دیدبان: در نخستین سال های پس از پیروزی برای حل مشکل کمبود ظرفیت دانشگاه های دولتی و رسمی که مانعی در مسیر علم‌آموزی در سطوح عالیه به شمار می‌آمد، قرار تأسیس مجموعه ای شد که فارغ از قید و بندهای دست و پاگیر نظام رسمی آموزش عالی، به این نیاز و اشتیاق علم دوستان و دانش‌پژوهان پاسخ دهد.

طبیعی است وقتی این ایده و طرح با حضرت امام خمینی (ره) مطرح شد، ایشان کمال استقبال را از آن به عمل آورده و حتی  مبلغی را نیز به عنوان مساعدت به تحقق آن، اهدا کنند تا مراحل علم آموزی و کسب علم در کشور تسهیل شود.[1]

بنابراین در 31 اردیبهشت ماه 1361 با پیشنهاد هاشمی رفسنجانی و تایید و حمایت حضرت امام خمینی (ره) با محوریت هیات موسس اولیه متشکل از آقایان آیت الله خامنه ای، حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی، آیت الله موسوی اردبیلی، دکتر عبدالله جاسبی، حجت الاسلام والمسلمین سید احمد خمینی و میرحسین موسوی، دانشگاه آزاد اسلامی متولد شد.[2]

از زمان تأسیس دانشگاه تاکنون ۲،۴۰۰،۰۰۰ نفر از این دانشگاه فارغ‌التحصیل شده و ۱،۳۵۰،۰۰۰ دانشجو در آن مشغول تحصیل هستند و حدود ۳۴،۰۰۰ عضو هیات علمی و ۳۱،۰۰۰ نفر پرسنل در آن مشغول کار هستند. این افراد در ۳۵۷ واحد و مرکز دانشگاهی و در فضایی حدود ۱۴،۰۰۰،۰۰۰ متر مربع فضای آموزشی و رفاهی مشغول به تحصیل یا کار هستند. این دانشگاه همچنین دارای ۶۰۰ مدرسه با حدود ۶۰،۰۰۰ دانش آموز است در حال حاضر ۱۰ مجمتع بیمارستانی این دانشگاه در حال فعالیت هستند و ۱۰ مجتمع بیمارستانی دیگر نیز به زودی به این مجموعه اضافه خواهند شد. این دانشگاه عهده دار 60 درصد بار آموزش عالی در حوزه‌های مختلف و بیش از 40 درصد بار آموزش پزشکی کشور است.[3]

ارکان اصلی دانشگاه

هیات موسس

 هیات موسس این دانشگاه در حال حاضر متشکل از 9 نفر است که عبارتند از اکبر هاشمی رفسنجانی، سیدعبدالکریم موسوی اردبیلی، عبدالله جاسبی، میرحسین موسوی، علی‌اکبر ولایتی، حسن حبیبی، سیدحسن خمینی، محسن قمی و حمید میرزاده که پس از فوت حسن حبیبی، علی اکبر ناطق نوری جایگزین وی شد.[4]

هیئت امناء

 براساس ماده 10 اساسنامه جدید دانشگاه، اعضای هیئت امناء عبارتند از 3 نفر از اعضای هیئت علمی تمام وقت دانشگاه‌ها در مرتبه دانشیاری و یا بالاتر به پیشنهاد و تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی، 3 نفر از اعضای هیئت مؤسس که حتماً یک نفر از آنها روحانی باشد، وزرای علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و یا نمایندگان آنها، رئیس نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها یا معاون وی، رئیس دانشگاه (دبیر هیئت امناء.)

بر اساس تصمیم هیات مؤسس، هاشمی رفسنجانی، سید حسن خمینی و حمید میرزاده برای عضویت در امنای دانشگاه آزاد به شورای عالی انقلاب فرهنگی معرفی شدند؛ همچنین شورای عالی انقلاب فرهنگی از بین 22 نفر عضو پیشنهادی هیأت علمی برای عضویت در هیات امنا، فرهاد دانشجو، بهمن یزدی صمدی و فریدون عزیزی را انتخاب کرد.[5]

روسای دانشگاه

اولین رئیس دانشگاه آزاد عبدالله جاسبی بود که از سال 1361 تا دی ماه سال 90 در این مسند قرار داشت. وی که کاندیداتوری دوره‌های ششم و هشتم انتخابات ریاست جمهوری را نیز در سابقه خود دارد، مدرک کارشناسی خود را از دانشگاه علم و صنعت و مدرک کارشناسی ارشد و دکترا را از دانشگاه آرستون انگستان دریافت کرده است. در دوره طولانی مدت مدیریت وی در دانشگاه آزاد تخلفات گسترده‌ای صورت گرفت که این باعث تصویب طرح تحقیق و تفحص از دانشگاه در مجلس شد و انتقادات فراوانی را متوجه جاسبی کرد.

در جلسه دی ماه سال90 هیات امنای دانشگاه آزاد، دکتر فرهاد دانشجو از بین کاندیداهای موجود با کسب اکثریت آرا به عنوان رئیس جدید دانشگاه انتخاب شد، با این حال هاشمی رفسنجانی رئیس هیأت امنای این دانشگاه، روال انتخاب رئیس جدید را قبول نکرد و به همین دلیل متن حکم ریاست این دانشگاه را امضا نکرد تا این حکم توسط وزیر علوم امضا و ابلاغ شود.

بعد از گذشت تنها 18 ماه از ریاست فرهاد دانشجو و با تعویض دولت و به تبع آن عوض شدن ترکیب هیات امنای دانشگاه آزاد، بلافاصله فرهاد دانشجو برکنار و به جای آن حمید میرزاده از اعضای هیأت مؤسس این دانشگاه به عنوان رئیس انتخاب شد. میرزاده از سال ۱۳۵۹ تا سال۱۳۷۶ در سمت‌های فرماندار سیرجان، استاندار کرمان، معاون نخست‌وزیر، معاون اجرایی رئیس‌جمهور و معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان برنامه و بودجه (در دولت هاشمی رفسنجانی) مشغول فعالیت بوده است.

تخلفات گسترده در دانشگاه آزاد

در طول بیش از 30 سال عمر دانشگاه آزاد، تخلفات و سوء استفاده های سیاسی و اقتصادی فراوانی از امکانات این دانشگاه به نفع جریانات سیاسی صورت گرفته که این مسئله اعتراضات بسیاری را از جانب تشکل‌های سیاسی و نهادهای نظارتی به دنبال داشته است. حجم عظیمی از این تخلفات که عمده آنها در دوران ریاست عبدالله جاسبی به وقوع پیوسته است. در تحقیق و تفحصی که مجلس در مسئله آموزش عالی داشته است بررسی شده است و به گفته طراحان این تحقیق و تفحص در مجلس، ماحصل این تحقیق و تفحص بیش از ۴۸۰ هزار صفحه سند از آموزش عالی شد و  به عنوان بانک اطلاعات جمع‌بندی و خروجی آن در ۴۳ جلد جمع آوری گشت که از این 43 جلد، 13 جلد  آن مربوط به دانشگاه آزاد است.  به گفته علیرضا زاکانی- از طراحان این طرح- مسئولان دانشگاه آزاد « از ۱۳ جلد تنها به یک جلد پاسخ دادند و آن را نیز به کمیته تحقیق و تفحص و حتی خود بنده ندادند با اینکه من این ۱۳ جلد را به آنها داده بودم تا با سند به ما جواب دهند اما در همان یک جلد هم که پاسخ دادند حاوی غلط‌هایی بود که برای عده محدودی از نمایندگان ارسال کردند لذا ما با بررسی این غلط ها آن را با اسناد تنظیم کرده و به دانشگاه آزاد فرستادیم.»[6]

در این قسمت به گوشه ای از این تخلفات اشاره می شود:

انتقادات علمی – فرهنگی

یکی از محورهای انتقاداتی که به دانشگاه آزاد وارد می‌شود مربوط به کارنامه این دانشگاه در میزان بالا بردن توان علمی-دانشگاهی کشور و توسعه کیفی دانشگاه‌ها است که اساساً فلسفه تآسیس این دانشگاه مقابله با مدرک گرایی بوده است. اما مشاهده روند طی شده توسط مسئولین این دانشگاه نشان دهنده انحراف مسیر دانشگاه آزاد از اهداف تعیین شده است. عباس سلیمی نمین در این زمینه می‌گوید: در سال 65 اساسنامه دانشگاه آزاد تغییر کرد و بنا بر آن گذاشته شد که در زمره مؤسسات آموزش عالی قرار گیرد و مدرک تحصیلی در سطوح مختلف ارائه دهد. این تصمیم، دانشگاه آزاد را که قرار بود با مدرک‌گرایی مقابله کند، از پایه تغییر ماهیت داد. در این سال آقای هاشمی برای کسب حمایت مجدد امام خدمت ایشان می‌رسد و متعاقباً نامه‌ای می‌نویسد. در خاطرات آقای هاشمی هست که (شب را احیاء داشتم. ساعت نه ‌و نیم صبح به زیارت امام رفتم... از امام خواستم دانشگاه آزاد اسلامی را در مقابل مخالفان تندرو تقویت کنند. فرمودند موارد اختلاف و نقاط نظر طرفین را بنویسم تا تصمیم بگیریم، نوشتم و فرستادم....) اما علی‌رغم پی‌گیری‌های متعدد آقای هاشمی امام به این نامه پاسخی نمی‌دهند و اصولاً از مشی جدید دانشگاه آزاد که به صورت افراطی‌تر از گذشته به جو ناسالم مدرک‌گرایی در کشور دامن می‌زد به هیچ‌وجه حمایت به عمل نمی‌آورند.[7]

یکی از موارد انتقادات فراوان در این مسئله را می توان به توسعه کمی واحدهای دانشگاه آزاد بدون توجه به زیرساخت ها و ظرفیت های کشور اشاره کرد. دکتر کچوئیان در این زمینه می‌گوید: «وضعیت دانشگاه آزاد از نظر آموزشی فاجعه‌بار است. ما ظرفیت علمی این کشور را می‌دانیم. آقای دکتر لنکرانی زمانی به من گفت که ما در کل کشور در فلان رشته ۱۵۰ دانشجوی دکترا می‌گیریم، درحالی‌که یک واحد دانشگاه آزاد در فلان شهر این تعداد دانشجو می‌گیرد. مگر ما در دانشگاه تهران با این کیفیت چندتا دانشجو می‌گیریم؟ و فکر می‌کنید که ما از این دانشجویان راضی هستیم؟ حالا شما بیایید در سراسر کشور دانشجو بگیرد و مدرک دکترا توزیع کنید.»

همچنین عبدالله جاسبی رئیس این دانشگاه در سال 63 در حالی که این دانشگاه هنوز یک دوره کاردانی را هم پشت سر نگذاشته است، بدون توجه به قانون و بررسی های لازم دوری دکترا برگزار می‌کند.

علیرضا زاکانی نیز در این زمینه می‌گوید: «[جاسبی] سال ۷۳ برنامه ۵ ساله‌ای تنظیم کرد و خدمت رهبری برد، ایشان خیلی تجلیل کردند از اینکه در برنامه ۵ ساله دوم دانشگاه آزاد، گستره کمی دیده نشده است ولی ظرف ۴ سال ۴۰ واحد جدید تأسیس شد، رهبری دوباره سال ۷۶ تذکر جدی درباره توسعه بی رویه دانشگاه آزاد دادند، سال ۸۰ هم همین‌طور ولی دانشگاه آزاد ۱۴۰ واحد دیگر راه اندازی کرد.»[8]

در این دانشگاه همچنین افراد متعددی با وجود عدم صلاحیت به عنوان هیئت علمی دانشگاه آزاد از طرف جاسبی منصوب شده اند که در گزارش های منتشر شده، از این دست تخلفات در دانشگاه آزاد به وفور مشاهده می‌شود.

سوءاستفاده های اقتصادی

دانشگاه آزاد با رشد و توسعه سریع و هم زمان با افزایش جمعیت جوان کشور و ترویج مدرک گرایی، به یکی از بنگاه های اقتصادی کشور با سرمایه‌ای میلیاردی تبدیل شد که در طول این 30 ساله به دلیل حلقه مدیریتی بسته و انحصاری، فضا را برای سوء استفاده از این منبع درآمدی توسط افراد سودجو فراهم می‌کرد. معاون پارلمانی دانشگاه آزاد در سال 90 در اینباره گفته بود: «امروز دانشگاه آزاد دارای بیش از 300 هزار میلیارد تومان سرمایه است! 20 میلیون متر مربع فضای آموزشی داریم و صدها آزمایشگاه و کارگاه و بیش از 400 واحد و مرکز آموزشی نیز در اختیار این دانشگاه است.»[9]

علیرضا زاکانی درباره تخلفات مالی گسترده در دانشگاه آزاد می­گوید: «در حوزه مالی، دانشگاه آزاد تخلفات گسترده‌ای را انجام داده به طور مثال در واحد علوم تحقیقات طبق بررسی‌های انجام شده حدود ۱۰میلیارد تومان هزینه صرف شده که سندهای آن موجود نیست. این روند را می توان در واحدهای دیگر همچون دانشگاه آزاد واحد بندر عباس و یا دانشگاه آزاد تبریز نیز به خوبی مشاهده کرد. البته در این بین اگر کسی با روند آنها مخالفت کند و اعتراضی را صورت دهد به بهترین وجه با او برخورد می کند.»

حمیدرضا عابدی‌ خرسند مدیرمسئول روزنامه فرهیختگان – روزنامه وابسته به دانشگاه آزاد- درباره فساد مالی گسترده در این دانشگاه  می­گوید: «برای اطلاع آقایان، پروژه زرینه، ساخت آرامگاه برای یکی از مدیران دانشگاه از اموال عمومی، سوءاستفاده مالی در لیگ‌های ورزشی و برخی مدارس خانوادگی آنها در زیر مجموعه دانشگاه آزاد بخشی از تخلفات دانشگاه آزاد بوده است.»

بخشی از موارد این سوءاستفاده‌های مالی در دانشگاه آزاد در رسانه‌ها منتشر شده است که از آن جمله می‌توان به مواردی همچون قرار داد 4 میلیاردی دانشگاه آزاد با مجمع تشخیص مصلحت نظام برای انجام یک پروژه تحقیقاتی ساده، کلاهبرداری ۴۰۰ میلیارد تومانی مسئولان دانشگاه آزاد از مردم به بهانه تأسیس دانشگاه بین المللی، اختلافات فاحش در ترازنامه‌ی مالی مصوب هیات امنای دانشگاه به طوری که در یک مورد آن فقط در طول ۵ سال ، جمعاً مبلغ سه هزار و ششصد و بیست و دو میلیارد تومان، میان ترازنامه‌های مالی مصوب هیئت امنای دانشگاه و ترازنامه‌های مالی صندوق رفاه دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی اختلاف وجود داشته، تخلفات چند ملیاردی در ساخت پروژه های عمرانی مانند ساخت واحد دانشگاهی در بندرعباس، تبریز و واحد علوم تحقیقات به طوری که فقط در یکی از گزارش های موجود در واحد علوم تحقیقات تخلفی بالغ بر ۱۰۰ میلیارد ریال گزارش شده است، اشاره کرد.

زمین خواری و تصاحب زمین

واگذاری ۳۱۶۲ هکتار از اراضی منابع ملی و حدود ۱۵ میلیون متر مربع از اراضی شهری در سراسر کشور به دانشگاه آزاد اسلامی بدون رعایت ضوابط قانونی با اقل بهای ممکن و عمدتاً رایگان نیز گوشه دیگر از مفاسد موجود در دانشگاه آزاد است؛ و این در حالی است که مسؤولین دانشگاه امکان هرگونه نظارت بر نحوه بهره برداری و استفاده صحیح و طبق ضوابط قانونی و موافقت نامه های مورد تفاهم را از دستگاه های نظارتی به طور کلی سلب نموده اند.

نکته جالبی که درباره زمین خواری دانشگاه آزاد وجود دارد اذعان خود مسئولان این دانشگاه نسبت به این موضوع است. محسن هاشمی رفسنجانی معاون عمرانی دانشگاه آزاد با اشاره به مشکلات حقوقی این دانشگاه گفت: «یکی از عمده‌ترین این مشکلات فاقد سند بودن نیمی از اراضی دانشگاه است که باید برنامه ویژه‌ای برای تعیین تکلیف این اراضی انجام شود.» که برای حل این مشکل در بسیاری از موارد دست به سند سازی زده شده است؛ به عنوان نمونه می توان به 50 میلیون متر مربع زمین در جیرفت، 70 هکتار زمین در استان گیلان، 100 هکتار زمین در استان تهران، 40 هکتار زمین در شهرستان بابل و .... اشاره کرد.

در یک مورد آن ۱۷ سال پیش دانشگاه آزاد و سازمان بازنشستگی قراردادی را امضا کردند که زمینی به مساحت ۲۰۰۰ متر مربع متعلق به بازنشستگان در قبال انجام تعهداتی از سوی دانشگاه آزاد به آن واگذار شود اما در حالی که دانشگاه آزاد به هیچ یک از تعهدات خود عمل نکرده بود املاک مورد نظر بعدها به موسسه خدیجه کبری منتقل شد که هیئت موسس آن جاسبی، رئیس دانشگاه آزاد و همسر و برادر همسر ایشان بوده‌اند و این دو ملک از ید سازمان بازنشستگی خارج می‌شود.[10]

نتیجه گیری

در ابتدای انقلاب اسلامی نهادهای انقلابی متفاوتی برای تکامل انقلاب شکل گرفت. فلسفه وجودی تمامی این سازمان ها ارتقاء و حصول آرمان های انقلاب اسلامی بود. اما بعدها بعضی از این سازمان ها از اهداف اولیه خود فاصله گرفتند و با تامین منافع فردی و جناحی تبدیل شدند. دیدبان معتقد است که از جمله این دستگاه ها، دانشگاه آزاد اسلامی بود که با حمایت های ویژه آقای هاشمی و عدم نظارت پذیری و پاسخگویی رشدی بی رویه پیدا کرده و بستر تخلفات زیادی را فراهم آورد. توسعه مدرک گرایی، بی انظباطی های مالی، توجه به کمیت به جای کیفیت، بی بند و باری های فرهنگی و سوءاستفاده های شخصی ازاموال عمومی ما حصل 30 سال رکود مدیریتی و سلسه مراتب مافیایی حاکم بر این دانشگاه می باشد.