دیدبان ؛  8 دسامبر 1987 برابر با 18 آذر 1366 سالروز آغاز انتفاضه اول ملت فلسطین است. در یادداشت پیش رو به دنبال آن هستیم که به بررسی این واقعه تاریخی و سرگذشت مبارزات ملت فلسطین در این برهه از تاریخ این ملت بپردازیم و ببینیم این حرکت از کجا سرچشمه گرفت؟ چه روندی را طی نمود؟ و سرانجام آن چه شد؟ چه رویکرد ها و اندیشه هایی در بروز، تداوم و خاموش شدن آن نقش داشتند؟ آیا انتفاضه اول ملت فلسطین به طور کامل خاموش شد؟ این انتفاضه چه درس هایی را برای ملت فلسطین به ارمغان آورد؟

اخراج از لبنان، مهاجرت به تونس

برای بررسی این پدیده تازه در حرکت صهیونیسم ستیز ملت مسلمان فلسطین باید اوضاع و شرایط حاکم بر گروه های مبارز فلسطینی در آن دوره را مورد توجه قرار داد. پس ازآنکه نیروهای سازمان آزادی بخش فلسطین در پی حمله اسرائیل به جنوب لبنان مجبور به خروج از این کشور شدند و این سازمان مقرر جدید خود را در تونس ایجاد نمود، در اثر این حوادث میان نیروهای آزادی بخش فلسطین چند دستگی به وجود آمد، چرا که علی رغم خروج فرماندهی این جریان یعنی یاسر عرفات از کشور لبنان، هم چنان نیروهایی از این جنبش تحت تاثیر سوریه به مبازات خود ادامه می دادند که آنها به نیروهای فتح انقلابی شهرت یافته بودند. اما به طور کلی حرکت جنبش آزادی بخش فلسطین به تونس و فاصله گرفتن از میدان نبرد باعث شد که عملیات های آنان علیه رژیم صهیونیستی متوقف بشود، چرا که تا آن زمان بیشتر عملیات‌های این جنبش از طریق مرز های کشورهای همسایه با رژیم صهیونیستی دنبال می شد، اما با حمله اسرائیل به لبنان تنها پایگاه باقی مانده برای این جنبش از بین رفت، چرا که به دلیل حوادث قبلی مرزهای اردن و مصر و سوریه دیگر برای استفاده این سازمان در دسترس نبود و با این حمله نیز مرز های لبنان از دسترس این جنبش برای اجرای عملیات های خود علیه رژیم صهیونیستی خارج شد. با یورش نیروهای اسرائیلی به جنوب لبنان ارتش اسرائیل توانست در مدت سه روز خود را به بیروت برسانند.

نیروهای مقاومت فلسطین در برابر آنها اقدام جدی را از خود نشان ندادند و از سوی دیگر به دلیل آزار و اذیت هایی که این نیروها برای ساکنان جنوب لبنان به وجود آورده بودند مردم نیز حضور نیروهای اسرائیلی را بر حضور نیروهای مقاوت فلسطین ترجیح می دادند لذا مقاومت جدی در برابر اسرائیلی ها صورت نگرفت، اما همین که نیرو های اسرائیل به نزدیکی های حومه جنوبی بیروت رسیدند با مقاومت جدی و شدیدی روبه رو شدند. نیروهایی که خود را سربازان امام خمینی(ره) می دانستند توانستد با سلاح‌های سبک ارتش مجهز اسرائیل را به چالش بکشند و از نفوذ آن به حومه جنوبی بیروت جلوگیری نمایند. حزب الله لبنان در این حوادث مراحل رشد و تطور ابتدایی خود را طی می کرد. اما این حمله باعث شد تا در نیروهای لبنانی با بستن توافقی موسوم به فلیپ حبیب به اخراج نیروهای فلسطینی حکم کنند، لذا بر اساس این توافق و تحت فشار اسرائیل نیروهای جنبش آزادی بخش فلسطین طی سیزده مرحله از این کشور خارج می شدند. این مهاجرت اجباری به سمت تونس و آواره شدن شدن فرماندهان این جنبش و به وجود آمدن اختلافات تا حدود زیادی منجر به تضعیف این جنبش شد. فاصله گرفتن از فلسطین باعث شد اطلاع و تسلط جنبش بر حوادث و اوضاع فلسطین کاسته شود.

بیداری نیروهای اسلام گرا

 درهمین اوضاع نیروهای اسلام گرای فلسطینی که تا آن زمان فعالیت هایشان محدود به مساجد و مدارس و دانشگاه ها بود وارد عرصه مبارزه شوند، این دور بودن آنها از میدان مبارزه دلایلی داشت، یکی از دلایل آن بود که تا ان موقع بیشتر نیروهای ملی گرا و چپ هدایت و مسئولیت مبارزه را بر عهده گرفته بودند هر چند مبارزان اولیه فلسطینی نیروهای اسلام گرا بودند، دوم به دلیل فشارهای کشورهای عربی، که تنها سازمان آزادی بخش فلسطین را مسئول مبارزه و پیگیری مسئله فلسطین می دانستند و لذا این موانع مانع از حضور نیروهای اسلام‌گرا در پیشانی مبارزه اسرائیل می شد. در غیبت سازمان آزادی بخش فلسطین و در میانه های دهه هشتاد میلادی اما نیروهای اسلام گرای فلسطینی با تأثیر پذیری از مقاوت اسلامی در لبنان که اکنون در لبنان عملا با در دست گرفتن مدیدریت مبارزه به قدرتی غیر قابل انکار در لبنان مبدل شده بود و توانسته بود با انجام عملیات های خود ضربات سختی را بر پیکر رژیم صهیونیستی وارد آورد، انگیزه لازم برای ایجاد گروه‌های مقاومت اسلامی در میان نیروی های اسلام گرای فلسطینی به وجودآمد، این گروه ها در ابتدای این حرکت فعالیت های فرهنگی و نیز ایجاد موسسات خیریه برای کمک به محرومان را مد نظر خود قرار دادند، هر چند به تدریج به ایجاد گروه‌های رزمی و نظامی برای انجام عملیات های چریکی روی آوردند و زمینه برای انجام فعالیت های این گروه ها فراهم شد، البته در آن دوران این اقدامات به شدت مخفیانه و دور از چشم سازمان اطلاعات و امنیت اسرائیل موساد دنبال می شد، و هنوز این گروها رسما اعلام موجودیت نکرده بودند.

آغاز انتفاضه

در همین اوضاع بود که در شب ششم اکتبر 1987 در یکی از گذرگاهای منظقه نوازغزه نبروهای اسرائیلی چهار فلسطینی را کشتند مردم غزه درروز هشتم اکتبر راهپیمایی را بزرگی را در سراسر غزه برگزار نمودند این تظاهرات تا غروب آن روز ادامه یافت و در این تظاهرات ده‌ها تن مجروح و بازداشت شدند پس از آن در روز نهم اکتبر گروهی از یهودیان موسم به پاسدارن جبل هیکل می خواستند وارد بیت المقدس شوند که این مسئله باعث خشم فلسطینیان شد و درگیری های شدیدی میان فلسطینیان با اسرائیلیان رخ داد با این حال ناآرامی‌ها از قدس یه سایر شهرهای فلسطین سرایت نمود و غزه، نبلس، رام الله و الخلیل سراسر صحنه درگیری بود.درگیری ها در روز12 اکتیر با شهادت یک زن فلسطینی در راه الله که معلم بود شدت گرفت، از سوی دیگرجرج شولتز وزیر امور خارجه وقت آمریکا به سرزمین‌های اشغالی واد شد، تظاهرات اعتراض آمیز فلسطینی‌ها در نوار غزه و کرانه باختری ادامه یافت واین سفر بر شدت اعتراضات افزود. همه این رویدادها زمینه ساز قیامی شد که پس از هشتم دسامبر 1987 با تصادف عمدی یک خودروی ارتش اسرائیل با 4 تن از کارگران فلسطینی، شعله‌ور گردیده و بزرگترین و گسترده‌ترین خیزش فلسطینیان روی داد و حرکت انتفاضه اول ملت فلسطین شکل گرفت.

در بحبوحه حوادث انتفاضه گروه‌های اسلامی اعلام موجودیت نمودند رهبر حرکت جهاد اسلامی دکتر فتحی شقایقی بود که به طور واضح و روشن خود را تحت تاثیر امام خمینی می دانست، مدتی بعد حماس اعلان موجودیت نمود، پایه گذاران این حرکت رهبران اخوان المسلمین بودند که با توجه به رویکردهای اخوان المسلمین ایجاد گروه مبارز فلسطینی که تنها راه رهایی ملت فلسطین را در مبارزه مسلحانه می دانست برای بسیاری از تحلیلگران عجیب به نظر می رسید.

لذا این اقدام توسط رهبران اخوان یک تحول بزرگ به حساب می آمد حماس و جهاد به دنبال این بودند که با هدایت ومدیریت فضا صحنه را برای پیشبرد اهداف خود یعنی مبارزه مسلحانه تا نابودی اسرائیل به پیش ببرند، در حالی که خود برای ایجاد انتفاضه زمینه چینی کرده بودند.لذا به انجام عملیت های مختلف در گوشه و کنار سرزمین های اشغالی رو آوردند، از سوی دیگر سازمان آزادی بخش فلسطین که خود را ضعیف شده یافته بود برای مدیریت فضای انتفاضه به وجود آمده وارد عمل شد اما به زودی درک کرد که اکنون این حماسو جهاد هستند که کنترل بیشتری روی اوضاع دارند برای جبران همین مسئله یاسر عرفات خلیل ابراهیم الوزیر مشهور به ابو جهاد که از چهره های مشهورو پرترفدار درمیان فلسطینیان بود را برایانجام عملیات های نظامی در سرزمین های اشغالی مامور کرد. انتفاضه مردم فلسطین روز به روز طولانی‌تر می شد و این پدیده برای اسرائیل پدیده‌ای هول انگیز و جدید بود که اسرائیل از هر راه برای خروج از این بن بست استفاده می کرد در همین راستا اسرائیل به منظور کنترل اوضاع تصمیم به ترور ابو جهاد گرفت نیروهای رژیم صهیونیستی شبانه و از طریق دریای مدیترانه وراد تونس شده و ابوجهاد را در خانه  اش در تونس ترور کردند. این در حالی بود که این اقدام باعث جلوگیری از خشم ملت فلسطین نشد بلکه بر شعله های آن افروزد. اما این ترور تواسنت بر روی  استراتژی سازمان آزادی بخش تاثیر بگذارد. در ادامه در اثر افزایش کشته هاو زخمی ها و زندانیان فلسطینی و ناتوانی اسرائیل در فرونشاندن آتش انتفضه کابینه اسرائیل اسحاق رابین را مسئول کنترل اوضاع و فرونشاندن انتفاضه نمود، اسحاق رابین با استراتژی جدید وارد معرکه شد اما استاتژی او باعث افزایش فشار بر این رژیم شد چرا که استراتژی او این بود که نیرو های اسرائیلی به جای شلیک به مردم با آنها در خیابان ها درگیر شوند واتخاذ این استراتژی منجز شد تا رسانه های بتوانند تصاویر وحشتناکی را از قساوت نیروهای اسرائیلی به نمایش بگذارند و مردم سراسر جهان روزانه تصاویری را از سرزمین های اشغالی مشاهده می کردند که سراسر از وحشی‌گری های این رژیم بود. موازی با این اقدامات گروه های مبارز فلسطینی با الگو گیری از مقاومت اسلامی در لبنان استراتژی عملیات‌های شهادت طلبانه را مورد توجه قرار دادند. افزایش شمار این عملیات‌ها رژیم صهیونیستی را در یک بن بست امنیتی قرار دادکه این رژیم حتی با اتخاذ تدابیر امنتی شدید در شهر های خود قادر به حل آن نبود، این عملیات های که شیوه ای جدید در مبارزات فلسطینیان بود موجی از ترس را در شهر های مناطق اشغالی به وجود آورد، در همین اوضاع که رژیم صهیونیستی در مضیقه قرار گرفته بود و نیروهای اسلام گرا به این ترتیب می توانستند با اقدامات خود مدیریت فضای انتفاضه را در دست بگیرند و فشار را بر روی اسرائیل حفظ کنند و نتایج آن را در تاریخ مبارزه برای خود ثبت کنند، اما این چیزی بود که مورد پسند جنبش آزادی بخش فلسطین باشد، به همین خاطر ناگهان یاسر عرفات در اقدامی غیر قابل انتظار راه برون رفت از این بحران امنیتی را به اسرائیل نشان داد.

اشتباه بزرگ یاسر عرفات

 یاسر عرفات اعلام نمود که حاضر است با اسرائیل وارد مذاکره شود. عرفات با این امید وراد مذاکره شد که بتواند مدیریت فضای انتفاضه را در دست گیرد و انتظار داشت که با توجه  به اوضاع به وجود آمده برای اسرائیل، این رژیم به او در مذاکرات امتیاز بدهد وآن این بودکه  کنترل کرانه باختری رود اردن و نوار غزه را به سازمان آزادی بخش فلسطین واگذار نماید. یاسر عرفات برای اینکه در این استراتژی جدید خود موفق شود به دنبال جلب حمایت طرف های بین المللی بود به همین منظور او درسخنرانی در مرکز اروپایی سازمان ملل در اورپا در ژنو سوییس با اعلام استراتژی خود اقدامات گروه های فلسطینی را در انجام عملیات های شهادت طلبانه محکوم کرد و آنها را تروریست خواند و در برابر حاضران با صراحت اعلام نمود که هر نوعی از تروریسم را محکوم می کند، این در حالی بود که طرف مقابل اسرائیلی هم چنان بر مواضع خود تاکید می کرد و همه فلسطینیان را تروریسم و جنایتکار قلمداد می کرد. این مواضع یاسر عرفات موجی از خشم را در دیگر گروه های اسلام گرا به وجود آورد. به همین دلیل شکاف میان نیروهای اسلام گرا با سازمان آزادی بخش زیاد عمیق تر شد، این چند دسته گی می توانست به روند انتفاضه مردم فلطسین آسیب وارد کند و از شعله های انتفاضه بکاهد لکن گروهای فلسطینی در حین مذارکرات عملیات های خود را برای ایجاد خلل در روند سازش ادامه می دادند. با روی کار آمدن جرج بوش او استراتژی خود را در حل مسئله فلسطین و طرح سازش میان اعراب و اسرائیل قرار داد و از حرکت عرفات استقبال نمود و اجازه داد تا سازمان آزادی بخش فلسطین به عنوان یک هیئت مستقل در مذاکراتیکه در مادرید اسپانیا برگزار می شد شرکت کند، علاوه بر این کشورهای سوریه و لبنان و اردن نیز در این مذاکرات شرکت کردند، آمریکا به سوریه این وعده را داده بود که در صورت شرکت در این مذارکرات، اسرائیل بلندی های جولان را به این کشور بازگرداند. اما در حین مذارکرات طرف اسرائیلی از دادن هر گونه امتیازی خود داری می کرد و از سوی دیگر از اعراب و سازمان آزادی بخش می خواست تا جهت فرونشاندن انتفاضه مردم فلسطین تلاش کنند،

 فضای مذارکرات بسیار سرد شد، آنجا که نخست وزیر اسرائیل در نطقی سوریه را ترورسیت خواند و در فاروق الشرع وزیر خارجه اسرائیل با نمایش عکسی از از اسحاق شامیر در دروان جوانی اش بیان کرد که او تحت تعقیب بوده است چرا که در آن دوران واسطه صلح را ترور کرده است، طرف اسرائیل علاوه بر آنکه حاضر به دادن هیچ امتیازی نبود به تسریع روند شهرک سازی در کرانه باختری پرداخت و اعلام کرد که حاضر به بازگرداندن بلندی های حولان به سوریه نیز نیست. این عوامل  مذاکره را به بن بست کشانده بود. دور بعدی مذاکرات در دورران نخست وزیری اسحاق رابین ادامه یافت و او اعلام کرد که به زودی به توافق خواهد رسید و خواهد توانست انتفاضه را خاموش کند اما مذاکرات در واشنگتن هم به نتیحه نرسید. دور بعدی مذاکرات در نروژ و در شهر اسلو دنبال شد، در این مذاکرات طرف اسرائیلی حاضر بود تا کنترل نوا غزه را به یک حکومت خود گردان فلسطینی واگذار کند تا به این وسیله بتواند فعلایت های گروه های اسلام گرا را که مرکزشان در غزه بود فرونشاند، اما عرفات حاضر به پذیرش نبود و اعلام کرد که علاوه بر نوار غزه خواهان منطقه اریحا نیز هست، اما اسرائیلی ها به هیج وجه قبول نمی کردند، اما اوضاع داخل سرزمین های اشغالی برای اسرائیلی ها خوب نبودو ادامه انتفاضه از یک سو و عملیات های موفق حزب الله لبنان در جبهه لبنان رژیم صهیونیست را سخت تحت فشارقرارداده بود به همین دلیل اسحاق رابین در چرخشی حاضر شد تا علاوه بر نوار غزه اریحا را نیز به یک حکومت خود گران فلسطینی واگذار کند و در عین حال شهرک های خود را در این مناطق حفظ کند. به این ترتیب توافق اسلو شکل گرفت ویاسر عرفات و اسحاق رابین در مقابل بیل کلینتون رئیس جمهور ایالات متحده در شهر واشنگتون با هم دست دادند. عرفات اکنون می تواسنت در مبارزات خود را متولی امر نشان دهد، و حماس و جهاد را از دور خارج کند.

عرفات بابستن این قرارداد اسرائیل را به رسمیت شناخته بود و این کاری بود که سادات سال ها قبل با امضای کمپ دیوید آن را پذیرفته بود او همچنین اشغال هشتاد درصد از خاک فلسطین توسط اسرایئل را قانونی و رسمی دانست، با بسته شدن قرار داد اسلو عرفات توانست پس از سال ها به فلسطین باز گردد و با همکاری دیگر اعضای سازمان آزادی بخش فلسطین، اولین حکومت خود گردان فلسطینی را ایجاد نماید. هر چند اسرائیل به تعهدات خود در قرار داد اسلو عمل و نیروهای نظامی خود را از باریکه غزه و کرانه باختری خارج ننمود اما عرفات به همه تعهدات عمل کردو با ایجاد پلیس فلسطینی که می خواست جلوی فعالیت‌های گروهای مقاومت فلسطینی را بگیرد، توانست فشار بیشتری را برگروه‌های اسلام گرای تازه به وجود آمده وارد آورد، همین عامل باعث ایجاد درگیرهایی میان این نیروها در نوار غزه شد. اما گروه‌های فلسطینی عملیات های خود را متوقف نکردند. اما در سوی دیگر اسرائیل که هم چنان در جبهه شمالی که بادست خود آن راباز کرده بود، درگیر با حزب الله لبنان بود، نیروهای اسرائیل با حمله ای سراسری به جنوب و بقاع تمام این مناطق را تحت آتش سنگین هوایپما ها و توپخانه خود قرار دادند. اما از سوی دیگر حزب الله لبنان در پاسخ با موشک های کاتیوشا مناطق شمالی و شهرک های صهیونیست نشین را مرود اصابت قرار می داد. دراثر هیمن اقدام بود که اسرائیل حاضر شد برای برقراری امنیت در بخش های شمالی جنگ را متوقف کند و در مقابل نیز حزب الله پرتاب موشک را متوقف نماید. باروی کار آمدن بنیامین نتانیاهو یاسر عرفات در راستای حرکتی برای مذاکره آغاز نموده بود، توافق اسلو2را با اسرائیل منعقد کرد، و این در حالی بود که دیگر آتش انتفاضه مردم فلسطین اکنون آرام گرفته بود. اما حرکت مردم فلسطین آتشی بود،زیر خاکستر.

نتیجه گیری

هر چند که انتفاضه ملت فلسطین در این برهه به خاطر اشتباهات استراتژیک سازمان آزادی بخش فلسطین به رهبری یاسر عرفات با شکست روربه رو شد و رو به خاموشی رفت و اسرائیل توانست با عبور از آن بر عمر نحس خود بیافزاید و یکی دیگر از بحران های پیش روی خود را بردارد، لکن این حرکت باعث بازگشت ونیرو گیری نیروهای اسلام گرا شد که تا آن زمان در مبارزات به حاشیه رفته بودند. این انتفاضه باعث ایجاد این نگاه در میان فلسطینیان شد که راه راستین برای احقاق حقوقشان تکیه کردن بر اندیشه های اسلامی و مبارزه مسلحانه تا نابودی کامل رژیم صهیونیستی و آزادی فلسطین است. به نظر دیدبان چیزی که سال ها بعد در انتفاضه دوم و مقاوت سر سختانه گروه های جهادی در جنگ های 22 ، 8و 51 روزه آشکار شد و آن این بود که با مقاومت و مبارزه مسلحانه است که می توان وحشی و مسلح ترین دشمن را در مخمصه قرار داد و عزت را برای خود به ارمغان آورد و قرارداد های صلح و سازش  چیزی جز از بین رفتن سرزمین و عزت چیزی به دنبال نخواهند داشت، اکنون پس از سال ها از برقراری طرح های سازش، ساخت شهرک ها در کرانه باختری ودر حوزه تحت کنترل دولت خودگردان ادامه دارد، در حالی که غزه علی رغم کشتار های وحشیانه و غیر انسانی بر روی پای خود ایستاده است و فریاد عزت و آزادگی سر می دهد. بنابراین این نکته بعید نیست که کرانه باختری به زودی با الهام گرفتن از مقاومت در غزه دست بر سلاح برده و بار دیگر عرصه مبارزه با اسرائیل شود، چنانچه رهبر انقلاب اسلامی بارها بر این نکته تاکید کرده‌اند که کرانه باختری نیز باید همچون غزه مسلح شود چرا که این قسمت از خاک فلسطین این ظرفیت را دارد تا جبهه‌ای وسیع را در مقابل صهیونست‌ها باز کند. چنانچه این امر محقق شود مسلماً خانه عنکبوتی اسرائیل بیش از پیش سست‌تر خواهد شد و فروخواهد پاشید.