دیدبان: «شیخ عباس قمی» ملقب به «محدث قمی» در سال۱۲۵۴ ه.ش(1294ه.ق) در قم متولد شد. او پس از فراگیری بخشی از مقدمات علوم دینی و سطح در حوزه علمیه قم، در سال ۱۳۱۶ ه.ق - در سن بیست و دو سالگی- برای تکمیل تحصیلات در سطوح عالی فقه و اصول به حوزه علمیه نجف رهسپار شد. وی چون در علوم نقلی به ویژه حدیث استعداد داشت از فقیه و محدث آن عصر حسین بن محمدتقی طبرسی معروف به «محدث نوری» بیشتر کسب فیض کرد. وی در سال ۱۳۱۸ ه.ق به زیارت خانه رهسپار گردید و سپس به سوی قم مراجعت کرد، اما پس از دیدار با والدین و خویشان دوباره به نجف مراجعت کرد و به مجلس محدث نوری وارد شد. محدث نوری در سال ۱۳۲۰ ه.ق درگذشت. محدث قمی نیز پس از درگذشت استادش، حدود ۲ سال در شهر نجف ماندگار شد و پس از آن به ایران آمد.
شیخ عباس و انقلاب مشروطه
محدث قمی، سرانجام در سال ۱۳۲۲ ه.ق (۳-۱۲۸۲ ه.ش) یعنی یکسال پیش از آغاز انقلاب مشروطه و در دوره روی کار آمدن علی اصغر خان امین السلطان صدر اعظم مظفر الدین شاه به وطن بازگشت. حاج شیخ عباس در سال ۱۳۳۱ ه.ق در شهر مشهد سکونت گزید و در طی همین سال ها سخنرانی های وی و نیز کلاس های درس اخلاق او که در هر پنج شنبه و جمعه در مدرسه میرزا جعفر مشهد -که اکنون جزء دانشگاه علوم اسلامی رضوی است- بر‌گزار می شد.
ویژگی های شخصیتی شیخ عباس قمی
محدث قمی درس خواند و عمل کرد و پیش رفت و به جایگاهی که سال ها در پی آن بود رسید؛ جایگاهی در ملکوت و نه در خاک، مقامی در آستان قرب الهی، نه منصبی در دربار دنیازدگان. محدث قمی در زمان خود یکی از مربیان بزرگ و معلمان اخلاق اسلامی در میان مردم و حوزه های علمیه شناخته می‌شد و از شهرت ویژه‌ای برخوردار بود. او خصوصیات اخلاقی فراوانی داشت که در این فصل به پاره ای از آن ها اشاره می کنیم:
1- عالم و عامل، محقق و پژوهش گر: یکی از ویژگی های محدث قمی علاقه فراوان به مطالعه و نوشتن کتاب بود. کمتر دیده می شد که او مشغول مطالعه و بررسی کتابی نباشد. عشق محدث به کتاب، آن هم کتب حدیثی نورانیت خاصی به او بخشیده بود. فرزند بزرگ ایشان در این باره می‌گوید: «در اوایل کودکی با مرحوم پدرم هر وقت از شهر بیرون می‌رفتم او از اول صبح تا هنگام شام، مرتب به نوشتن و مطالعه مشغول بود.» زمانی که برای زیارت به کشورهای دور مسافرت می‌کرد اوقات فراغت خود را با کتاب سپری می‌کرد. «او با عده‌ای از تجّار به سوریه مسافرت کرد. آنان می گفتند هر وقت ما به سیاحت می رفتیم ایشان می نشست و مشغول مطالعه و تألیف می شد و هر چه اصرار می کردیم که با ما بیرون بیاید امتناع می ورزید. حتی شب ها هم که ما به خواب می رفتیم او مشغول مطالعه و تألیف می شد. عشق و علاقه محدث قمی به کتاب به اندازه ای بود که وقتی کمترین پولی به دست می آورد آن را در خرید کتاب صرف می کرد. او خود می گوید: «زمانی که در قم تحصیل می‌کردم، خیلی تنگدست بودم تا جایی که یک قِران و دو قِران جمع می‌کردم تا اینکه مثلاً سه تومان می‌شد. آن را برداشته، از قم تا تهران پیاده می رفتم و با آن کتاب خریده، به قم برمی گشتم.»
2- تواضع و اخلاص: از دیگر ویژگی های ایشان تواضع بسیار و همه جانبه ای بود که از خود نشان می داد. در خانه، مدرسه و خیابان هر کسی را که می دید -چه کوچک و چه بزرگ- احترام می کرد. در نزد علما و از بین آنان بویژه در حضور کسانی که با حدیث و اخبار اهل بیت علیهم السلام سر و کار داشتند، اوج فروتنی و تواضع را به نمایش می گذارد. وقتی در مجلسی وارد می شد هیچ گاه در صدر نمی شست و هرگز خود را بر دیگران مقدم نمی داشت. وی از خودستایی و خودپسندی بشدت احتراز می کرد و به هیچ وجه غرور نداشت. اگر در مسیری که می رفت به ذهنش خطور می کرد که کارش برای خدا نیست، بدون هیچ تأمل از آنجا باز می گشت. نقل است «در یکی از سال ها مرد نیکوکاری از محدث قمی خواهش می کند که قبول کند بانی مجلس محدث شود و تعهد می کند که مبلغ پنجاه دینار عراقی به ایشان تقدیم کند. در آن موقع هزینه محدث در هر ماه سه دینار بوده است. محدث قمی می گوید: «من برای امام حسین علیه السلام منبر می‌روم نه برای دیگری و بدین گونه آن وجه را نپذیرفت.» امر به معروف و نهی از منکر دیگر ویژگی حدیث اخلاص بود. او خود هرگز گرد گناه نمی گشت و در ذهنش هم فکر گناه را جای نمی داد. از منکرات ناراحت می شد و دیگران را از ارتکاب آن باز می داشت. کسی جرأت نداشت در محضر او غیبت کند و از دروغ گفتن ناراحت می‌شد. در یک کلام؛ محدث قمی آنچه می گفت با آنچه عمل می کرد و آنچه مردم از رفتار و کردارش درک می کردند یکی بود. از این رو سخنش در دل شنوندگان اثر شگرف داشت. آنانی که در درس اخلاق و نصایح او شرکت می جستند و گوش و جان به این سروش اخلاص فرا می دادند نقل می‌کنند که سخنان نافذ او چنان بود که آدمی را از گناهان و پندارهای بد دور می ساخت و متوجه خدا می کرد.
3- زاهد و بدور از مقام، شهرت و ثروت: زندگی محدث قمی بسیار ساده بود به طوری که از حد زندگی یک طلبه عادی هم پایین تر بود. لباسش عبارت بود از یک قبای کرباسی بسیار نظیف و معطر و تمیز. چند سال زمستان و تابستان را با آن قبای کرباسی می گذرانید. هیچ گاه در فکر لباس و تجمل نبود. فرش خانه اش گلیم بود. از سهم امام استفاده نمی کرد و می گفت: من اهلیت ندارم از آن استفاده کنم! روزی در نجف اشرف دو زن محترم که در بمبئی سکونت داشتند و از بستگان آقا کوچک (از محترمین نجف) بودند به حضور ایشان می رسند و تقاضا می کنند هر ماه مبلغ ۷۵ روپیه به ایشان تقدیم کنند که از لحاظ زندگی در رفاه باشد. در آن ایام مخارج ماهانه خانواده وی از ماهی ۵۰ روپیه تجاوز نمی کرد. حاج شیخ عباس از پذیرفتن آن خودداری می کند. میرزا محسن محدث زاده فرزند کوچک آن مرحوم اصرار می کند تا قبول نماید ولی قبول نمی کند تا اینکه زنان محترم ناامید می شوند و می روند. پس از رفتن آنها فرزند به پدر می گوید: من هم دیگر از کسبه بازار برای مخارج روزانه قرض نمی کنم! حاج شیخ عباس می گوید: ساکت باش! من همین مقدار هم که الان خرج می کنم، نمی دانم فردای قیامت چگونه جواب خدا و امام زمان(عج) را بدهم.
4- اهل استدلال و به دور از مجادله: از اعمال مهم شیخ این است که وی بدون آن که وارد جدال مکتبی، درگیری و یا رویارویی با مهاجمان و معاندان دینی شود، با تبیین و تدوین معارف اسلامی، سدی محکم در برابر سیل بنیان کن بی دینی در ذیل عناوین مختلف شد. او هم مربی اخلاق بود و در این زمینه شاگردانی تربیت کرد و هم علاقه مند به پژوهش که توانست با کتاب هایش از معارف اهل بیت دفاع کند.
آثار شیخ عباس
مهم ترین وجه فرهنگی شیخ عباس قمی کتاب های اوست که چه در زمان زندگی و چه پس از فوتش منبع مهمی برای کسب فیض و معرفی تعالیم اصیل دینی است. از وی در مجموع ۶۳ جلد کتاب در رشته های رجال، اخلاق، فقه، کلام، لغت، ادعیه، تاریخ و به ویژه حدیث باقی مانده است که برخی از آنها عبارتند از:
مفاتیح الجنان: شیخ عباس قمی در دورانی که معنویت و حقیقت دین مورد هجوم بود به تدوین، تنظیم و ارایه کتاب دعایی با نام «مفاتیح‌الجنان» شامل یک دوره اعمال واجب و مستحب در طول سال، همت گماشت. پس از رسالات سید بن طاووس و علامه مجلسی، کاری بدین عظمت و کامل در عالم شیعه نبود. این کتاب که مشهورترین کتاب وی نیز می باشد مجموعه ای از ادعیه چهارده معصوم است که به انتخاب شیخ جمع آوری شده است. «مفاتیح الجنان» در تمام خانه ها و اماکن مقدسه به عنوان رساله ای در باب «سیر و سلوک» علمی و عملی برای مشتاقان عرفان عملی در آمد که هر روز بر اهمیت و ضرورت آن افزوده می شود.
منازل الآخره: درباره روایات و حکایت های مرگ و جهان پس از مرگ نگاشته شده است. این کتاب، کتاب نفیسى است که مراحل دشوار سفر آخرت را بر اساس روایات بررسى نموده است و توشه لازم را یادآور شده است. این کتاب مشتمل بر احادیثی از امام علی(ع) است که شامل توشه هایی برای راهیان ابدیت و شناخت منازل موت، سوال و جواب و عالم برزخ می باشد.
منتهی الآمال: این کتاب یکی از مهم ترین کتاب هایی است که در زمینه ی تاریخ زندگی چهارده معصوم نگاشته شده است. شیخ عباس قمی در این کتاب نگاهی تحلیلی به زندگی ائمه داشته است و اثری ارزشمند در زمینه ی تاریخ اسلام از خود بجا گذاشته است.
نفس المهموم: نفس المهموم کتابی است در مقتل حضرت امام حسین علیه السلام که شیخ عباس قمی آن را به عربی نوشته است. این کتاب یکی از بهترین و معتبرترین مقاتلی است که تاکنون به رشته تحریر درآمده است. کتاب از ولادت حضرت شروع شده و پس از برشمردن مناقب حضرت، تمام وقایع بیعت تا مرحله شهادت حضرت را از اول تا آخر شرح می دهد.
فوائد الرضویه: این کتاب که عنوان دقیقش " الفوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه" است از متون جامع شخصیت شناسی علمای اسلامی است. نویسنده با بهره گیری از آثار تراجم کهن شرح احوال، آثار و تألیفات1100 تن از عالمان، فقیهان و محدثان شیعه را آورده است.
مستدرک بحارالانوار: شیخ عباس قمی 8 جلد کتاب با عنوان "مستدرک بحارالانوار" برای متخصصان حدیث تدوین کرد که در حوزه های علمیه کتابی پرکاربرد و دستمایه ای برای عالمان دینی است.
سفینه البحار و مدینه الحکم و الاثار: این کتاب فهرستی موضوعی و تفصیلی در مورد احادیث کتاب بحارالانوار تالیف علامه مجلسی است. می توان گفت سفینه البحار کتاب بحار الانوار را حیات مجدد بخشید.
بیت الاحزان فى مصائب سیّدة النّسوان: این کتاب درباره رنج ها و فریادهاى دختر والامقام حضرت رسول اکرم صلى الله علیه و آله و زندگى و حوادث دوران حیات آن بانوى بزرگ نوشته شده است.
فیض العلام فی عمل الشهور و وقایع الایام: این کتاب مجموعه اعمال وارده در روایات برای ماه ها و روزهای مختلف سال است. نویسنده در این کتاب رابطه ی دعا، تاریخ و مکان را یادآور شده است و دعاهایی را که از طرف ائمه برای وقایع و مکان های خاص نیز رسیده، بیان کرده است.
تتمهة المنتهی: در تاریخ خلفای راشدین، اموی و برخی از خلفای عباسی.
تحفة الاحباب فى تراجم الاصحاب: موضوع این کتاب که پس از رحلت مولف چاپ شده است علم رجال است. نویسنده در این کتاب به بیان زندگی اصحاب حضرت محمّد(ص) و ائمه اطهار(ع) پرداخته است.
الکنی و الاقاب: این کتاب شامل زندگینامه بسیاری از علمای شیعه و سنی می باشد. افرادی که زندگینامه شان در این کتاب آمده است شاعران، ادیبان، عارفان و امیران هستند. این کتاب یکى از کتاب هاى معتبر علم تراجم مىباشد که به فارسى ترجمه شده و چاپ شده است.
الدر النظیم فی لغات القرآن العظیم: این کتاب یکی از مهم ترین کتاب ها در مورد قرآن و واژگان آن می باشد. در سال های اخیر ترجمه ی این کتاب با عنوان "فرهنگ واژگان قرآن کریم" بارها به چاپ رسیده است.
کحل البصر فی سیره سید البشر: این اثر، کتابی است که در برگیرنده شرح زندگانی پیامبر(ص) از آغاز تا زمان وفات ایشان می باشد. ترجمه آن با عنوان "سیره و صفات پیامبر اعظم" چاپ شده است. این کتاب مشتمل بر عناوین زیر است: حسب و نسب، نام، القاب و ولادت آن حضرت، اتفاقاتی که در زمان ایشان رخ داده به ویژه غزوات و جنگ های مسلمانان با کفار و مشرکان و یهود و نصاری.
خاطره شیخ عباس قمی برای فرزندش
مرحوم شیخ عباس قمى در خاطرات خود برای پسرش آورده است که: وقتى کتاب منازل الاخرة را نوشته و به چاپ رساندم، در قم شخصى بود به نام «عبدالرزاق مسأله گو» که همیشه قبل از ظهر در صحن مطهر حضرت معصومه احکام شرعی را برای مردم مى گفت. مرحوم پدرم «کربلائى محمدرضا» از علاقه مندان منبر شیخ عبدالرزاق بود، به حدى که هر روز در مجلس او حاضر مى شد و شیخ هم بعد از مسأله گفتن، کتاب منازل الاخرة مرا مى گشود و از آن براى شنوندگان و حاضران روایت و حدیث مى خواند. روزى پدرم به خانه آمد و مرا صدا زد و گفت: «شیخ عباس! کاش مثل عبدالرزاقِ مسئله گو مى شدى و مى توانستى منبر بروى و از این کتاب که او براى ما مى خواند، تو هم مى خواندی.» چند بار خواستم بگویم پدرجان این کتاب از آثار و تألیفات من است اما هر بار خوددارى کردم و چیزى نگفتم و فقط عرض کردم: دعا بفرمائید خداوند توفیقى مرحمت نماید.
شاگردان
شیخ عباس قمی در ایام تدریس خویش شاگردانی تربیت کرد که هر کدام منشا آثار بسیاری شدند.از مشهورترین ایشان می توان به امام خمینی(ره)، سید عبدالاعلی سبزواری، سید محمدهادی میلانی، آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی، آیت‌الله سید مرتضی مرعشی نجفی اشاره کرد.
رحلت
شیخ عباس قمی غروب روز 22 ذی الحجه سال 1359 ه.ق(1321ه.ش) حالش منقلب گردید و پی در پی نام ائمه اطهار علیهالسلام را بر زبان جاری می ساخت. آن شب به علت کسالت فراوان نمازهایش را نشسته خواند و نیمه شب دعوت حق را لبیک گفت و در سن شصت و پنج سالگی به لقاءاللّه پیوست. مرحوم آیتاللّه سیدابوالحسن اصفهانی بر جنازه اش نماز خواند و بعد از تشییعی باشکوه توسط بزرگان، مراجع و عموم مردم، در صحن مطهر حضرت امیرالمؤمنین علیهالسلام کنار مرقد استادش محدث نوری، به خاک سپرده شد.