دیدبان: روزهای حاضر که سخن از "عمان" به میان می آید، مذاکرات هسته ای ایران و 6 قدرت مطرح هسته ای جهان به اذهان متبادر می شود. کمتر از دو هفته دیگر ضرب الاجل فعلی توافق موقت در 3 آذر ماه 93 تمام می شود. به بهانه دور ناگهانی مذاکرات فعلی در مسقط موضوع نوشتار پیش روی شما به بررسی وخامت حال پادشاه عمان (و مباحث مرتبط با جانشین احتمالی او)، سلطان قابوس، بر آینده روابط مسقط- تهران خواهد پرداخت.

شبکه تلویزیون دولتی عمان در پنجم نوامبر (14آبان93) ویدئویی از سلطان قابوس بن ‌سعید هفتاد و سه‌ساله پخش کرد که در حال‌ حاضر تحت معالجات پزشکی در آلمان به سر می‌برد. وی پیشاپیش روز ملی عمان، ۱۸ نوامبر، را به عمانی‌ها تبریک گفت و ابراز تأسف کرد که نمی‌تواند برای جشن به عمان برگردد. کسی نمی‌داند حاکم چه مشکلی دارد اما، اگرچه صدایش قوی و رسا بود، ضعیف و تکیده به نظر می‌رسید. بیشترین گمانه زنی ها سلطان را مبتلا به سرطان روده بزرگ از نوع بدخیمش می دانند.

سلطان قابوس از سال ۱۹۷۴ در ایالت «باوریای» آلمان دارای قصری شخصی است و تابستان‌ها معمولا چند هفته‌ای را در آن می‌گذراند و سپس به عمان باز می‌گردد. اما امسال از اواسط تابستان که قابوس به آلمان رفت، ظاهرا در آن کشور مانده و مشغول مداوای پزشکی بوده است. بنا به نوشته نشریات آلمان او از همین قصر، حکومت عمان را اداره کرده است.

طولانی‌شدن اقامت قابوس در آلمان و غیاب او در مسقط حتی در عید قربان، بسیاری از عمانی‌های هوادار او را واداشت که به رغم اطمینان‌های دولت مبنی بر کسالت مختصر پادشاه، درباره وضعیت واقعی سلامت او ابراز نگرانی کنند.

قابوس؛ قدیمی‌ترین رئیس کشور منطقه

قابوس از سال ۱۳۴۹ خورشیدی (۱۹۷۰) که پدر خود را در کودتایی آرام و بدون خونریزی کنار گذاشت و به تبعید فرستاد، زمام امور عمان را در دست دارد. زمامداری فردی وی سبب شده که حکومت تمام و کمال به خود وی وابسته باشد.

برخلاف حاکمان دیگر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج (عربستان سعودی، کویت، بحرین، قطر و امارات متحدۀ عربی)، قابوس نه پسری دارد نه دختری و نه برادر یا برادر ناتنی.

قابوس کشور عمان را که در آغاز زمام‌داریش سخت عقب ‌افتاده و منزوی از دنیا بود، به سوی پیشرفت اقتصادی هدایت کرد. او با استفاده از منابع ارزی ناشی از درآمدهای نفتی و جهانگردی، زیرساخت‌هایی را ایجاد کرد و مسکن و مدرسه و بندرگاه ساخت. خود او نیز با استفاده از این منابع ثروت بیشتری اندوخت و بنا به داده‌های نشریات غربی، یکی از ده پادشاه ثروتمند جهان به شمار می‌رود.

قابوس در میان حکام کشورهای عربی پرسابقه‌ترین است. او در عین حال یکی از محبوب‌ترین آنها در میان مردم‌شان به حساب می‌آید. شکاف‌های طبقاتی و اجتماعی در عمان نسبت به بسیاری از کشورهای عربی در سطح محدودتری است و روند مدرن‌سازی با آسیب‌های اجتماعی شدید همراه  نبوده است.

مدرن‌سازی نظام آموزشی عمان دستاوردهای قابل اعتنایی داشته و دسترسی همه جمعیت عمان به آموزش در این کشور (یک میلیون و ۹۰۰ هزار نفر بومی و ۷۰۰ هزار نفر خارجی) به امری قابل دسترس بدل شده است. دولت سالانه یک چهارم بودجه خود را به امور آموزشی اختصاص می‌دهد. در زمینه برابری قانونی زن و مرد نیز عمان از همه کشورهای عرب منطقه پیشروتر است.

سیاست خارجی عمان: یک سیاست خارجی محافظه‌کار و انزواگرا

عمان در میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج در انزوای سیاسی و جغرافیایی به سر می‌برد. بیشتر خاک این کشور در شرق تنگه هرمز، یعنی دهانه خلیج‌فارس واقع شده است. عمان، در مقایسه با همسایگانش، عربستان سعودی و امارات، ذخایر گازی اندکی دارد، اما چین مهم‌ترین مشتری آن محسوب می‌شود. حدود سه‌ چهارم عمانی‌ها، ازجمله شخص سلطان قابوس، به فرقه کوچک عبادی تعلق دارند، برخلاف سنی‌هایی که در دیگر کشورهای شورای همکاری خلیج تسلط دارند و این شاید دلیل امتناع قابوس از حضور در نشست‌های شورای همکاری خلیج باشد. عمان به استثنای همسایه‌اش امارات متحدۀ عربی، روابط خوبی با دیگر اعضای شورای همکاری خلیج فارس دارد. عمان در سال ۲۰۱۱، چند تن از شهروندان اماراتی را به اتهام جاسوسی بازداشت کرد. این شبکه جاسوسی قصد داشت در یکی از کاخ‌های سلطنتی عملیات (احتمالا مسموم کردن پادشاه) انجام دهد.

عمان در طول تاریخ، روابط نزدیک و صمیمانه‌ای با انگلیس داشته است. نیروهای انگلیسی در اوایل دهه۷۰ میلادی، به همراه یگان‌های اردن و شاه ایران، به سرکوب شورش قبیله‌ای در جنوب این کشور کمک کرد.

از آن زمان آمریکا نیز رابطه نزدیکی با قابوس برقرار کرده است. آمریکا می‌تواند آزادانه از پایگاه‌های هوایی عمان استفاده کند. از جمله پایگاه واقع در جزیره "مسیره" که در تلاش ناکام آمریکا برای نجات گروگان‌های سفارت‌خانه‌‌اش در تهران در سال ۱۹۷۹ مورد استفاده قرار گرفت. در ارتش عمان هم از تانک‌های انگلیسی و هم از تانک‌های آمریکایی استفاده می‌شود. در نیروی هوایی این کشور نیز از جنگنده‌های انگلیس وF-16 های ساخت آمریکا مورد استفاده قرار می‌گیرد. در نیروی دریایی عمان، کشتی‌های گشتی انگلیسی تسلط بیشتری نسبت به سایر کشورهای غربی دارند.

بحران جانشینی پادشاه

مشکل در بحث جانشینی شاه بیمار از آنجایی آغاز می شود که سیستم سیاسی بسته عمان به کمک نداشتن فرزند یا برادر تنی و ناتنی آمده است و وضع را در این کشور به مثابه آرامش قبل از طوفان کرده است.

ناتوانی در انتخاب جانشینی مناسب باعث شده است نامزدهای متعددی از درون خانواده گسترده سلطنتی سر برآورند که گفته می‌شود تا چهل تن از اعضای مهم ذکور خانواده باشند. طبق بند ۷ قانون اساسی فعلی عمان، "اگر شورای خانواده سلطنتی در مورد انتخاب سلطان برای کشور به توافق نرسیدند، شورای دفاع به همراه رئیس شورای تشریفات، رئیس شورای مشورتی و رئیس دادگاه عالی به همراه دو تن از معاونان ارشد باید شخصی را که جناب سلطان در نامه‌اش به شورای خانواده سلطنتی تعیین کرده است، به عنوان سلطان منصوب کنند".

طبق برآوردهای گزارشهای تخصصی، از سه گزینه احتمالی برای جانشینی قابوس نام برده شده است. هر سه این نفرات با هم برادرند و عموزاده‌های قابوس به‌ نام‌های «اسعد»، «شهاب» و «هیثم بن‌طارق آل سعید» هستند. دو مورد اول دارای سابقه نظامی و سومی وزیر فرهنگ و دیپلمات سابق است. اگر قرار است فرایند انتخاب با موفقیت انجام شود پادشاه آینده باید مورد تأیید همه مردم عمان و به‌ ویژه قبایلی باشد که زندگی در خارج از شهرهای اصلی را در تسلط خود دارند. از بین این سه نفر، اسعد 62ساله مهم‌ترین گزینه برای سلطنت است که این مسئله نیز به حمایت ارتش از وی باز می گردد؛ به ویژه که او چندین سال عهده دار فرماندهی نیروهای مسلح عمان بوده است.

روابط مسقط- تهران چه چشم اندازی دارد؟

در آذرماه گذشته فاش شد که عمان از یک سال پیش‌تر به طور فشرده در کار میانجیگری میان ایران و آمریکا برای حل مناقشه هسته‌ای بوده و هر دو طرف چندین دیدار محرمانه در این کشور داشته‌اند. بعدتر یکی از مشاوران حسن روحانی فاش کرد که اولین دیدار محمدجواد ظریف و جان کری نه ابتدا به ساکن، بلکه حاصل مذاکرات محرمانه قبلی و نهایتا گامی در جهت آشکارسازی این مذاکرات بوده است.

برملاشدن نقش ویژه عمان در میانجی گری‌های دو سال اخیر میان ایران و آمریکا با انتقادهای سختی در کشورهای عرب خلیج فارس روبرو شد، اما مقام‌های عمانی از این اقدام خود دفاع و آن را در راستای تأمین امنیت بیشتر برای منطقه توصیف کردند.

دعوت باز و معنادار عمان برای برگزاری دور جاری مذاکرات سه جانبه ظریف و کری و اشتون در ۱۸ و ۱۹ آبان در این کشور از یک سو نشانه دیگری از نقشی است که مسقط در میانجیگری ویژه خود میان ایران و غرب و به طور خاص آمریکا قائل است و از دیگر سو نماد اهمیتی است که به ثمربخش‌ شدن این مذاکرات می‌دهد.

هنوز معلوم نیست که آیا سلطان قابوس در جریان این مذاکرات در عمان خواهد بود یا نه. ولی ثمربخشی احتمالی و حتی نسبی مذاکرات تا 3 آذر ماه، یعنی تا سقف زمانی تعیین‌شده برای دستیابی به یک توافق جامع، بالطبع به حساب عمان و شخص سلطان قابوس هم نوشته خواهد شد و شاید یکی از نکات مثبت مهم کارنامه او در سیاست خارجی کشورش به حساب آید.

این که سلطان قابوس که اینک از مریضی‌اش صحبت می‌شود بتواند در زمینه تعیین زمامدار آینده عمان و ادامه ثبات این کشور نیز موفقیتی داشته باشد، پرسشی است که هنوز برای آن پاسخ قاطعی وجود ندارد. بعید است که جانشین سلطان قابوس اقتدار و نفوذ او را داشته باشد و در کشوری که با رشد سریع جمعیت روبرو است و برخی مشکلات اقتصادی آن هم رو به افزایش است زمامداری راحتی را تجربه کند.

نتیجه‌گیری

اگر انتقال قدرت در عمان با مسالمت انجام نشود، چشم انداز روابط حسنه فعلی و قراردادهای پنهان و آشکار مسقط- تهران در مخاطره قرار خواهد گرفت. در درجه اول نفوذ ایران در شورای همکاری خلیج فارس- که از اساس برای مهار "انقلاب اسلامی" شکل گرفته- نزدیک به صفر خواهد شد. در درجه بعدی، بی ثباتی داخلی عمان نظارت عمده عمانی ها بر قسمت جنوبی تنگه هرمز را کاهش خواهد داد.

اما به نظر دیدبان انتقال مسالمت آمیز قدرت در عمان، ثبات این کشور را حفظ خواهد کرد. با فرض کامیابی ایران در توافق محتمل جامع هسته ای، می توان متصور بود که عمان نیز از این دستاورد سود خواهد برد. در عرض این نکته، می توان متصور بود که ایران بیش از پیش به خوش یمن بودن مذاکره در مسقط اعتقاد پیدا کند و این روند را محدود به موضوعات هسته ای نکند. اگر پادشاه آینده رویکرد فعلی محافظه کارانه را در سیاست خارجی ادامه دهد می توان به ایجاد اختلاف در شورای همکاری خلیج فارس امیدوار بود و روی آن حساب کرد.