعارضات منطقه ای ایران و عربستان تحلیل خواهد کرد.

بازی دوباره کبوترها و بازها؟

به طور سنتی، تا پیش از آن که قیمت‌های جهانی نفت به رکوردهای بالای ۱۰۰ دلار برسد، اعضای اوپک بر سر شیوه حضور در بازار نفت دچار دودستگی بوده‌اند. گروهی که معتقدند میزان تولید کشورهای عضو باید به گونه‌ای باشد که سطح مشخصی از قیمت‌های جهانی نفت حفظ شود (بازها) و گروه دیگری که بر حفظ سهم اوپک از بازار جهانی نفت تاکید دارند و کاهش و افزایش مقطعی قیمت‌های جهانی نفت تاثیر زیادی بر تصمیم آنها برای تغییر میزان تولید نفت ندارد (کبوترها)[1].

در طول سالیان گذشته، ایران از سردمداران گروه بازها بوده است؛ یعنی از کشورهایی که تضمین منافع کشورهای عضو را یکی از اهداف اصلی تشکیل اوپک می‌دانند و در بیشتر موارد، خط قرمزی برای قیمت‌های جهانی نفت دارند. اگر میانگین قیمت‌ها به زیر این خط قرمز سقوط کند، بازها به خروش می‌آیند و از اعضای اوپک میخواهند که با کاهش تولید نفت، مانع ادامه چنین روندی شوند.

در مقابل، کبوتران اوپک بر حفظ سهم خود در بازار تاکید داشته‌اند و معتقدند که با دادن تضمین به خریداران جهانی نفت، منافع کشورهای عضو در بلندمدت تامین می‌شود. عربستان سعودی، بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت اوپک، اصلی‌ترین حامی این خط مشی است. آمار فعلی تولید نفت دو کشور عربستان و ایران هم بدین گونه است که عربستان سعودی با ۱۰ میلیون بشکه در روز بزرگترین صادرکننده نفت اوپک محسوب می ‌شود اما سهم ایران پس از اعمال تحریم ‌ها به روزی یک میلیون بشکه کاهش یافته است.

سطح مطلوب قیمت‌های جهانی نفت برای نزدیک به یک دهه، زمینه‌ساز فروکش کردن مجادله کبوتران و بازهای اوپک بود، اما روند بازار جهانی در چند ماه اخیر باعث شد قیمت‌ها به سطحی هشداردهنده برای برخی کشورهای عضو اوپک کاهش یابد و تلاش آنها برای جلوگیری از ادامه این روند آغاز شود.

بی ‌اعتنایی به درخواست ایران

شب قبل از برگزاری نشست اوپک بیژن نامدار زنگنه، وزیر نفت ایران شخصا عازم هتل محل اقامت وزیر نفت عربستان شد که به منظور جلب رضایت این کشور برای کاهش تولید و عرضه نفت اوپک به مذاکره بپردازد. مذاکره هیچ نتیجه خاصی دربر نداشت و وزیر نفت ایران با ناراحتی محل مذاکره را ترک کرد.

ایران خواهان کاهش سقف صادرات نفت اوپک به میزان یک میلیون بشکه در روز شده بود تا جلوی ادامه سقوط قیمت‌ها گرفته شود. این کشور در عین حال تاکید کرده بود که خود حاضر به کاهش تولید نفت نیست.

پس از نشست سالانه اوپک، ظرفیت اسمی تولید ۱۲ کشور عضو اوپک ۳۰ میلیون بشکه در روز باقی ماند اما منابع ثانویه اعتقاد دارند که این میزان در ماه‌های گذشته ۲۰۰ هزار تا یک میلیون بیشتر بوده است و کشورها در مواردی از این سقف هم تخطی می کنند.

کمترین و بیشترین ضرر

قطر و کویت دو کشوری هستند که سقوط قیمت نفت به زیر 75 دلار ضرر خاصی به بودجه آن‌ها در سال 2015 وارد نخواهد کرد.[2]

از طرفی کشور لیبی بیشترین ضرر را متحمل خواهد شد. پس از لیبی نیز ایران بیشترین ضرر را از این امر خواهد کرد. نمودار زیر با توجه به قیمت مطلوب نفت برای هر یک از کشورهای عضو اوپک طراحی شده است.

ابعاد هندسه سیاسی عربستان در میدان بازی های نفتی

توانایی مانور عربستان سعودی در میدان بازی های نفتی، آنها را به این جمع بندی رسانده است که به صورت تاکتیکی خواهان این هستند که این قدرت را به عرصه نیازهای سیاسی برون مرزی خود بکشانند.

اگر تعارض به وجود آمده بین ریاض و تهران را در دهه گذشته (مخصوصا بعد از شروع بیداری اسلامی و بحران سوریه) فرض بگیریم، نگاه عربستانی ها به این مقوله بدین گونه است که ریاض خود را مجهز به تمامی ابزارهایی می‌بیند که او را قادر به ادامه تعارض نفس گیر با ایران می‌کند. حمایت از گروه‌های سلفی در همان نقاطی که ایران با حمایت از گروه‌های شیعه به مزیت استراتژیک دست یافته، دردسترس‌ترین گزینه برای "زمین گیر" کردن جمهوری اسلامی ایران است[3].

با وجود گزینه فشار نفتی، عربستان بسته به ضرورت‌ها می‌تواند از خرابکاری داخلی، تلاش برای کسب تسلیحات هسته‌ای و جنگ نیابتی به عنوان گزینه‌های بعدی بهره گیرد. 

رقابت ژئوپولیتیک عربستان سعودی و ایران، رقابت ایدئولوژی‌های حکمرانی است که با دو فرهنگ استراتژیک متفاوت پشتیبانی می‌شود. در یک طرف جامعه‌ای با سنت‌های ریشه‌دار صحرانشینی، تعصبات قبیله‌ای و متمرکز قرار دارد که در تقسیم‌بندی جهان به دو بخش دارالاسلام و دارالحرب می‌تواند هر جامعه‌ای که طی بیش از یک قرن گذشته در برابر پرتوهای قرائت بدوی از اسلام مقاوم بوده‌اند، رویاروی خود ببیند. در طرف دیگر، جامعه‌ای با سنت‌های ریشه‌دار شهرنشینی و مفاهیم مستحکمی پیرامون دوگانگی خیر و شر، عدالت و ظلم‌ستیزی که با قرار دادن آن در قلب تشیع، در برابر تحمیل‌های خارجی می‌ایستد.

ایران و عربستان به طور طبیعی دشمنان یکدیگرند. این لزوما به معنای برخورد نظامی مستقیم نیست؛ بلکه گویای استعداد وافری برای ترسیم یک محور است که یک سر آن رقابت‌های مخرب و انتهایش جنگ تمام‌عیار است. اجتناب از جنگ مشروط به عملکرد مکانیزم توازن قدرت و گفتگوهای طولانی، سیستماتیک و مستمر پیرامون اختلافات و منافع مشترک است. اگرچه هیچ‌گونه تضمینی برای موفقیت این تلاش‌ها در حالی که فشارهای ساختاری تخریب متقابل، هرج‌ومرج در روابط و در نهایت جنگ را مرجح می‌سازد، وجود ندارد.

عربستان نشان داده است که از هر وسیله ای که بتواند بر علیه امنیت ملی ایران ضربه ای وارد کند، دریغ نخواهد کرد. کاهش قیمت نفت مصداقی است که در ماه اخیر به محور تعارضات ایران و عربستان وارد شده است. بقیه مصادیق تعارضات ایران و عربستان مثل مخالفت با توافق جامع هسته ای ایران و گروه 1+5 و نامشروع دانستن حکومت قانونی بشار اسد در سوریه در دفعات قبل به دایره تعارضات ایران و عربستان سعودی وارد شده است.

آزمون بزرگ زنگنه

زنگنه که در اولین روزهای حضورش در تصدی وزات نفت دولت یازدهم به تعبیری خود و دیگر اعضای کابینه را به "ژنرال هایی" تشبیه می کرد، اکنون در تکاپو برای رفع پیچیدگی های ایجاد شده در روند ثابت کاهش قیمت نفت در 6 ماه اخیر است. تا به امروز، این تکاپوها ثمری نداشته است و خسارت ایران از سقوط قیمت نفت در بودجه 94، اخذ شده توسط مجلس، در بخش محدودیت های منابع بودجه محرز است.

وزیر نفت ایران تا 5 ژوئن 2015 فرصت دارد تا با ترفندها و یا ابزارهای فشاری به مراتب متفاوت تر از بار قبل عربستان را مجاب کند که سقف تولید را حداقل یک میلیون بشکه یا حداکثر دو میلیون بشکه در روز کاهش دهد.